امروزه شرایط سفر و امکانات آن فراوان شده لذا ممکن است بسیاری تصور کنند چون علت قصر و نماز شکسته مشقت و سختی در گذشته و سفرهای صدر اسلام بوده است حال که سفرها به این راحتی شده و امکانات و ابزار موجود مشقت و سختی برای نماز را از بین برده پس دیگر نیازی به شکسته خواندن نماز و افطار روزه در سفر نیست و نماز با آن اهمیت فوق العاده که در دین دارد چرا ناقص گردد و چرا با کامل خواندن نماز و روزه ثواب بیشتری نبریم.پاسخ به این سؤ الات نیاز به بررسی مفصلی در مسئله قصر نماز در سفر و شرایط و معیارها و ملاک های آن دارد لکن در اینجا دیدگاه شیعه و اهل‌سنت مختصراً مطرح می گردد.شرایط قصر نزد مشهور علمای امامیه 6 مورد است:
1. مسافت، 2. قصد مسافت و استمرار آن، 3. خارج شدن از حد ترخص، 4.شغلش سفر نباشد، 5. قصد اقامت بیش از ده روز نداشته باشد (قواطع دیگر سفر پیش نیاید)، 6. سفر مباح باشد یا حرام نباشد.
در بیان شرایط قصر علمای امامیه تفاوت هایی وجود دارد که در نهایت، برگشت به همین 6 شرط دارد؛ مانند: علامه حلی[ علامه حلی – المختصر النافع فی فقه الإمامیة؛ ج1، ص: 50.]، شهید اول[ الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج1، ص، 21.]، شیخ طوسی[ الجمل و العقود فی العبادات؛ ص: 124.] و امام خمینی[ تحریر الوسیلة ج1، ص: 449.].
در بین مذاهب اهل‌سنت در شرایط قصر اختلاف وجود دارد به طوری که از حداقل دو شرط تا حداکثر 8 شرط نقل شده است.
حنفی: 1. قصد مدت سفر 2. خروج از ساختمان های شهر[ تحفة الفقهاء السمرقندی، ج1، ص 147.].
شافعی: سمرقندی از شافعیه؛ 8 شرط گفته است[ زکریاالانصاری درفتح الوهاب ج1ص 125.] ولی موسی الحجاوی 5شرط بیان کرده[ موسی الحجاوی در الاقناع، ج 1، ص 15.] و محیی الدین نووی 4 شرط ذکر کرده.[ محیی الدین نوی در روضة الطالبین، ج 1، ص 498.]مالکی: الآبی از علمای مالکیه 5 شرط ذکر کرده است.[ الثمر الدانی الابی الازهری ص 223.]حنبلی: ابن قدامه از حنبلیه سه شرط ذکر کرده است.[ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامة، ج2، ص 91، 93 و 96.]در کلیه اقوال مسافت از اصلی ترین شرایط قصر بیان گردیده است بنابراین فریقین در مسافت اتفاق نظر و اجماع دارند هرچند در مقدار و حد آن اختلاف نظر دارند.

دلائل قصر از دیدگاه فریقین

آنچه مسلم است از دیدگاه فریقین قصر نماز در سفر سنت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و آن حضرت در تمام سفرها نماز را شکسته خوانده است[ المغنی عبدالله بن قدامة ج2 ص 90.] و به کسانی که مسافر نبودند تذکر می دادند که نمازشان را کامل بخوانند زیرا ما که شکسته می خوانیم مسافریم.[ سنن ابی داود ج1ص 275.]همچنین یکی از بدعت های عثمان که سبب اعتراض و آغاز مخالفت های مسلمانان با وی گردید کامل خواندن نماز در منی در سال 29 هجری و سال ششم خلافتش بوده است[ وسائل الشیعة، ج8، ص 466 ؛ اضواء علی الصحیحین، الشیخ محمد صادق النجمی، ص 429 و 430 ؛ مدارک الاحکام، ج 8، ص 251، السید محمد العاملی ؛ التحفة السنیة مخطوط، ص 117، السید عبدالله جزائری.].

