یکی از مباحث مهم در اندیشه مسلمانان، مسئله زیارت است و تأثیری که بر تربیت دینی و راهنمایی انسان در رستگاری و سعادتمندی دارد.به روشنی به این حقیقت می توان دست یافت که زیارت و مفاهیم بلند محتوای آن یکی از کارآمدترین و راهبردی ترین آموزه های تربیتی می باشد.از آنجا که زیارت از یک سو، «عشق به شدن» را می آموزد و از سویی دیگر «سوز ماندن» را، از طرفی اعلام، محبت و ارادت است و از جهتی ابراز شکایت از عصیان و نسیان خویش!!در نگاه شیعه «زیارت» حضور عارفانه انسانی عاشق در محضر معشوق و اعلام پای بندی به اندیشه ها و گرایش ها و نگرش های اوست، این که انسانی آگاهانه و عاشقانه به دیار محبوب بار می یابد و درد می گوید و درمان را می جوید، راز می گوید و رازدار می شود بسیار ارزشمند است در بسیاری از روایات ما، به زیارت عارفانه پاداشی گران، وعده داده شده است.
کافی است با یک نگاهی اجمالی به کتاب گران قدر کامل الزیارات مرحوم ابن قولویه به تعداد زیارات وارد مأثوره و ارزش زیارت کننده و پاداش این عمل پی برد، فارغ از این که «در کتاب های متعدد نویسندگان و فقیهان اهل سنت زیارت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و خانه خدا مستحب و واجب شمرده شده است»[ سید حسن طاهرى خرم آبادى، توحید و زیارت، صص 71-114.].
در روایات شیعه بدین مسئله بسیار پرداخته شده و آموزه های بسیاری از این مجموعه ماندگار و تأثیرگذار به دست می آید.
گرچه زیارت ها به چند صورت وارد شده اند:
الف. زیاراتی که برای معصوم خاص وارد شده اند مانند زیارت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)، زیارت امام علی(علیه السلام)، زیارت عاشورا، زیارت امام رضا(علیه السلام) و زیارت دیگر معصومان که مأثوراند.
ب. زیارت نامه هایی که اختصاص به امام خاص ندارند اگرچه می توان به نیت یک امام(علیه السلام) آن را خواند ولی می توان آن را برای تمامی معصومان(علیهم السلام) به جای آورد مانند زیارت امین اللّه ، زیارت جامعه کبیره و… .
ج. زیارت نامه هایی که خاص قبور شهدا و عباد صالح خداوند وارد شده اند مانند زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی و زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیها) در قم و زیارت قبور مؤمنین[ ابن قولویه قمى، کامل الزیارات، ص 334 به بعد.].
این زیارت ها از زمان ائمه اطهار(علیهم السلام) وارد شده و مورد عمل قرار گرفته و در طول تاریخ مورد اقبال بزرگان و عالمان شیعه واقع شده است. و برای انجام این زیارت ها، شیعه در طول دوران حاکمان ستمگر، هزینه های بسیاری را تقدیم کرد و حتی از جان سپردن، قطع عضو و یا پرداخت هزینه های مالی بسیار دریغ نورزید. اما همیشه این مشعل فروزان ابراز ارادت، محبت و عشق فرا راه بسیاری قرار داشته و موجب سعادت و رستگاری امت ها شده است.
در ادامه به چند اصل و فایده تربیتی زیارت اشاره می شود:

1. تأثیر ظاهر بر باطن

طبق این اصل، هرگاه بخواهیم تغییر و تحولی در باطن کسی پدید آید باید در ظاهر او تغییر پدید آید به عبارت دیگر، اگر نگاه کردن، سخن گفتن، سکوت کردن، گوش کردن، راه رفتن، نشستن و… به گونه ای مطلوب تنظیم شوند احساسات، افکار و تصمیم گیری مطلوبی در درون او خواهند انگیخت. براساس این اصل، روش های تربیتی باید فنونی را در اختیار بگذارد که بتوان توسط تغییر و تدبیر ظاهر فرد، حالات باطنی مطلوب را در وی به وجود آورد و حالات نامطلوب را از بین برد.
زیارت اولیاء الهی و مفاهیم بلند زیارت، گویای آموزه های مترقی سیاسی، فرهنگی، عبادی است و شخص زائر با طی کردن مسافت و سختی رسیدن به زیارتگاه و ابراز علاقه و محبت و اعلام نفرت از مخالفان و دشمنان، اندیشه ای متعالی را در باطن استوار می سازد.

