با سلام،در رابطه با نقش بازاریان در پیروزی انقلاب اسلامی ایران باید گفت:از شرایطی که برای پیروزی یک گروه مخالف در منازعه با حکومت وقت حائز اهمیت است آن است که به لحاظ مادی و اقتصادی به نظام حاکم وابستگی نداشته و مستقل باشد.هر نهضتی برای سازماندهی و اقدامات انقلابی نیازمند منابع مالی فراوانی است ، زیرا در هر انقلابی تعداد زیادی از افراد درگیر مبارزه اند و مقدار زیادی اقدامات پنهان انقلابی وجود دارد که باید از لحاظ مالی تغذیه شوند.با توجه به سیاست‌های رژیم شاه مبنی بر نوسازی به سبک غربی و ترویج ابتذال و بی‌ بندو باری در جامعه و تحت فشار قرار گرفتن اقشار مذهبی به ویژه بازاریان این امر موجب نزدیکی بیشتر این دو نهاد گردید . این اتحاد باعث شد که بازار به عنوان یک نهاد سنتی ، نقش به سزایی چه از لحاظ مالی و اقتصادی و چه از لحاظ سیاسی ایفا کنند . از لحاظ سیاسی موقعیت بازار و جمعیت آن نقش مهمی در شکل‌گیری تظاهرات مردمی داشت . با توجه به اینکه بازاریان اولا چندین هزار مغازه داشتند و ثانیا با جمعیت زیادی از مردم در ارتباط بودند ، هرگاه که اتفاقی می‌افتاد ، بازار را بسته و در مساجد تجمع می‌کردند. تعطیلی بازار باعث نارضایتی مردم و اعتراض به دولت می‌شد و تا حدی زمینه شکل‌گیری تظاهرات مردمی را فراهم می‌کرد . تنها کانال بسیج بازاریان در اتحاد با سایر گروه‌ها ، مساجد بودند و مساجد محل امنی برای بازاری ها فراهم کرده بودند تا گردهم آیند و به مخالف با رژیم پرداخته و فشارهای حکومت را افشا کنند . از لحاظ اقتصادی نیز بازار نقش مهمی در پشتیبانی و حمایت از مبارزات انقلابی و انقلابیون داشت که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1) بسیاری از مساجد و حسینه‌ها در شهرهای بزرگ در کنار بازار و توسط بازاریان ساخته می‌شد . ساخت حدود پنجاه مسجد کوچک و بزرگ در محدوده‌ بازار تهران در دوره‌های مختلف دلیلی بر این مدعاست . برخی ازاین مساجد به نام بانیان آنها نامگذاری شده است، مانند: مسجد جلیلی، مسجد سید عزیزالله ، مسجد حاج علی‌اکبر بزاز، مسجد حاج رضا همدانی‌، مسجد حاج حسین بلورفروش و… 2) تأسیس صندوق‌های قرض‌الحسنه در بازار یا مساجد و کمک بازاریان به آنها یکی از راه‌های حمایت بازار از نهضت انقلابی ایران بود. 3) با توجه به اعتقادات مذهبی بازاریان ، آنها خود را ملزم به پرداخت وجوهات شرعیه به علما و حوزه‌های علمیه می‌دانستند و اگر از پرداخت مالیات به دولت سرباز می‌زدند در پرداخت وجوهات شرعی بسیار مقید بودند. استمپل می‌نویسد «به هرحال بازار و مسجد همیشه با یکدیگر همکاری داشته‌اند . هزیهه‌های حوزه‌های علمیه و نیز تا هشتاد درصد هزینه گذران زندگی روحانیون توسط همین تجارتأمین می گردد» . موارد فوق بیانگر نزدیکی و پیوند مسجد و بازار و تأثیر این دو نهاد در پیروزی انقلاب اسلامی است . درحالیکه