پدر و مادر، بهشت و جهنم فرزندان هستند. یعنی فرزندان می‌توانند در برخورد با آنها به گونه‌ای عمل کنند که در دنیا و آخرت، خوشبخت باشند یا خدایی نکرده خود را بیچاره کنند. این اصل را هرگز فراموش نکنید. اگر شخصی کوچک ترین نیکی و احسانی در حق انسان به جای آورد، عقل تشکر و قدردانی از او را لازم می داند، حال با توجه به این که هستی و پیدایش ما به برکت وجود پدر و مادر است و پدر و مادر سمبل نیکی و احسان به فرزند هستند و از جان خود برای پرورش او مایه می گذارند، سزاوارترین انسان ها برای احترام و قدردانی اند. خداوند مهربان در قرآن مجید می فرماید:
(((وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ)))[ اسراء (17)، آیه 24.]؛
«از روی محبت و مهربانی، بال فروتنی را برای پدرو مادرت فرود آور».
بی تردید، اگر انسان به زحمت ها و رنج های فراوان والدین توجه کند، هرگز نیکی های آنان را از یاد نمی برد.
امام زین العابدین (علیه السلام) می فرماید:
«حق مادرت آن است که بدانی، او به گونه ای تو را حمل کرد که هیچ کس کسی را چنین حمل نکرده است و چنان ثمره ای از قلبش را به تو داده است که هیچ کس به کسی نمی دهد. او با اعضای بدنش تو را حفظ کرده و هراسی از آن نداشته است که با وجود گرسنگی، تو را سیر و با وجود تشنگی، تو را سیراب کند، خویشتن را در آفتاب، سایبان تو سازد و از برای تو از خواب دست کشد و تو را از گرما و سرما حفظ کند تا برای او باقی بمانی و تو نمی دانی سپاسش را به جای آری، مگر به یاری و توفیق الهی»[ تحف العقول، ص 263.].
اسلام از نظر حقوقى حساب ویژه اى براى پدر و مادر بازکرده همان‌گونه که در جنبه هاى عاطفى نیز حساب جداگانه اى براى آنها در نظر گرفته است لذا در روایات آمده که اگر پدر و مادرى از فرزندانشان راضى باشند موجب خیر و برکت و سعادت فرزند مى شود اگر در حق فرزندان خود دعا کنند خداوند به این دعا توجه خاصى مى نماید و به طور کلی احترام به پدر و مادر و به خصوص احترام به مادر در گشایش زندگی فرزندان و نزول رحمت الهی بر آنها و رفع مشکلاتشان نقش مهم و تأثیر‌گذاری دارد. کما این که اگر والدین از فرزندان ناراضى باشند و خداى ناکرده آنها نفرین کنند ممکن است، خداوند بر چنین فرزندانى که موجب ناراحتى والدین شوند قهر و غضب نماید.
ازاین‌رو باید در هر شرایطى احترام آنها را نگه داشت هر چند در بعضى اوقات در برخورد با فرزندان خود دچار اشتباه شوند. البته توجه به این نکته لازم است که خداوند همه انسان‌ها را در مقابل اعمال و رفتارى که انجام مى دهند مورد سؤال قرار مى دهد و والدین نیز باید پاسخگوى اعمال و رفتار خود باشند بنابراین در همه حال ما وظیفه داریم به والدین خود احترام بگذاریم حتى اگر آنها به ما بی‌احترامى کنند.
فقط اگر آنها بخواهند ما را به کار حرامى وادار کنند یا از انجام تکلیف واجبى بازبدارند، اطاعت از آنها لازم و صحیح نیست چه این‌که اطاعت خداوند بر هرکس دیگر حتى والدین نیز مقدم است.
باید گفت که فرزندان در مقابل والدین خود وظایف و مسؤولیت‌های مختلفی دارند که در صورت عمل به این وظایف به طور حتم می‌توانند رضایت والدین خود را به دست آورند که در اینجا برخی از مهمترین آن‌ها را ذکر می‌نماییم:

احسان و نیکی به والدین

احسان به پدر و مادر در اوج اعمال اسلامی قرار دارد. مهم‌ترین و رفیع‌ترین عمل اسلامی بعد از توحید و اصل مقدس یکتاپرستی احسان به پدر و مادر است.چنانچه در چهار سوره قرآن مجید، به نیکى به والدین بلافاصله بعد از مسئله توحید قرار گرفته است. این هم‌ردیف بودن، بیانگر این است که اسلام تا چه حد براى پدر و مادر احترام مى گذارد.
(((وَقَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا …)))[ اسراء (17)، آیه 23؛ ر.ک: بقره، 83، نساء، 36، انعام، 151.].
«و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید…».
از آیات شریفه‌ فوق استفاده می‌شود که تعظیم و احترام والدین لازم و واجب است. گرچه کافر باشند. زیرا کلمه «بالوالدین» مطلق است و مقید به «مؤمن بودن» نشده است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
«خرسندی خداوند در گرو خرسندی پدر و مادر است. و خشم خدا در گرو خشم آنان است».[ مستدرک الوسایل، ج15، ص176، ح16.]
امام علی(علیه السلام) نیز درباره نیکی به والدین می‌فرمایند:
«به پدرانتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند».[ همان، ج15، ص178، ح21.]
همچنین امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند:
«سه چیز است که همیشه باید آن‌ها را انجام داد: یکی از آن‌ها نیکی به پدر و مادر است؛ چه نیکوکار باشند چه بدکار».[ همان، ص179، ح3.]
بنابراین «احسان و نیکی» به پدر ومادر یعنی همواره خالصانه، ایثارگرانه، صبورانه و متواضعانه و با چهره گشاده و سخاوتمندانه با ایشان رفتار شود و حوائج و نیازهای آن‌ها مورد توجه قرار گیرد.

نهایت احترام به والدین

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرمایند:
«پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو، یا هر دو آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار؛ و بر آنها فریاد مزن؛ و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو.و بال‌های تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر؛ و بگو:پروردگارا!همان‌گونه که آن‌ها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده».[ اسراء (17)، آیات 22 و 23.]
در این دو آیه خداوند رحمان و رحیم، لزوم نهایت احترام و تکریم والدین را در قالب چهار «امر» و دو «نهی» یادآور شده است که عبارتند از:
1. لزوم احسان و نیکی به والدین.
2. نگفتن کمترین سخن اهانت آمیز به آن‌ها در طول حیاتشان، خصوصاً در سن پیری آن‌ها
3. بر سر آنها فریاد نزدن.
4. با آن‌ها کریمانه و بزرگوارانه و با محبت سخن گفتن.
5. نهایت فروتنی در برابر آن‌ها.
6. طلب رحمت الهی برای آن‌ها.
و در همین رابطه امام رضا(علیه السلام) می‌فرمایند:
«برشما باد به اطاعت از پدر و نیکی کردن به او و فروتنی و خضوع و بزرگداشت و احترام برای پدر».[ مستدرک الوسایل، ج15، ص176، ح17.]

تشکر و سپاسگزاری از والدین

یکی دیگر از رفتارهایی که می‌تواند محبت و رضایت والدین را به دنبال داشته باشد، تشکر از آنها می‌باشد.
امام رضا(علیه السلام) می‌فرمایند:
«خدای – عزوجلّ – فرمان به سپاسگزاری از خود و پدر ومادر را داده است. پس هر کس از پدر و مادرش تشکر و سپاسگزاری نکند، شکر خدا را به جا نیاورده است».[ بحارالانوار، ج74، ص68، ح40.]
بنابراین هیچ کس بعد از خداوند متعال که همه نعمت‌ها از اوست، به انسان مانند والدین خدمت نکرده است. ازاین‌رو شکر آن‌ها و نیز احسان به آن‌ها لازم است.

عظمت حق مادر و نیکی و احسان مضاعف به ایشان

مادر چون زحمت بیشتری متحمل می‌شود طبیعی است که حقش هم بیشتر باشد؛ بارداری با مشکلات وضع حمل، شیر دهی، بی‌خوابی‌ها و… خداوند حکیم در قرآن کریم می‌فرمایند:
«ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می‌کند و با ناراحتی بر زمین می‌گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است…»[ احقاف (46)، آیه 15.].
این آیه دلالت دارد بر این که حق مادر بزرگ‌تر از حق پدر بر انسان است. زیرا در آغاز مسئله احسان به پدرو مادر را بیان نمود، سپس مادر را جداگانه ذکر کرد که فرزند را با مشقت و رنج حمل و وضع می‌کند، و این دلالت بر عظمت حق مادر می‌کند.[ هزار و یک نکته از قرآن کریم، اکبر دهقان، ص 437، به نقل از تفسیر کبیر، ج28، ص14.]
شخصی نزد رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت: «مَنْ أَحَقُّ النّاسِ بِحُسْنِ صِحَابَتِی؟»[ عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، ج 1، ص 445.]؛ «چه کسی به نیک‌رفتاری بر من اولی‌تر است؟» حضرت فرمود: «امک»؛ «مادرت». باز شخص سؤالش را تکرار کرد تا سه بار، باز جواب «امک» بود بعد از بار سوم فرمود: «ابوک»؛ «پدرت».

برخورد مشفقانه با پدر و مادر

امام علی(علیه السلام)در همین رابطه می‌فرمایند:
«بوسه بر پدر و مادر عبادت است».[ مکارم الاخلاق، ب8، ف6، ص220.]
و امام صادق(علیه السلام)می فرمایند:
«چشمانت را در نگاه کردن به پدر و مادر جز به مهربانی و دلسوزی خیره مکن، و صدایت را بیشتر از صدای آنان بالا مبر، و دستت را بالاتر از دست آنان قرار مده و جلوتر از پدر و مادر گام برندار».[ مستدرک الوسایل، ج15، ص173، ح2.]