2. تأثیر باطن بر ظاهر

یکی دیگر از اصول تربیتی اسلام، تأثیر باطن بر ظاهر است، این ویژگی بیانگر آن است که هر بذری که در دل پاشیده شود؛ شاخ و برگ آن بر پوسته خواهد نشست، ازاین رو خداوند در تبیین چشم اشکبار مؤمن، دل معرفت یافته او را گواه می آورد؛
(((وَ إِذَا سَمِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَرَی أَعْینَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِّ)))[ مائده، آیه 83.].
یکی از روش های کاربردی اصل تحول باطن، روش «اعطای بینش و اصلاح نگرش» است در این روش سعی بر آن است که تلقی آدمی از امور دگرگون شود، ایجاد دگرگونی در تلقی افراد از جمله لوازم قطعی تغییر رفتارها و اعمال آنهاست زیرا نوع تلقی و به عبارت دیگر نحوه ارزیابی امور، در نوع رفتارها و اعمال است[ نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، صص 74-75.].
تأکید فراوان امامان معصوم(علیهم السلام) به زیارت عارفانه و ارائه نگاهی آگاهی‌بخش و معرفت شناسانه در همین راستا می تواند بوده باشد. زیرا زائری که از زیارت خویش تنها به رسیدن به حرم امام می اندیشد و بوسه زدن بر ضریح تمام همت او باشد از زیارت ثمر فراوانی نخواهد برد و این زیارت باید تغییری در نوع نگرش و رفتار وی پدید آورد که زیارت حقیقی محسوب شود همان گونه که در قرآن مجید درباره نماز واقعی آمده است:
(((إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ)))[ عنکبوت، آیه 45.].
و یا روایتی که می فرماید «چه بسا روزه داری که تنها ثمرش از روزه داری گرسنگی و تشنگی است» تلاش بر این بوده است تا سطح اندیشه مؤمنان و دین باوران را از اعمال عبادی ظاهری گذر داده، باطنی فربه پرورش دهند که از درون سوخته و باطن فروزان تأثیر فراوانی بر ظاهر رفتار خواهد نهاد.

3. تأثیر شرایط بر انسان

زیارتگاه ها یکی از محورهای گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده و هستند؛ به‌طوری که در کنار مرقد مطهر امام علی(علیه السلام) یا حضرت معصومه(سلام الله علیها) حوزه های علمی تشکیل شده و هزاران انسان برجسته به تربیت طلاب علوم دینی پرداخته اند.
بر این اساس، «اصلاح شرایط» در نظام تربیتی اسلام دارای جایگاه مهمی می باشد. این اصل بیانگر آن است که برای زدودن پاره ای از حالات و رفتارهای نامطلوب و نیز برای ایجاد حالات و رفتارهای مطلوب در انسان باید به اصلاح شرایط محیطی او برخاست[ نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، ص 97.].
زیارت گاه ها و زیارت اولیاء الهی، در این مورد نقش اساسی دارند.

4. تغییر موقعیت

با توجه به تأثیر شرایط بر انسان، می توان با ایجاد موقعیت های زمانی و مکانی مطلوب در زیارت اولیاء الهی به تربیت صحیح بیشتر اندیشید این که انسان در زیارت اولیاء الهی بایستی سختی های فراوانی را به جان بخرد و آدابی را به کار گیرد و یا زمانی خاص در آن مکان حضور یابد «با توجه به این که برخی از زیارت ها زمان خاص و معین دارند» و از معنویت آن فضای خاص بهره مند گردد، تأثیر به سزایی در ساختار تربیتی انسان می گذارد.

5. اسوه سازی

در زیارت می توان با اقتدا به اولیاء الهی و الگو قرار دادن آنها در مسیر زندگی، تلاش کرد و بایستی زائر در کنار رنج ها و سختی های فراوانی را که بر خود در مسیر زیارت هموار می کند به معرفت امام(علیه السلام) نیز دست یابد تا این زیارت، مطلوب به شمار آید. در غیر این صورت، شمارش ستون ها، چراغ ها، شمعدان ها، درها و پنجره ها و… این کارها به سیاحت شباهت بیشتری دارد تا زیارت. ثواب های اخروی و آثار دنیوی که در روایات آمده، بر زیارت واقعی مترتب است یعنی جایی که ارتباط قلبی با مزور برقرار شود و منشأ تحول در زائر گردد.
حضرت امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند:
«أنظروا أهل بیت نبیکم، فالزموا سمتهم و اتبعوا أثرهم…»[ نهج البلاغه، خطبه 95.].
در این سخنان گهربار امام(علیه السلام) می فرمایند:
«در زندگی به اهل بیت(علیهم السلام) اقتدا کنید و این اقتدا کردن یعنی با آگاهی کامل آنان را پذیرفتن و در قیام و قعود زندگانی خویش آنان را معیار قرار دادن».

6. معارف بلند زیارات

امامان شیعه جهت عمق بخشی و ژرف نگری بیشتر پیروان شان هم آداب سخن گفتن با حضرت حق را آموزش داده اند و هم چگونه خواندن و راز گفتن را و هم چگونگی ارتباط همیشگی با امامان معصوم(علیهم السلام) را بیان کرده اند که این زیارت‌نامه ها خود ارائه تصویر درستی از اعتقادات شیعه به جایگاه امامان معصوم(علیهم السلام) و امام شناسی بوده و معارف بلندی را در لابلای آن آموزش داده اند دو آموزه بزرگ تولی و تبری که از شیعه یک مذهب پایدار و آرمانی، مبارز و جاودانه ساخته است در این زیارت‌نامه ها به گونه ای بارز چشم نوازی می کند و چگونه زیستن را می آموزد.