بازاریان نیازهای فکری، فرهنگی و عقیدتی خود را از طریق مساجد بر طرف می‌کردند ، با کمک‌های خود نیز نیازهای مساجد را برطرف کرده و مبارزات مردمی را از طریق مساجد وسعت می‌بخشیدند . در مهر۱۳۴۰، صدها تن از تجار با تجمع در بازار تهران و تشکیل« اتحادیه نگهبانان قانون اساسی وحقوق فردی» مخالفت خود را با کابینه اصلاحات ارضی ابرازکردند. شاه برای مشروعیت بخشیدن به این اصلاحات، دربهمن۱۳۴۱رفراندوم سرتاسری ترتیب داد. در حین برگزاری این رفراندوم، مبارزه بازاری‌ها ، توجه مردم عادی را به این نکته جلب کرد که آیات عظام ومراجع تقلید ، رفراندوم شاه را تحریم کرده‌اند، اگرچه بعدها دولت اعلام کرد که 9/99 درصد از رای‌دهندگان به این اصلاحات رای مثبت داده اند. قیام ۱۵خرداد ۱۳۴۲را می‌توان آغاز به وجود آمدن نوعی گرایش بازاریان از ملی‌گرایی به ایدئولوژی اسلامی، تحت هدایت روحانیون دانست . ائتلاف نانوشته‌ای که پس از قیام ۱۵خرداد ۴۲ بین بازاریان و روحانیت به ویژه امام خمینی تا سال ۱۳۵۷ادامه یافت. بازاریان تهران که در روز ۱۵‌خرداد به صورت انفرادی و دسته‌های عزاداری در حسینیه‌های بازار، مشغول عزاداری بودند با اطلاع یافتن ازدستگیری امام خمینی درمسجد شاه اجتماع کرده و اقدام به تظاهرات کردند. با ملحق شدن دیگر هیئت‌های بازاربه آنان خواهان آزادی امام‌خمینی و سایرعلما شدند. این جمعیت از بازار خارج شده و درخیابان‌ها به حرکت درآمدند و در سبزه میدان با نیروهای پلیس روبه‌رو شدند. پلیس جهت متفرق کردن مردم تیراندازی کرد.تیراندازی باعث خشم همه اقشار بازاراز تجار تا چرخی‌های باربرشد، آنها ضمن سنگربندی اقدام به تظاهرات و شعاردادن کردند و با شکستن شیشه‌های بانک‌ها اعتراض خود را نشان دادند. اعتصابات چهارده روزه بازار تهران در قیام ۱۵خرداد ضربه‌ای شدید به نظام حاکم وارد کرد، به نحوی که کارشناسان و نظریه‌پردازان نظام برای حل بحران در نخستین گام به فکر بازکردن بازار افتادند. راه‌ حلی که در یکی از اسناد ساواک ثبت شده این گونه آمده : «اولین راهکار لازم برای اعاده وضع به حالت عادی، باز کردن بازارها و مغازه هاست،چون تعطیلی بازار تهران و برخی از شهرستان‌ها، دلیل ادامه اوضاع غیرعادی در کشور است و مخالفین، این امررا نشانه همدردی و پشتیبانی مردم از خود دانسته و مسلما تعطیلی بازاررا وسیله کسب امتیازاتی ازدولت قرارمی‌دهند» . آگاهی مردم از سلامت امام خمینی (ره) تاحدودی از تشنج عمومی کاست و اصناف و بازاریان پس از چهارده روز اعتصاب، بازارها را گشودند. به دنبال اعلامیه‌ای که در 13 مهر ماه سال 1342 ازطرف مقامات برجسته روحانی و بازرگانان تهران برای تحریم انتخابات مجلس صادرشد بازارها واکثردکانهای خیابانها بسته و تظاهرات وسیعی درحومه بازار به وقوع پیوست.