یکی از نیازهای جامعه اسلامی آن است که تمامی‌ افراد، خیرخواه یکدیگر باشد[ «رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) مَنْ یَضْمَنْ لِی خَمْساً أَضْمَنْ لَهُ الْجَنَّةَ- قِیلَ وَ مَا هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ- قَالَ النَّصِیحَةُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ النَّصِیحَةُ لِرَسُولِهِ- وَ النَّصِیحَةُ لِکِتَابِ اللَّهِ وَ النَّصِیحَةُ لِدِینِ اللَّهِ- وَ النَّصِیحَةُ لِجَمَاعَةِ الْمُسْلِمِین»، بحار الأنوار، ج 72، ص 65.]. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«اِنَّ اَعْظَمَ النّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللّهِ یوْمَ الْقِیامَةِ اَمْشاهُمْ فِی اَرْضِهِ بِالنَّصِیحَةِ لِخَلْقِهِ»[ کافی، ج 2،‌ص 208.]؛ «به راستی بلندمرتبه‌ترین مردم در پیشگاه خداوند در قیامت کسی است که از همه بیش‌تر تلاش در خیرخواهی مردم کرده است».
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
«عَلَیکُمْ بِالنُّصْحِ لِلّهِ فِی خَلْقِهِ فَلَنْ تَلْقاهُ بِعَمَلٍ اَفْضَلَ مِنْهُ»[ همان.]؛ «بر شما لازم است که خیرخواه خلق خدا برای [رضای] خدا باشید؛ چرا که هرگز با عملی که با فضیلت‌تر از خیرخواهی باشد خدا را [در روز قیامت [ملاقات نخواهید کرد».
لذا نُصح و خیرخواهی فقط یک توصیه اخلاقی نیست؛ بلکه یک وظیفه دینی و اسلامی است و بر همگان لازم است در هر حال خیرخواه برادران مؤمن خویش باشند و بنا به توصیه معصومین(علیهم السلام) نباید نصیحت خالصانه خود را به خاطر ناراحتی دیگران کنار گذاشت حضرت علی(علیه السلام) در این باره می‌فرماید:
«اِمْحَضْ اَخاکَ النَّصِیحَةَ حَسَنَةً کانَتْ اَوْ قَبِیحَةً»[ نهج البلاغه، ص 403.]؛ «برادرت را خالصانه نصیحت و خیرخواهی کن؛ خواه [اندرز و خیرخواهی تو در نظر او] نیک باشد یا زشت».
البته برای این‌که نصیحت و خیرخواهی باعث اختلاف میان برادران دینی نشده و اثرگذاری لازم را داشته باشد باید آدابی را رعایت کرد و در یک چارچوب حساب شده صورت بگیرد، در غیر این‌صورت، نتیجه مطلوب را نخواهد داشت. در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌نماییم:

رفتار ملاطفت آمیز

عدم رعایت ملاطفت باعث پراکندگی دیگران از اطراف انسان می‌گردد همان‌گونه که خداوند متعال نیز خطاب به پیامبر خود فرموده است:
(((لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ)))[ آل عمران (3)، آیه 159.]؛
«اگر خشن و سنگدل بودى، (مردم) از اطراف تو، پراکنده مى شدند».
خداى متعال در یک آموزش زیباى عملى به حضرت موسى و برادرش هارون دستور داد تا به نزد فرعون رفته و با او سخن بگویند و در ضمن سخن گفتن با او جانب نرمش و ملایمت را مراعات کنند. جالب آن‌که مقصود از این ابراز ملایمت در گفتار با فرعون را نیز آگاه ساختن و وارد ساختن او به کرنش در برابر خداوند دانسته است که این خود مصداق بارز نصیحت و خیرخواهی است.
قرآن کریم این فرمان دقیق خداوند را چنین باز گو می‌کند:
«اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى . فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى»[ طه (20)، آیات 43- 44.]؛
«به سوى فرعون بروید؛ که طغیان کرده است! اما به نرمى با او سخن بگویید؛ شاید متذکّر شود، یا (از خدا) بترسد!»