ملاک و معیار قصر چیست؟

به اجماع فریقین ملاک و معیار اصلی قصر مسافت است فقهای امامیه و عامه صرف نظر از اینکه قائل به وجوب قصر یا جواز آن باشند مسافت را معیار و ملاک اصلی قصر نماز مسافر ذکر کرده اند[ المختصر النافع فی فقه الإمامیة، ج1، ص 50 ؛ الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج1، ص212؛ تحریرالوسیلة، ج1، ص 449؛ تحفة الفقهاء، السمرقندی، ج1، ص 147 ؛ زکریاالانصاری، فتح الوهاب، ج1، ص 125 ؛ موسی الجارودی، الاقناع، ج 1، ص 157 ؛ محیی الدین نوی، روضه الطالبین، ج1، ص 498.]. زیرا موضوع قصر در آیه و روایات و ادله؛ تحقق عنوان سفر و مسافر است و مسافر کسی است که به قصد مسافت معین از وطن یا محل اقامت خارج گردد لذا مسافت ملاک و معیار قصر است.
در صحاح جوهری؛ سفر به معنای روشنایی روز یا طی مسافت آمده است[ الصحاح الجوهری، ج2، ص 685.] و مسافت: به معنای دور، یا فاصله بین دو نقطه است و شرط اصلی عنوان مسافر، طی مسافت خاص است[ الصحاح الجوهری ج2 ص 685.].
اطلاق آیه 184 بقره تحقق عنوان سفر در جواز افطار و قصر است و منطوق و مفهوم روایات متعدد تقصیر؛ بر مسافت معین دلالت دارد مگر آنچه که به دلیل خارج است مانند کثیرالسفر.

تعیین مقدار مسافت توسط رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)

تعیین مسافت توسط جبرئیل برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) دلیل دیگری بر این است که ملاک و معیار قصر؛ مسافت است و مقدار مسافت شرعی به وسیله رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) تعیین شده است که در روایت موثقه خزاز از امام صادق(علیه السلام) نقل گردیده است[ وسائل الشیعة، ج8، ص 461.] و عامه با عمل به محتوای آن در واقع آن را پذیرفتند و گفتیم تقصیر به اتفاق فریقین سنت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده که کمترین حد مسافت آن به استناد این روایت یک برید یا 4 فرسخ رفت است که با برگشت 8 فرسخ می شود و عمل رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در موسم حج در عرفات و منا که نماز را شکسته خواندند.
در بیان کلیات شرایط قصر از دیدگاه فریقین هیچ کدام از علمای فریقین در بیان شرایط قصر به مشقت و سختی سفر اشاره نکرده اند لکن چون در گذشته و مخصوصاً در صدر اسلام و زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ؛ سفر مشقات و سختی های فراوانی داشته لذا گفته می شود اگر مشقت و سختی از شرایط قصر باشد و به این دلیل نماز مسافر شکسته شده است بنابر این در بسیاری از سفرهای این روزگار که بدون هیچ سختی و مشقتی است نمی شود گفت نماز شکسته است لذا ضروری است که تحقیقی مختصر در این خصوص بیان گردد.
در قرآن در دو آیه مربوط به تقصیر اشاره ای به مشقت نشده است و در روایات نیز صراحتاً مشقت نیامده لکن بعضی از علمای امامیه از برخی روایات مشقت را فهمیده‌اند از جمله دو روایت فضل از امام رضا(علیه السلام).[ همان، ج4، ص 87.] گرچه در ذیل این روایت اشاره ای به مشقت در سفر شده است ولی هیچ کدام از علمای امامیه به آن برای بیان مشقت به عنوان ملاک قصر استناد نکرده اند، تنها عدّه ای از علما، در مباحث جنبی مثل ترک نافله ها این روایت را ذکر نموده اند از جمله صاحب جواهر[ جواهرالکلام فی ثوبه الجدید، ج4، ص 39.] اما این حدیث را آیت الله میلانی مؤید این مطلب آورده است که مشقت از اقتضائات سفر است و در ادامه به حدیث امام صادق(علیه السلام) اشاره نموده که قصر را هدیه الهی دانسته، و تأکید بر وجوب اقتضا و قبول هدیه نموده است.[ محاضرات فی فقه الإمامیة، صلاة المسافر و قاعدتی الصحة و الید، ص 116.]

