تمامی معصومین(علیهم السلام) علاوه بر بیان ضوابط و مراتب و ارائه مباحث امر به معروف و نهی از منکر به طور عملی نیز اهتمام فراوان به این اصل سرنوشت ساز و حساس داشته اند[ ر.ک: محمد سروش، امر به معروف و نهی از منکر، انتشارات زمزم هدایت، 1386ش، دوم، ص29.].

نکوهش احتکار

یکی از نمونه های امر به معروف و نهی از منکر پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) آن بود که در بازار می گشت و محتکران و گرانفروشان را ارشاد می فرمود و بر کارشان نظارت می کرد. در یکی از موارد مردی از قریش بود که به او حکیم ابن حزام می گفتند و شیوه اش این بود که هرگاه گندم و خواربار وارد مدینه می شد او همه آن را یک جا می خرید. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) گذرش بر وی افتاد او را نصیحت کرده و فرمود:
«یَا حَکِیمَ بْنَ حِزَامٍ إِیَّاکَ أَنْ تَحْتَکِر»[ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص266.]؛ «ای حکیم پسر حزام زنهار از این‌که ارزاق مردم را انبار کنی و به انتظار گران شدن آن باشی».

دفاع از ولایت

حضرت فاطمه(سلام الله علیه) در مقام نهی از منکر برای زنان مدینه فرمود:
«وای بر دوستان دنیا! چرا نگذاشتند حق در مرکز خود بماند و خلافت بر پایه‌های نبوت بچرخد؛ چرا که آنان خلافت را از خانه‌ای که جبرئیل نازل می‌شد، به جای دیگر بردند و حق را از علی(علیه السلام) که به مسائل دین و سیاست آگاه بود، گرفتند. سپس آن حضرت آیاتی از سوره‌های اعراف، زمر، رعد، کهف و… را قرائت فرمود».[ بحار الأنوار، ج 43، ص160.]

نکوهش سازش کاری

در جنگ صفین مردی خدمت حضرت علی(علیه السلام) رسید و تقاضای مصالحه کرد تا معاویه و یارانش به شام برگردند و حضرت نیز به همراه سپاهیان خود به عراق باز گردد. حضرت علی(علیه السلام) ضمن رد این پیشنهاد علت اصرار خود بر ادامه مبارزه را اقامه امر به معروف و نهی از منکر ذکر کرده و فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَرْضَ مِنْ أَوْلِیَائِهِ أَنْ یُعْصَی فِی الْأَرْضِ وَ هُمْ سُکُوتٌ مُذْعِنُونَ لَا یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَوَجَدْتُ الْقِتَالَ أَهْوَنَ عَلَیَّ مِنْ مُعَالَجَةِ الْأَغْلَالِ فِی جَهَنَّم »[ نصر بن مزاحم المنقرى (م 212)، وقعة صفین، القاهرة، المؤسسة العربیة الحدیثة، الطبعة الثانیة، افست قم، منشورات مکتبة المرعشى النجفى، 1404ق، النص، ص474.]؛ «خداوند از اولیای خود راضی نیست که در هنگام گناه در روی زمین، آنها ببینند و بدانند و ساکت باشند و امر به معروف و نهی از منکر نکنند. از این جهت جنگ را بر خودم آسان تر از تحمل غُل های جهنم یافتم».

نکوهش سخن چینی

امام حسن(علیه السلام) به کسی که سخن چینی و غیبت کرده بود؛ در بیانی زیبا و به طور غیرمستقیم وی را متوجه اشتباهش نموده و به او فرمود:
«أَلْقَیْتَنِی فِی تَعَبٍ أُرِیدُ الْآنَ أَنْ أَسْتَغْفِرَ اللَّهَ لِی وَ لَه »[ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج 43، ص350.]؛ «تو مرا به زحمت انداختی (از این که غیبت یک مسلمان را شنیدم) باید درباره خود استغفار کنم و (از این که گفتی آن شخص با بدگویی از من، مرتکب گناه شده) بایستی برای او نیز دعا کنم».