این تظاهرات تا آنجا ادامه یافت که حکومت ناچار شد برای سرکوبی آن، بازارو حومه آن را اشغال نظامی کند و درمسجد شاه را ببندد. هم‌زمان با اعتصاب بازار تهران، بازارهای بسیاری از شهرستانها و از جمله قم بسته شد.جمعیت هیئتهای مؤتلفه اسلامی، که شورای مرکزی آن درسال 1342 پدید نیآمده بود وهمگی از کسبه و تجار بازار تهران بودند تحرکات اولیه خود را با صدوراعلامیه افشاگرانه‌ای آغاز کرد.اسدالله علم حکومت رابه منصور سپرد حسنعلی منصور، آیت الله خمینی را به ترکیه تبعید نمود.خبر تبعید آیت الله خمینی به ترکیه موجب تأثر ملت مسلمان شد تظاهرات با شکوهی از طرف اصناف و بازاریها درمسجد صاحب الزمان و در مسجد سیدعزیز الله بازار برپا شد. دراین مسجد توسط اصناف تهران قطعنامه ای علیه هیئت حاکمه و تبعید امام خمینی‌ به ترکیه قرائت شد. دربهمن 1343، درمیدان بهارستان حسنعلی منصور بدست محمد بخارائی از پای درآمد. گروه محمد بخارائی که پس از مطالعات و بررسی‌های همه جانبه،به مبارزه مسلحانه و ترور مهره‌های اصلی رژیم دست زده بود در درون جمعیت هیئتهای مؤتلفه اسلامی شکل گرفت. روزعاشورا ده‌هاهزارنفر ازمردم که درجریان دقیق مبارزه بودند، به خیابان‌های تهران ریختند. محل اجتماع، مسجد و مدرسه حاج ابوالفتح در نظر گرفته شده بود؛اما این مدرسه از صبح زود درمحاصره پلیس قرارگرفت که دراثرازدحام جمعیت برای مراسم عزاداری و فریاد شعارهای ضد رژیم، کنترل از دست پلیس خارج، و مسجد و اطراف آن دراختیار مردم قرار گرفت. تظاهرات آن روز درساعت 3 بعدازظهر پس ازبازگشت به بازارپایان گرفت و تظاهرات فردای آن روز ازمسجد شاه اعلام شد. در سالهای دهه۱۳۴۰و۱۳۵۰شاهد توسعه اجتماعی- اقتصادی بود که بیشتر به واسطه درآمدهای روزافزون نفت میسرگشت. با سیاستهای نادرست رژیم پهلوی در خصوص بازار و مذهب در اواسط دهه۱۳۵۰ بازاریان و روحانیون محافظه کاروغیرسیاسی نیز ، به صفوف مخالفان پیوستند . رژیم با اعلان جنگ به بازار، به حوزه‌ای حمله‌ور شده بود که دولتهای پیشین، جرات گام گذاشتن درآنرا نداشتند. رژیم حمله گسترده و همزمانی را علیه مذهب آغاز کرد . در۱۷ دی، روزنامه اطلاعات مقاله نیشداری برضد روحانیت مخالف نوشت. آنان‌را «ارتجاع سیاه» نامید و به همکاری پنهان با کمونیسم بین‌الملل برای محو دستاوردهای انقلاب سفید متهم ساخت. همچنین امام خمینی را به بیگانه بودن و جاسوسی برای بریتانیا در دوران جوانی متهم کرد و او را بی بندوبار و نویسنده اشعار شهوت‌انگیز صوفیانه نامید. این مقاله شهر قم را به خشم آورد. حوزه‌های علمیه و بازار تعطیل و خواستار عذر خواهی علنی حکومت شدند.