رعایت توانمندی

کسانی که تصمیم به نصیحت دیگران دارند، می‌بایست توانایی مخاطب خود را بدانند و با هر کس به فراخور حالش سخن گویند همان‌گونه که سیره پیامبران الهی این‌گونه بوده که با مردم به اندازه درک و توانشان سخن می‌گفته‌اند. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره فرموده‌اند:
«اِنّا مَعاشِرَ الأنبِیاءِ اُمِرنا أن نُکَلَّمَ النّاسَ عَلی قَدرِ عُقُولِهِم»[ أمالی الصدوق 419 المجلس الخامس و الستون.]؛ «ما گروه پیغمبران دستور داریم که با مردم به اندازه عقلشان سخن گوییم».
امام سجاد(علیه السلام) نیز در رساله حقوق خود این نکته مهم را به عنوان یکی از حقوق نصیحت خواه برشمرده و فرموده‌اند:
«أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَنْصِحِ فَإِنَّ حَقَّهُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَیْهِ النَّصِیحَةَ عَلَى الْحَقِّ الَّذِی تَرَى لَهُ أَنَّهُ یَحْمِلُ وَ تَخْرُجَ الْمَخْرَجَ الَّذِی یَلِینُ عَلَى مَسَامِعِهِ وَ تُکَلِّمَهُ مِنَ الْکَلَامِ بِمَا یُطِیقُهُ عَقْلُهُ»[ تحف العقول عن آل الرسول(صلی الله علیه و آله و سلم)، ص 269.]؛ «و امّا حقّ کسى که از تو نصیحت مى طلبد (نصیحت خواه) این است که به اندازه‌ شایستگی و پذیرش او، پندش دهی و به گونه‌ای سخن بگو که برایش گوش نواز باشد و در خور فهم و عقل او با وی سخن بگو».

متانت پیام

بیان و پیام پنددهنده، باید متین باشد و گفتاری سبک و ناپسند، بر زبان وی رانده نشود.
امیرمؤمنان علی(علیه السلام) می‌فرمایند:
«سُوءُ المَنطِقِ یزری بِالقَدرِ وَ یفسِدُ الاُخُوَّةَ»[ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 223.]؛ «گفتار ناپسند ارزش [آدمی] را پایین می‌آورد و برادری را از بین می‌برد».
البته این نکته اساسی را نباید فراموش کرد که خیرخواهی و نصیحت آن گاه به نتیجه مفید می‌رسد که شخص نصیحت شده، خیرخواهی دیگران را مورد توجّه قرار دهد و به آن ترتیب اثر دهد.
امام علی(علیه السلام) فرمود:
«طُوبی لِمَنْ اَطاعَ ناصِحا یهْدِیهِ وَتَجَنَّبَ غاوِیا یرْدِیهِ»[ عیون الحکم والمواعظ، ص 313.]؛ «خوشا به حال کسی که خیرخواهی ناصحی را که او را هدایت می‌کند، اطاعت کند و از گمراهی شخصی که او را به پستی می‌کشاند، دوری گزیند».
«مَنْ خالَفَ النُّصْحَ هَلَکَ»[ همان،‌ص 429.]؛ «کسی که با خیرخواهی مخالفت کند، هلاک می‌شود».
همچنین امام باقر(علیه السلام) فرمود:
«اِتَّبِعْ مَنْ یبْکِیکَ وَ هُوَ لَکَ ناصِحٌ وَلا تَتَّبِعْ مَنْ یضْحِکُکَ وَ هُوَ لَکَ غاشٌّ»[ محاسن، ج 2، ص 604.]؛ «پیروی کن کسی را که تو را می‌گریاند در حالی که خیرخواه توست و پیروی نکن از کسی که تو را می‌خنداند لیکن فریبنده توست».

مدعیان خیرخواهی

این نکته را نیز نباید فراموش کرد که هر شخصی که زبان به نصیحت و خیرخواهی باز کرد، واقعاً خیرخواه و ناصح انسان می‌باشد. باید دید به چه چیزی انسان را راهنمایی می‌کند و به کدام خیر، انسان را می‌خواند؟ چه بسیارند کسانی که قلم خیرخواهی به دست می‌گیرند و یا زبان به نصیحت می‌گشایند؛ ولی در واقع قصد انحراف و خیانت به مردم را دارند. نمونه بارز تاریخی آن جریان شیطان و حضرت آدم و حوا(علیهما السلام) می‌باشد:
«سپس شیطان آن دو را وسوسه کرد تا آنچه را از اندامشان پنهان بود، آشکار سازد و گفت: پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده، مگر به‌خاطر این‌که [اگر از آن بخورید،] فرشته خواهید شد یا جاودانه [در بهشت] خواهید ماند».
و برای این‌که حرف خود را به باور آن دو برساند، به قسم و این‌که خیرخواه شما هستم، متوسل شد:
«وَقَاسَمَهُمَآ إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّـصِحِینَ»[ اعراف (7)، آیه 21.]؛
«و برای آنها سوگند یاد کرد که من برای شما از خیرخواهانم».
و در ادامه این آیات می‌خوانیم:
«و به این ترتیب آنها را با فریب [از مقامشان] فرود آورد».
آری، ناصحان شیطان صفت به دنبال سقوط جامعه و افراد هستند، نه صعود و پیشرفت و تکامل آنها.
از مجموع آنچه گفته شد معلوم شد که به دلیل جایگاه و اهمیت ویژه‌ای که نصیحت و خیرخواهی در آداب معاشرت اسلامی دارد نمی‌توان به‌خاطر بروز مشکلات و بدفهمی دیگران، دست از این امر مهم برداشت اما می‌توان با رعایت نکاتی این مشکلات را از بین برد و یا به حداقل رساند.