یکی از مهمّ‌ترین این امور پنهان، محل زندگی آن حضرت در طول غیبت ایشان است. که بسیاری علاقه‌مندند بدانند آن غریب غمزدة پنهان, در کدامین بخش از این کرة خاکی به گذران عمر می‌پردازد و به بیان دیگر کدامین قسمت از زمین افتخار این منزلت را دارد؟



صدها سال است که میلیون‌ها انسان واله و شیفته در هر پگاه آدینه سخن به ندبه می‌گشایند و این‌گونه می سرایند: «ای کاش می‌دانستم در چه جایی منزل گرفته‌ای و چه سرزمینی و مکانی تو را در بر گرفته است! آیا در کوه رضوایی و یا جای دیگری و یا در ذی طوی هستی؟ دشوار است بر من که مردمان را ببینم و تو دیده نشوی».

حال برای روشن شدن این موضوع، پای به گلستان کلام معصومین می‌گشاییم و با سیری در کلام نورانی ایشان از آن انفاس قدسی برای حل این معما استمداد می‌طلبیم.

با یک نگاه کلّی در این بوستان پرطراوت, به روایت‌هایی در این موضوع بر خواهیم خورد. که محل زندگی حضرت مهدی(ع) را در دوران غیبت بیان کرده است.

این روایات را می‌توان در بارة دو دورة غیبت, این‌گونه توضیح داد:

1ـ دوران غیبت صغرا (260ـ 329 ق)

غیبت صغرا عبارت است از دوران پنهان زیستی کوتاه مدت حضرت مهدی(عج) که طبق دیدگاه مشهور با شهادت امام عسکری(ع) (260ق) آغاز شده و با رحلت چهارمین نائب خاصّ آن بزرگوار (329ق) به پایان رسیده است که در مجموع نزدیک نزدیک هفتاد سال می‌شود.

اگر چه به روشنی محل زندگی آن حضرت در این دوران مشخص نیست ولی از برخی روایات و قرینه‌ها به دست می‌آید که این مدت را حضرت به طور عمدهً در دو منطقه سپری کرده‌اند: یکی منطقه عراق و دیگر مدینه منوره.

از امام صادق(ع) در این زمینه نقل شده است که فرمود: «برای حضرت قائم(عج) دو غیبت است: یکی کوتاه و دیگری طولانی. در غیبت نخست جز شیعیان مخصوص از جای آن حضرت خبر ندارند و در غیبت دیگر جز دوستان مخصوصش از جای او خبر ندارند».

در دوران غیبت صغرا، از سفیران چهارگانه (نواب خاصّ) کسی نزدیک‌تر به آن حضرت ذکر نشده است و ایشان نیز همگی در عراق زندگی می‌کردند و همواره با حضرت در ارتباط بوده‌اند و توقیعات فراوانی از طرف حضرت به دست آنها می‌رسید. بنابر این می‌توان گفت بخشی از عمر آن حضرت در این دوران در عراق سپری شده است.

دسته‌ای دیگر از روایات به صورت مطلق (بدون در نظر گرفتن صغرا و کبرا بودن غیبت) زندگی حضرت را در دوران غیبت در مدینه منوره ذکر کرده‌اند که با توجه به روایات دسته نخست می‌توان گفت ممکن است بخشی از دوران غیبت صغرا در مدینه سپری شده باشد.

امام باقر(ع) در این باره فرمود: «به ناگزیر برای صاحب این امر عزلت و گوشه‌گیری خواهد بود … و طیبه «مدینه» چه منزلگاه خوبی است».

بنابر‌این جمع بین دو دسته روایات به این صورت است که آن حضرت در مدینه حضور داشته‌اند؛ ولی به خاطر ارتباطی که آن حضرت با نواب خاصّ داشته‌اند بخشی از عمر خود را در عراق سپری کرده‌اند.

2ـ دوران غیبت کبرا

غیبت کبرا به مدت زمان پنهان زیستی حضرت مهدی(ع) گفته می‌شود که با وفات واپسین نائب خاصّ در سال 329 قمری آغاز و همچنان ادامه دارد و فقط خداوند متعال است که پایان آن را می‌داند.

این دوران ویژگی‌های خاصّی دارد که آن را از دوران غیبت صغرا به طور کامل متمایز می‌سازد. که از آن ویژگی‌ها, کامل شدن غیبت آن حضرت است.

همان گونه که پنهان زیستی حضرت مهدی(عج) در این دوران به کمال می‌رسد و نیابت و سفارت همانند دوران غیبت صغرا وجود ندارد، محل زندگی آن حضرت نیز نامشخص‌تر می‌شود و در این دوران است که هرگز نمی‌توان به طور قطع مشخص کرد آن حضرت در کجا زندگی می‌کند. البته روایات در این باره به محل‌های گوناگونی اشاره کرده‌اند که برخی از آنها از این قرارند:

2ـ1. مدینه منوره

همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد برخی از روایات به صورت عام و بدون قید زمان غیبت صغرا، مدینه را به عنوان جایگاه آن حضرت در دوران غیبت مورد اشاره قرار داده‌اند.