مبارزه با فساد

بارزترین و زیباترین تصویری که از امام حسین(علیه السلام) در امر به معروف و نهی از منکر در طول زمان و بستر زمین، به یادگار، جاودانه و ماندگار گشته است، مبارزه با ظلم و فساد بود.
«وَ أَنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی(صلی الله علیه و آله و سلم) أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) »[ بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 44، ص329.]؛ «من نه از روی خودخواهی و نه برای خوش گذرانی (و ارضای هواهای نفسانی) از مدینه خارج می شوم و نه برای فساد گستری (و تباهی دیگران) و ظلم و ستم. این تصمیم را گرفته ام. هدف من از این حرکت، اصلاح طلبی در امت جدّم محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) است. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و مطابق روش و سیره جدّم پیامبر و پدرم علی بن ابی طالب عمل کنم».

رازداری

امام سجاد(علیه السلام) به فرد سخن چین فرمود:
«سوگند به خدا حقّ برادر خود را حفظ نکردی، زیرا او تو را امین دانسته، (و رازی با تو گفته) ولی تو به او خیانت کردی و حرمت مرا هم نگاه نداشتی، زیرا چیزی را به من گفتی که نیازی به شنیدنش نداشتم، سپس فرمود: «أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ نَقَلَةَ النَّمِیمَةِ هُمْ کِلَابُ النَّار»[ إرشاد القلوب إلى الصواب، ج 1، ص118.]؛ «مگر نشنیده ای که سخن چین ها سگ های دوزخ اند؟» ضمنا به آن شخص بگو به زودی مرگ همه ما را می گیرد و در گور جای خواهیم گرفت و در قیامت وعده گاه و حاکم بین مردم، خداوند است».

کار و تلاش

محمد بن منکدر (از دانشمندان اهل سنّت) می گوید: باور نداشتم علی‌بن‌الحسین (امام سجاد(علیه السلام)) فرزندی به یادگار گذارد که فضل و دانشش مانند خود او باشد، تا این که پسرش محمد بن علی (امام باقر(علیه السلام)) را دیدم من خواستم او را موعظه کنم و پند و اندرز دهم امّا او مرا موعظه کرد اصحابش گفتند: به چه چیز (و چگونه) تو را موعظه کرد؟
من در ساعتی از روز که هوا بسیار گرم بود، به قصد اطراف مدینه بیرون رفتم و در راه به محمد بن علی (امام باقر(علیه السلام)) برخورد کردم، در حالی که از شدت تلاش و کار خسته شده بود به او گفتم: اگر اکنون مرگ تو فرا رسد و در این حال باشی چه خواهی کرد؟ آن جناب روی پای خود ایستاد و فرمود:
«به خدا اگر مرگ من در این حال فرا رسد در حالی نزد من آمده است که در حال اطاعت خداوند هستم، زیرا به وسیله این کار و تلاش نیازمندی خود را به تو و مردم دور می سازم از این می ترسم که مرگ در حالی به سراغ من بیاید که در حالت نافرمانی خداوند باشم».
محمدبن منکدر می گوید گفتم: خدایت رحمتت کند، من می خواستم تو را موعظه کنم امّا تو مرا پند دادی.[ شیخ طبرسى، إعلام الورى بأعلام الهدى ، تهران، اسلامیه، 1390 ق، سوم، ص269.]