پرهیز از اذیت و آزار والدین و عاق ایشان

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
«بزرگ‌ترین گناهان شرک به خدا و آزار دادن پدر و مادر است».[ همان، ص193، ح19.]
و در همین رابطه امام باقر(علیه السلام) می‌فرمایند:
«آزار دهنده پدر و مادر وارد بهشت نمی‌شود».[ وسایل الشیعه، ج6، ص317، ح10.]

رعایت ادب در برابر والدین

رعایت ادب در گفتار و رفتار نیز از دیگر وظایف فرزندان است که می‌تواند رضایت والدین را به دنبال داشته باشد:
مردی از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال کرد، حق پدر بر فرزندش چیست؟ حضرت فرمودند:
«پدرش را با اسم صدا نزند و جلو او راه نرود و قبل از او ننشیند و باعث دشنام او نشود».[ همان، ج15، ص220، ح1.]
حضرت مولای متقیان علی(علیه السلام) می‌فرمایند:
«به احترام پدر و معلمت از جای برخیز، اگر چه پادشاه باشی».[ مستدرک الوسایل، ج15، ص203، ح20.]

بخشش به پدر و مادر

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «آیا می‌دانید چه بخششی در راه خدا برتر است؟ عرض کردند: خدا و رسولش داناترند. حضرت فرمود: بخشش فرزند به پدر و مادر».[ همان، ص204، ح26.]

حفظ آبرو و حیثیت پدر و مادر

مولای متقیان علی(علیه السلام) می‌فرمایند:
«فرزند بد، آبرو و شرافت خانواده را از بین می‌برد و مایه‌ ننگ و رسوایی پیشینیان خود می‌شود»[ غررالحکم و دررالکلم، ص 725.].

استغفار و دعا برای والدین در زندگی و پس از مرگشان

فرقی در وجوب نیکی به والدین و دعای خیر برای آنان در حیات و مماتشان نیست؛ یعنی فرزند وظیفه دارد همیشه از درگاه پروردگار برای ایشان دعا و استغفار نماید.
از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)سؤال شد، آیا پس از مرگ والدین، چیزی از حقوق آن‌ها باقی است یا نه؟ حضرت فرمودند:
«بلی، نماز و استغفار و دعا برای ایشان و گرامی داشتن دوستان آن‌ها و…»[ گناهان کبیره، ج1، ص139.].
و نیز فرمودند:
«سرور نیکان در روز قیامت مردی است که بعد از مرگ پدر و مادرش به آنان نیکی کرده باشد».[ بحارالانوار، ج74، ص86، ح100.]
در پایان ذکر دو نکته ضروری به نظر می‌رسد:
اول: به طور قطع، اگر والدین نسبت به فرزندانشان سهل انگاری داشته و اسباب ناراحتی آنها را فراهم نمایند از طرف پروردگار مؤاخذه خواهند شد؛ اما مهم این است که فرزندان متدین و مؤمن، وظایف خود را در برابرایشان –بدون توجه به نواقصی که در رفتار آنها می‌باشد- به بهترین نحو انجام دهید.
دوم: از مطالب گذشته ممکن است به نظر آید که لازمه احترام به والدین اطاعت مطلق از ایشان در تمامی امور است، اما باید گفت که از دیدگاه قرآن چنین روشی در برخورد با ایشان صحیح نیست. بنا بر آیات قرآن احترام به پدر و مادر و اطاعت از ایشان تنها در جایی سفارش شده است که به مخالفت فرزندان با دستورات واجب الاهی و خروج از عدالت و حق منتهی نشود. چنان‌که در آیه‌ای افراد را به برپایی قسط (عدل و داد) و شهادت دادن به حقیقت و راستی امر می‌کند، حتی اگر بر ضد خود و یا والدین و نزدیکانشان تمام شود.[ (((… کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ …))) نساء (4)، آیه135.]
افزون بر این، در جایی به صراحت انسان را از این که در برابر تلاش والدینش در شرک ورزیدن او به خداوند عقب‌نشینی کند و به خدا مشرک شود نهی کرده است و می‌فرماید:
«به انسان سفارش کردیم که به والدینش نیکی کند و اگر آن دو سعی کردند که چیزی را که به آن علم نداری شریک من قرار دهی از آنها اطاعت نکن…».[ عنکبوت (29)، آیه 8.]
و در نهایت قرآن در سوره لقمان به این نکته اشاره می‌کند که عدم اطاعت فرزند از والدین در شرک به خدا مجوز بدرفتاری او با ایشان نیست و می‌فرماید:
«با آنها در دنیا به خوبی مصاحبت و رفتار کن».[ لقمان (31)، آیه 15.]