2ـ2. ناحیه ذی طوی

ناحیه ذی طوی در یک فرسخی مکه و داخل حرم قرار دارد و از آن جا خانه‌های مکه دیده می‌شود. برخی از روایات آن محل را به عنوان مکانی که حضرت بخشی از زمان غیبت را در آن‌جا سپری می‌کند معرفی نموده‌اند.

امام باقر(ع) در این باره فرمود: «صاحب این امر را در برخی از این درّه‌ها غیبتی است و با دست خود به ناحیه ذی طوی اشاره کرد».

2ـ3. دشت‌ها و بیابان‌ها

از برخی روایات نیز استفاده می‌شود که آن حضرت در طول غیبت محل خاصّی ندارد و همواره در سفر به سر می‌برد.

از امام باقر(ع) نقل شده است که وقتی شباهت‌های حضرت مهدی(عج)به انبیا را بیان کردند چنین فرمودند: و اما شباهت حضرت مهدی(عج) به حضرت عیسی(ع) جهان‌گردی ]نداشتن مکان خاصّ[ است».

همچنین چنانچه بپذیریم آنچه به نام شیخ مفید صادر شده، توقیع حضرت مهدی(عج) است، در آن‌جا نیز به نامعلوم بودن مکان حضرت مهدی(ع) اشاره شده است.

در آن نوشته چنین بیان شده است: «با این که ما بر اساس فرمان خداوند و صلاح واقعی ما و شیعیان مؤمن مان تا زمانی که حکومت در دنیا در اختیار ستمگران است در نقطه‌ای دور و پنهان از دیده‌ها به سر می‌بریم».

لازم به یادآوری است که این نامعلوم بودن محل زندگی آن حضرت در دوران غیبت کبرا سبب شده تا عده‌ای به گمانه‌زنی‌هایی سست و واهی بپردازند و به طرح محل‌هایی که اثبات آنها کاری بس مشکل است روی آوردند.

افسانه جزیرة خضرا و مثلث برمودا و مانند آن, حکایت‌هایی است که در تاریخ پر فراز و فرود این اعتقاد سترگ رخ نموده است، ولی همواره روشنگران این عرصه, مردم را از فرو غلطیدن در بیراهه‌ها حفظ کرد‌ه‌اند.

البته پیش از آن نیز بی‌خبرانی به شیعه تهمت زده که آنها معتقدند حضرت مهدی(ع) در دوران غیبت در سرداب سامرا زندگی می‌کند. که در این‌جا مناسب است اشاره‌ای کوتاه بدان نماییم.

بیشتر خانه ها در مناطق گرمسیر عراق از گذشته سرداب (زیرزمین) داشت تا ساکنان خانه، از شدت گرمای تابستان در امان باشند . خانه حضرت عسکری(ع) در سامرا نیز دارای سرداب بود.

این سرداب محل زندگی و عبادت امام هادی، امام حسن عسکری و حضرت بقیةاللّه بود و اغلب دیدارها با حضرت ولی عصر در عهد پدر، در همین منزل و در همین سرداب صورت می گرفت. به همین جهت شیعیانی که پس از رحلت امام حسن عسکری(ع)، برای زیارت قبر آن امام و پدر بزرگوارشان وارد سامرا می شدند، پس از زیارت قبر آن بزرگوار، در محل عبادت سه امام بزرگوار نماز می خواندند و آنجا را زیارت می کردند.

اما همان‌گونه که اشاره شد سوگمندانه برخی از دشمنان کینه‌توز با نسبت دادن تهمت های ناروا، خواسته اند از این موضوع بهره برداری های نادرست کنند! آنان به شیعه تاخته و معتقدان به غیبت حضرت مهدی(ع) را به استهزا گرفته اند با اینکه می دانند حتی یک نفر شیعه راستین را نخواهند یافت که معتقد باشد حضرت مهدی(ع) در سرداب پنهان گردیده و یا در سرداب سکونت و اقامت گزیده است!

زائران، تنها از آن جهت به این مکان مقدس احترام می گذارند که محل سکونت، زندگی، عبادت، نیایش و تلاوت قرآن انسان های کامل بوده است، با این بیان، آن‌جا مکان مقدس و خانه پربرکتی است که خداوند اجازه داده است چنین مکانی، رفعت مقام یابد و در آنجا نام خدا به عظمت برده شود. به همین جهت مسلمانان پیرو مذهب خاندان وحی و رسالت، در آنجا نماز می خوانند و بر پیامبر و خاندانش درود می فرستند و آنجا را زیارت می کنند و کسی بر این عقیده نیست که امام مهدی(عج) در آن سرداب سکونت دارد یا اینکه از آنجا ظهور خواهد کرد