موسیقی

مردی خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت، همسایه هایی دارم که کنیزان آوازه خوانی دارند، می خوانند و می نوازند. گاهی به دست شویی می روم و صدای آنان را می شنوم و به همین خاطر نشستن خود را طولانی می کنم!!
امام فرمود: این کار را نکن! مگر این آیه را نشنیده ای که خداوند می فرماید:
(((إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً)))[ اسراء (17)، آیه 36.]؛
«همانا هر یک از گوش و چشم و دل، مورد پرسش (و سؤال) واقع خواهد شد (و انسان مورد بازخواست عمل کرد آنان قرار خواهد گرفت)».
سپس امام(علیه السلام) به او فرمود: برخیز و غسل کن و نماز (مستحبّی و توبه) بخوان زیرا بر کار بزرگی اقدام کرده ای، اگر در این حال مرگ تو فرامی رسید در بدحالی بودی. خدا را حمد و ثنا کن و از هر کاری که خدا آن را خوش ندارد و تو انجام داده ای توبه کن، زیرا خداوند کار زشت و قبیح را خوش ندارد، و تو کار زشت و قبیح را به اهلش واگذار، چه این که هر کاری (از خوب و بد) اهل و طرف دارانی دارد.[ من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص80.]

نکوهش قطع رَحِم

شخصی به نام یعقوب در مکّه خدمت امام کاظم(علیه السلام) می رسد. امام تا نگاهش به او افتاد فرمود:
«ای یعقوب تو دیروز به این جا (مکّه) وارد شدی و بین تو و برادرت در فلان‌جا نزاع و درگیری واقع شد و کارتان به جایی رسید که همدیگر را دشنام دادید. این طریقه و روش ما نیست، دین ما و پدران ما بر این (دشمنی و اختلاف) نیست. «فَلَا نَأْمُرُ بِهَذَا أَحَداً مِنْ شِیعَتِنَا فَاتَّقِ اللَّهَ»[ سعید بن هبة الله قطب الدین راوندى، الخرائج و الجرائح، قم ، مؤسسه امام مهدى(عج) ، 1409ق، اول، ج 1، ص307.]؛ «ما به کسی این‌گونه کارها را توصیه نمی کنیم، از خداوند یگانه بی شریک بپرهیز».

نکوهش اسراف

روزی غلامان حضرت امام رضا(علیه السلام) میوه ای را نیم خورده بیرون انداخته بودند. امام(علیه السلام) ناراحت شد و به آنان فرمود:
«إِنْ کُنْتُمْ اسْتَغْنَیْتُمْ فَإِنَّ النَّاسَ لَمْ یَسْتَغْنُوا أَطْعِمُوهُ مَنْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ »[ احمد بن محمد بن خالد برقى، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، 1371 ق، دوم، ج 2، ص441.]؛ «اگر شما سیر شده‌اید و به آن نیازی ندارید، عدّه ای از مردم به این میوه محتاجند؛ آن را به کسانی که نیاز دارند، بدهید».

رعایت تقوای علمی

هنگامی‌که عبدالله بن موسی، عموی امام جواد(علیه السلام) در پاسخ به سؤال شرعی جمعی از شیعیان پاسخ اشتباه داد، امام(علیه السلام) به خشم آمد و رو به او کرد و فرمود:
«یَا عَمِّ اتَّقِ اللَّهَ اتَّقِ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَظِیمٌ أَنْ تَقِفَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقُولَ لَکَ لِمَ أَفْتَیْتَ النَّاسَ بِمَا لَا تَعْلَمُ»[ بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج 50، ص85.]؛ «عمو جان از خدا بترس این کار خیلی سخت است که در روز قیامت به پیشگاه پروردگار بایستی، از تو بازخواست کند که چرا برای مردم فتوی دادی با این‌که اطلاع نداشتی».

موعظه حاکم!