7. تأثیر و سازندگی زیارت

یکی دیگر از نکات ارزشمند در زیارت که باعث پاداش بسیار آن می شود سازندگی روحی و معنوی آن است. انسان زائر خویش را چون در محضر انسانی وارسته، ملکوتی و زنده می یابد و احساس سنخیت روحی و معنوی می کند شایسته چنان مرتبه ای می شود:
«یا علی! من زارنی فی حیاتی أو بعد موتی أو زارک فی حیاتک أو بعد موتک أو زار إبنیک فی حیاتهما أو بعد موتهما ضمنت له یوم القیامة أن أخلصه من أهوالها و شدائدها حتی اصیره معی فی درجتی»[ وسائل الشیعه، ابواب المزار، باب 2، ح 16، ج 14، ص 328.].
این روایت و امثال آن نشان می دهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) یکسان است زیرا زیارت دوران حیات و مرگ، اجر و آثار یکسان دارد از این جهت لازم است که زائر به گونه ای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده می بودند در کنارشان حضور پیدا می کرد و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگی زیارت دوران حیات را برای او داشته باشد چنان که هم درجه شدن با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بدون حساب و برنامه نیست بلکه سنخیت روحی، اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت، باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت، توجه به مقام مزور، تأمل در متن زیارت نامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس، می تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند[ ادب فناى مقربان، ج 1، صص 27-26.].
«برای صاحبان خرد تردیدی نیست در اینکه زیارت قبور ائمه اطهار(علیهم السلام) یا دانشمندان و عالمان ربانی و پرهیزگاران – اگرچه شهید هم نشده باشند – زیارت‌کننده را به رهروی و پیمودن راهشان و ترک کردن هر آنچه که از روش و صراط آنان دورش می کند تشویق و ترغیب می کند و این حقیقتی آشکار است که هیچ خردمند اندیشمند نیکوکاری آن را انکار نمی کند»[ کامل الزیارات، مقدمه استاد على اکبر غفارى، نشر صدوق.].
تأثیرپذیری زیارت‌کننده از زیارت شونده اصلی علمی و منطقی و ثابت شده است که بسیاری از بزرگان اندیشه دینی و عرفانی بر آن استدلال کرده اند.
امام فخر رازی پس از بیان سه مقدمه در اثبات تأثیرپذیری زائر و رابطه میان دو روح زیارت کننده و زیارت شونده چنین نتیجه می گیرد: «وقتی زائر نزد قبر کسی که دارای روح توانا و نفس کامل و تأثیرگذار می رود و بر قبر او مدتی می ایستد، روح زائر با روح میت ارتباط برقرار کرده، آن دو روح یکدیگر را ملاقات نموده مثل دو آینه متقابل می باشند که شعاع و نور از هر کدام به دیگری سرایت می کند و علوم و اخلاق و معارف هر کدام به دیگری سرایت می کند بدین‌جهت زیارت قبور هم برای زائر مفید است و هم برای زیارت شده»[ امام فخر رازى، المطالب العالیه من العلم الالهى، ج 7، ص 276، به نقل از فلسفه زیارت، ص 63.].
چنان که در اذن دخول خوانده می شود:
«أشهد أنک تشهد مقامی و تسمع کلامی و ترد سلامی»[ مفاتیح الجنان، زیارت نامه امام رضا(علیه السلام).]و چه لذتی بیشتر از آن که انسان احساس می کند در محضر بزرگی از اولیاء معصوم الهی قرار دارد او نگاهش می کند و به سخنانش گوش می دهد و پاسخ می گوید این لحظه بسیار ارزشمند و دوست داشتنی است که انسان را متحول می کند.
تربیت زیارت، تربیتی از نوع القاء است. وقتی در حوزه زیارت قرار می گیرید فقط ثواب نبرده اید بلکه در زیارت خود را تحت تابش مغناطیسی ولایت امام(علیه السلام) قرار داده ایم[ سید مجتبى حسینى، مقامات اولیاء، ج 1، ص 11.].
از نکات ارزنده زیارت ها تأثیر سیاسی اجتماعی آن است که موجب تقویت دین و رشد و هدایت در جامعه و نابودی و ضعف دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) می شود. این‌که مردمی از سراسر جهان به یک جانب توجه نمایند و با ارزش ها و اندیشه های وی مسیر زندگانی خویش را برگزینند و در گرایش و نگرش و منش او را الگوی رفتار و گفتار و پندار خویش سازند شعاری کوبنده است و خود پیامی رسا به همه دوستان و دشمنان.