فرق مسجد و خانقاه:

مسجد در میان مسلمانان از جمله مهمترین اماکن عبادی سیاسی محسوب می شود؛ در واقع این کارکرد چند بعدی مساجد از صدر اسلام وجود داشت و مسجد به عنوان کانون اصلی ترویج دین و تشکیل حلقه های فکری بود.

با این وصف اما در طول ادوار مختلف تاریخ اسلام «خانقاه» نیز به عنوان یکی از مهمترین اماکن میان مسلمین مطرح شد با این تفاوت که خانقاه جنبه عمومی نداشت و صرفا صوفیان و اهل ذکر در آن اجتماع داشتند.

خانقاه در واقع معرب «خانه قه» یا «خانگه» بوده و خانگه فارسی و خانقاه عربی است.

خانقاه خانه هایی بود که صوفیان مسلمان در آن تجمع می کردند و حلقه های ذکر را تشکیل می دانند به مصداق آیه 36 سوره نور که فرمود: «ی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ» (در خانه هایى که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش مى کنند ) و در آیه بعدی می فرماید «رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ یخَافُونَ یوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ (مردانى که نه تجارت و نه داد و ستدى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات به خود مشغول نمى دارد و از روزى که دلها و دیده ها در آن زیرورو مى شود مى هراسند ).

لذا صوفیان مسلمان حلقه های ذکر در خانقاه ها تشکیل می دادند اما خانقاه صرفا این کارکرد را نداشت و در دوران قدیم برخی از این خانقاه ها تبدیل به کاروان سرا می شدند و مسافران عبوری در آن اطراق می کردند اما با این حال اصلیت و ماهیت کارکردی خانقاه حتی با این وجود همچنان پابرجا بود، یعنی شبستانی جدا برای حلقه های ذکر وجود داشت که کسی جز برای ذکر وارد آن نمی شد که این شبستان ها معماری خاصی در محراب و آیینه کاری ها داشتند.

خانقاه بدعت صوفیان:

دین مقدس اسلام از آغاز ظهور خود مبارزه با سنت های جاهلی که انسان را از مسیر اصلی کمال خود دور کرده بود، آغاز کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در بدو رسالت خویش با بت و بت‌کده که مظهر و نماد جهالت انسان در وادی پرستش بود، به شدت برخورد نمود و در ادامه با عقاید باطل و انحرافات دور از فطرت انسانی به نبرد برخواست. صبر و استقامت ایشان باعث افول روز افزون بدعت‌ها و پایه گذاری تدریجی سنت ها در بین مردم گردید. نبی مکرم اسلام پس از هجرت به مدینه ساخت مکانی عمومی را در دستور کار قرار داد تا هم محلی برای عبادت باشد و هم مکان انتشار و صدور احکام و اخلاق دین اسلام و هم جایگاهی برای رسیدگی به امورات اجتماعی مردم. این مکان، در اسلام مسجد نام گرفت. گرچه در سایر ادیان و نحله ها این مکان های عمومی وجود داشت اما تفاوت اساسی این نهاد با نمونه های پیشین، طهارت و پاکی آن بر طبق احکام اسلامی است. اماکنی چون کلیسا، کنیسه، دیر، مکان های متروک و بی روحی بودند که جهت مراسمات و تشریفات استفاده می شدند و نوعاً تبدیل به مکانی برای فساد مانند: آواز و رقص و شراب خواری گردیده بودند.

مسجد، به قدری جایگاه رفیع و بلندی یافت که ۲۸ مرتبه در قرآن کریم به نام آن و مشتقات آن اشاره شده است [۱] و این نشانه ی اهمیّت و عظمت مسجد و هم تایید فعّالیّت‌های مسجدی است. نگاهی گذرا بر آیات نمایش‌گر جایگاه مسجد در دین مقدس اسلام خواهد بود. برای مثال: وَأَقِیمُواْ وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ [۲] و در هر مسجدى روى خود را مستقیم [به سوى قبله ] کنید، و در حالى که دین خود را براى او خالص گردانیده اید وى را بخوانید. ویا می فرماید: إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَـئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ [۳] مساجد خدا را تنها کسانى آباد مى کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند، پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند.

بنا بر تصریح آیات الهی، تنها کسانی مساجد را آباد می کنند و به آن اهمیت می دهند که حقیقت ایمان در دل و جان ایشان رسوخ کرده باشد و اعتقاد کامل و حقیقی به اسلام و شریعت آن داشته باشند. مسجد تا قرن چهارم هجری علاوه بر محل عبادت، مکان تحصیل علم و دانش نیز بود. یعنی یک مکانی برای ترویج قرائت رسمی از دین و آموزه های آن بوده است.

متصوفه اولین گروهی بودند که در اسلام و به نام مسلمانی صف خود را از مسجد که نماد و مکان تجمع مسلمین بود جدا کردند و به تقلید و تاسی از رهبانان مسیحی، مکانی با نام خانقاه بنا کردند که در طول تاریخ و به تدریج به سرنوشت کلیسا و کنیسه دچار گردید و این بدعت هیچ گاه قداست مسجد را که فرمان خدا بر ساخت آن بود، پیدا نکرد.

ایشان آیات الهی و روایات نبوی و اهل بیت علیهم السلام را مبنی بر رونق بخشیدن مساجد، دور ریخته و مناسبت ها، اعیاد و … خود را جدای از مسلمانان و در خانقاه برگزار کردند. طرد و بی توجهی ایشان به مسجد، آنها را در جرگه ی ملعونین قرار داد؛ زیرا امام صادق علیه السلام فرمود: ملعون ملعون من لم یوقر المسجد![۴] ملعون است، ملعون است، کسی که به مسجد احترام نگذارد.

این انحراف و بدعت فاحش در اسلام، مصداق بازر عدم اهتمام به مسجد بوده و کج روی روشنی به حساب می آید، چراکه حضور در مساجد، خود از آداب اسلامی و مسلمانی است و سیره ی متصوفه در ترک مسجد، پشت پا زدن و اهانت به فرمایشات کلام وحی و سنت نبوی صلی الله علیه وآله و سیره و روش خاندان عصمت و طهارت علیهم اسلام است. صوفیه باید پاسخ گوی این بدعت عجیب باشد.

پی نوشت:

۱- سوره‎ی بقره آیات ۱۴ و ۱۸۷، ۱۴۵، ۱۵۰،۱۵۱،۱۹۱، ۱۹۶، ۲۱۷، مائده / ۲; اعراف / ۲۹ و ۳۱، انفال / ۳۴; توبه ۱۷ و ۱۸ و ۷; اسراء ۱; کهف / ۲۱; عنکبوت / ۷; فتح / ۲۵ و ۲۷; حج / ۲۵ و ۴۰ و سوره ی جن / ۱۸.

۲- سوره: الاعراف آیه: ۲۹.

۳- سوره التوبة آیه:۱۸.

۴- سفینه البحار ج ۴ ص ۷۳ ماده مسجد