امام هادی(علیه السلام) را نزد متوکل بردند در حالی که متوکل مشغول شراب خوردن بود. موقعی امام وارد شد که جام در دست متوکل بود. همین که چشمش به ایشان افتاد عظمت و هیبت امام او را فراگرفت و بی اختیار حضرت را احترام کرد و در کنار خود نشاند و جام شرابی را که در دست داشت به آن حضرت تعارف کرد، امام سوگند یاد کرد و فرمود: به خدا گوشت و خون من آلوده شراب نشده، مرا معذور‌‌دار متوکل گفت: برایم شعری بخوان.
امام فرمود: من زیاد شعر از حفظ ندارم.
گفت: چاره ای نیست باید یک شعری بخوانی.
امام اشعاری[ باتوا علی قلل الاجبال تحرسهم غلب الرجال فلم تنفعهم القلل ؛
و استنزلوا بعد عز من معاقلهم و اسکنوا حفرا یا بئسما نزلوا؛
ناداهم صارخ من بعد دفنهم این الاساور و التیجان و الحلل ؛
این الوجوه التى کانت منعمة من دونها تضرب الاستار و الکلل ؛
فافصح القبر عنهم حین ساء لهم تلک الوجوه علیها الدود تقتتل
قد طال ما اکلوا دهرا و قد شربوا و اصبحوا الیوم بعد الاکل قد أکلوا] خواند که ترجمه آن ها چنین است:
(زمام داران جهان خوار و مقتدر) بر قله کوهسارها شب را به روز آوردند؛ در حالی که مردان نیرومند از آنان پاسداری می کردند؛ ولی قله ها نتوانستند آنان را (از خطر مرگ) برهانند. آنان پس از مدت ها عزت، از جایگاه های امن به زیر کشیده شدند و در گودال ها (گورها) جایشان دادند؛ چه منزل و آرامگاه ناپسندی! پس از آن که به خاک سپرده شدند، فریادگری فریاد برآورد: کجاست آن دست بندها و تاج ها و لباس های فاخر؟ کجاست آن چهره های در ناز و نعمت پرورش یافته که به احترامشان پرده ها می آویختند (بارگاه و پرده و دربان داشتند)؟ گور به جای آنان پاسخ داد: اکنون کرم ها بر سر خوردن آن چهره ها با هم می ستیزند. …
تأثیر کلام امام چنان بود که متوکل به سختی گریست؛ چنان‌که ریشش، تر شد و دیگر مجلسیان نیز گریستند. متوکل جام را بر زمین زد و دستور داد بساط شراب را جمع کنند و مبلغ چهار هزار دینار به امام تقدیم کرد و امام را با احترام به منزل خود بازگرداند.[ بحارالأنوار، ج 50، ص211.]