دیدگاه عامه در مشقت

علمای عامه در قول به چهار برید و سه شبانه روز به این مطلب اشاره دارند که مشقت و سختی سفر در سه شبانه روز حاصل می گردد. شافعی و حنبلی قائل به قصر در مسافت 48 میل شده اند با استناد به روایت ابن عباس و ابن عمر که تقصیر به کمتر از 4 برید را نمی پذیرند و بین عسفان و مکه را مسافت قصر گفته اند چون در این صورت مشقت سفر حاصل می گردد.[ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج6، ص 333.]ابن قدامه در مذهب حنبلی به این حدیث استناد نموده.[ المغنی، عبدالله بن قدامة، ج2، ص 94.] موسی الحجاوی قائل به سببیت مشقت شده[ الاقناع، موس الحجاوی، ج1، ص 157.] و شربینی و بکری[ محمد الشربینی، مغنی المحتاج، ج1، ص 262 ؛ اعانة الطالبین، ج2، ص 113، البکری الدمیاطی.] در مذهب شافعی دلیل قصر را مشقت سفر دانسته. اما عامه در بیان شرایط تقصیر آن را نیاورده اند.
علمای امامیه این دیدگاه عامه را رد کرده اند مثلاً علامه حلی در رد نظر ابوحنیفه فرموده است: «همانا مشقت انضباط ندارد پس نمی توان آن را علت قرار داد و اگر هم علت باشد پس در مسیر یک روز حاصل می گردد و به مشقت یک روز حکم ثابت می گردد».[ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج6، ص 332.]پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده: «همانا خدا برداشته از مسافر روزه و قسمتی از نماز را پس هر کس که اسم مسافر بر او صدق کند جایز است برایش قصر و افطار»[ کنزالعرفان فی فقه القرآن، ج1، ص 186.].
بنابراین ذکر مشقت یک روز در اقوال علمای امامیه بیشتر از جهت پاسخ گویی و اقناع عامه در بحث تقصیر می باشد نه اینکه مشقت را علت قصر بدانند.

دلایل عدم موضوعیت مشقت در قصر

اولاً، علمای فریقین مشقت و سختی در سفر را از شرایط قصر ذکر نکرده اند و در هیچ رساله عملیه در شرایط قصر مشقت و سختی سفر را مطرح نکرده اند.
ثانیاً، ادله تصریحی بر مشقت و سختی نداشتند و ظاهر آیه جواز تقصیر در سفر است و قصر تنها برای مسافر ثابت شده است و در تحقق عنوان مسافر مشقت و سختی سفر موضوعیت ندارد.
ثالثاً، مشهور فریقین قصر از بعد از حد ترخص[ ابن براج و ابن عقیل، مجموعة فتاوی ابن ابی عقیل، ص 54 ؛ شیخ طوسی، الخلاف، ج1، ص572؛ المبسوط فی فقه الامامیة، ج1، ص 140، شیخ انصاری: مشهور خفاء جدران است؛ الصلاة، للشیخ الأنصاری، ج3، ص 140، شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج1، ص 210 ؛ مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، ط الحدیثة، ج10، ص 442؛ اقوال عامه تحفة الفقهاء، السمرقندی، ج1، ص 147؛ الاقناع، موسی الحجاوی، ج1 ص 160.] می دانند این در حالی است که هنوز مسیر زیادی را طی ننموده تا مشقت حاصل شده باشد لکن نماز را می تواند شکسته بخواند حتی اگر پس از آن توقف کند و در روزهای بعد ادامه سفر نماید.
رابعاً، اکثر علمای امامیة مشقت را از باب حکمت در قصر می دانند از جمله: علامه حلی، شهید ثانی، محقق حلی، محقق اردبیلی، محقق نراقی[ علامه در تذکرة الفقهاء، ط – الحدیثة، ج4، ص 370 ؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج6، ص 332؛ روض الجنان، ص 383 ؛ روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، (ط – الحدیثة)، ج2، ص 1022 ؛ محقق حلی در کنزالعرفان فی فقه القرآن، ج1، ص 186 ؛ محقق اردبیلی در مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، ج3، ص 366 ؛ محقق نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، ج8، ص 264.] و محقق کرکی آن را امر معنوی و آیت الله میلانی اقتضای سفر و آیت الله مشکینی تخفیف و هدیه الهی و آیت الله سبحانی به خاطر مصلحت خارجی دانسته اند.[ رسائل کرکی ج2 ص239 – صلاة المسافر ص: 116- الفقه المأثور؛ ص: 144- ضیاء الناظر فی أحکام صلاة المسافر؛ ص: 364.]با توجه به اینکه ثابت گردید ملاک و معیار قصر مسافت است حال این پرسش مطرح است که مقدار مسافتی که سبب قصر می گردد چقدر است؟
بعضی در جدیدترین اقوال مسیر یک روز با وسایل نقلیه جدید را معیار قصر نماز دانسته اند که منوط به طی صدها الی هزاران کیلومتر می باشد.[ صادقی تهرانی، نگرشی جدید بر نماز و روزه مسافر، ص 22.]برای واضح شدن مطلب بحثی را تحت عنوان تحدید مسافت مطرح می کنیم:

تحدید مسافت

در اینکه ملاک و معیار قصر نماز در سفر مسافت است هیچ جای تردید نیست و فریقین اجماع بر آن دارند و ادله فراوانی بر آن اقامه گردید. لکن اختلاف نظر در تحدید مسافت است که آیا زمانی است یا مکانی و در مقدار آن و در اولویت یکی از آن دو و یا هر دو با هم نظرات مختلفی وجود دارد.
در تحدید زمانی اتفاق و اجماع علمای امامیه بر یک روز کامل است؛ در عامه اکثریت قائل به سه شبانه روز هستند هر چند که اقوال یک روز؛ یک شبانه روز هم دارند ولی فتوایی بر آن نداده اند. در تحدید مکانی اتفاق و اجماع علمای امامیه بر هشت فرسخ است – اعم از امتدادیه یا تلفیقیه-. در عامه اختلاف نظر شدیدی وجود دارد ولی اکثریت 48 میل قائل هستند.
در جمع بندی اقوال مطرح شده به این نتیجه می رسیم که اصل در تحدید مسافت هشت فرسخ است و مسیر یک روز و تعبیرات دیگر مثل روشنایی یک روز یا شغل یک روز کاشف از این است که هشت فرسخ محقق شده و طریق برای هشت فرسخ خواهد بود و در عامه نیز طی مسافت مکانی کافی است؛ لذا آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی ضمن تأکید بر این مطلب، رابطه هشت فرسخ و مسیر یک روز را مانند پانزده نوبت خورن شیر در بحث رضاع یا یک شبانه روز شیرخوردن می داند که کشف از موضوع حکم؛ روییدن گوشت به وسیله شیر خوردن می کند؛ لذا یک روز را کاشف از تحقق موضوع قصر هشت فرسخ دانسته؛ نه اینکه خودش به تنهایی تمام موضوع حکم باشد و عنوان خاصی در مقابل دیگری باشد.[ السید ابوالحسن الموسوی الاصفهانی و السید الحسین الموسوی العلوی الخوانساری، صلاة المسافر، ص 26.] بنابر آن چه گفته شد براساس سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نماز مسافر شکسته است و در قصر نمار مسافر ملاک و معیار اصلی به اتفاق و اجماع فریقین مسافت است و مشقت و سختی سفر و یا سرعت وسیله نقلیه و مدت زمان طی مسیر دخالتی در تحقق موضوع قصر نماز ندارند.