شیوه غیرمستقیم

یکی از فیلسوفان معاصر امام حسن عسکری(علیه السلام) فردی است به نام «اسحاق کندی» که در عراق اقامت داشت. او کتابی به نام «تناقض های قرآن» را تألیف کرد. وی مدت های زیادی در منزل نشسته و گوشه نشینی اختیار کرده و خود را به نگارش آن کتاب مشغول ساخته بود. روزی یکی از شاگردان او به محضر امام حسن عسکری(علیه السلام) شرفیاب شد. هنگامی که چشم حضرت به او افتاد فرمود:
آیا در میان شما مردی رشید وجود ندارد که گفته های استادتان «کندی» را پاسخ گوید:
شاگرد گفت: ما همگی از شاگردان او هستیم و نمی توانیم به اشتباه استاد اعتراض کنیم .
امام(علیه السلام) فرمود: اگر مطالبی به شما تلقین و تفهیم شود می توانید آن را برای استاد خود نقل کنید؟
شاگرد گفت: آری.
امام(علیه السلام) فرمود: از این جا که برگشتی به حضور استاد برو و با او به گرمی و محبت رفتارنما و سعی کن با او انس و الفت پیدا کنی. هنگامی که کاملاً انس و آشنایی رخ داد به او بگو مسئله ای برای من پیش آمده است که غیر از شما کسی شایستگی پاسخ آن را ندارد و آن مسئله این است که آیا ممکن است گوینده قرآن از گفتار خود معانی ای غیر از آنچه شما حدس می زنید، اراده کرده باشد؟ او در پاسخ خواهد گفت: بلی ممکن است چنین منظوری داشته باشد.
در این هنگام بگو: شما چه می دانید شاید گوینده قرآن معانی دیگری غیر از آنچه شما حدس می زنید اراده کرده باشد و شما الفاظ او را در غیر معنای خود به کار برده اید؟ امام(علیه السلام) در اینجا اضافه کرد: او آدم باهوشی است طرح این نکته کافی است که او را متوجه اشتباه خود کند.
شاگرد به حضور استاد رسید و طبق دستور امام رفتار نمود تا آن که زمینه برای طرح مطلب مساعد گردید. سپس سؤال امام را به این نحو مطرح ساخت:
آیا ممکن است گوینده سخنی بگوید و از آن مطلبی اراده کند که به ذهن خواننده نیاید؟ و به دیگر سخن مقصود گوینده چیزی باشد مغایر با آنچه در ذهن مخاطب است؟
فیلسوف عراقی با کمال دقت به سؤال شاگرد گوش داد و گفت: سؤال خود را تکرار کن. شاگرد سؤال را تکرار کرد.
استاد تأملی نمود و گفت: آری هیچ بعید نیست، امکان دارد که چیزی در ذهن گوینده سخن باشد که به ذهن مخاطب نیاید و شنونده از ظاهر کلام گوینده چیزی بفهمد که وی خلاف آن را اراده کرده باشد. استاد که می دانست شاگرد او چنین سؤالی از پیش خود نمی تواند مطرح کند و در حدّ اندیشه او نیست، رو به شاگرد کرد و گفت: تو را قسم می دهم که حقیقت را به من بگویی، چنین سؤالی از کجا به فکر تو خطور کرد؟
شاگرد گفت: چه ایرادی دارد که چنین سؤالی به ذهن خود من آمده باشد؟
استاد گفت: نه هنوز زود است که تو به چنین مسائلی رسیده باشی بگو از کجا این سؤال را یاد گرفته ای؟
شاگرد حقیقت را گفت و این که از امام حسن عسکری(علیه السلام) آن را آموخته است.
استاد گفت: اکنون واقع امر را گفتی و افزود: چنین سؤال هایی تنها زیبنده این خاندان است.
آن گاه استاد با پی بردن به اشتباهات خود دستور داد آتشی روشن کردند و آنچه را درباره تناقض های قرآن نوشته بود سوزاند![ بحارالأنوار، ج 10، ص392.]

وفای به عهد

امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) برای راهنمایی شیعیان و پیروان خود فرموده اند:
«اگر پیروان ما – که خداوند آنان را در اطاعت توفیق دهد – دل های خود را در وفاء به عهد و پیمانی که بر آنان است یگانه سازند برکت و شرف دیدار ما از آنان به تأخیر نمی افتد و سعادت مشاهده ما را زودتر خواهند یافت. چیزی که ما را از شیعیان محبوس و آنان را از دسترسی به ما دور ساخته است آن کارهایی است که از آنان به ما می رسد و موجب ناراحتی ما را فراهم می سازد و ما آن اعمال را از آنان نمی پسندیم».[ «وَ لَوْ أَنَّ أَشْیَاعَنَا وَفَّقَهُمْ اللَّهُ لِطَاعَتِهِ عَلَى اجْتِمَاعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِی الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ عَلَیْهِمْ لَمَا تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْیُمْنُ بِلِقَائِنَا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ بِمُشَاهَدَتِنَا عَلَى حَقِّ الْمَعْرِفَةِ وَ صِدْقِهَا مِنْهُمْ بِنَا فَمَا یَحْبِسُنَا عَنْهُمْ إِلَّا مَا یَتَّصِلُ بِنَا مِمَّا نَکْرَهُهُ وَ لَا نُؤْثِرُهُ مِنْهُم »، (الإحتجاج على أهل اللجاج، ج 2، ص499).]