حزب رستاخیز تقویم جدیدی را به نام گاهشمارشاهنشاهی به جای تقویم اسلامی به کار برد. سپاه تازه تاسیس«دین» را برای آموزش «اسلام راستین» به روستاها فرستاد و با افزایش سن ازدواج دختران، از قضات خواست تا در اجرای قانون حمایت از خانواده سال ۱۳۴۶ کوشاتر باشند. بازار برای مصون ماندن از سیاست های مصنوعی رژیم، موازی با دانشگاه و نویسندگان که هر یک انجمن و موسسه ای تاسیس می کردند، انجمن «تجار، بازرگانان و پیشه وران» را تاسیس کردند تا دست حزب رستاخیز راازفعالیت درحوزه بازارکوتاه کنند. بسیاری ازمجتهدان برجسته، علیه حزب رستاخیز فتوا صادر کرده و آنرا برخلاف قوانین مشروطه، مصلحت کشورواصول اسلام دانستند.امام خمینی نیز با انتشاراعلامیه‌ای، همکاری با حزب را «حرام» خواند و آنرا نابودکننده نه تنها بازاریان وکشاوزران، بلکه ایران واسلام دانست. اعلان جنگ حکومت علیه بازاریان و نهادهای دینی، مخالفان میانه رو حتی روحانیون غیرسیاسی را نیز به آغوش مخالف نافرمان و سازش ناپذیررژیم (امام خمینی) انداخت و آنان امکانات مالی بسیار و یک شبکه سازمانی گسترده را در اختیار امام خمینی قرار دادند.بازاریان همچنین، پشتیبانی مالی بسیاری ازاعتصابات دانشجویی وبعدازآن اعتصابات گسترده کارگری وهمچنین حمایت مالی خانواده‌های کشته‌شدگان درگیریهای سال 1357 را برعهده گرفتند. در مجموع چاپ مقاله اطلاعات و پیامدهای آن در قم و شهادت حاج آقا مصطفی خمینی، تجلی دو نیروی حاضر در جنبش انقلابی محسوب می‌شد که یکی طبقه متوسط حقوق بگیروجایگاه اعتراض سیاسی آن یعنی دانشگاه‌های مدرن ودیگری طبقه متوسط متمول و سنتی و مراکز سازمانهای اجتماعی-سیاسی آن یعنی مدارس علوم دینی سنتی (حوزه‌های علمیه) و بازار بود. ازاین زمان به بعد یک دوره از مراسم چهلم (هرکدام به منظور یادبود کشته‌شدگان مراسم قبلی) درسطح کشور برگزار شد. در روز ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ به عنوان چهلم کشتار قم، مراسم یاد بود در شهرهای بزرگ برگزار شد، در تبریز معترضان به کلانتریها، دفاتر حزب رستاخیزومشروب‌فروشی‌ها حمله کردند و برای نخستین بار فریاد «مرگ بر شاه» شنیده شد. شورش تبریز دو روز طول کشید و با توسل حکومت به ارتش فروکش کرد. دهم فروردین ۱۳۵۷مراسم چهلم کشته‌شدگان تبریز بود در این مدت، اکثر بازارها و دانشگاه‌ها تعطیل بودند. این مراسم در برخی شهرها به‌ویژه دریزدبه خشونت کشیده شد و عده‌ای توسط نیروهای پلیس کشته شدند که مراسم چهلم آن در روز نوزدهم اردیبهشت ماه برگزار گردید. دراین روز، بازار و موسسات آموزشی مهم اعتصاب کردند. رژیم برای رویارویی با این بحران، نخست با ایجاد کمیته مخفی انتقام توسط ساواک، به فرستادن نامه‌های تهدید آمیز و حتی بمب گذاری در دفاتر برخی روشنفکران و حقوقدانانی که نامه‌های اعتراضی نگاشته بودند از جمله سنجابی، فروهر، بازرگان وعبدالکریم لاهیجی اقدام کرد.حزب رستاخیز هم گروهی متشکل ازافراد پلیس با لباس غیر نظامی به نام «نیروی پایداری» تشکیل داد تا به گردهماییهای سازمان یافته گروه‌های دانشجویی، کانون نویسندگان و جبهه ملی حمله کند. در همین حال، رژیم برخی سیاستهای ضدتورمی را که موجب خشم بازاریان و علما شده بود کنار گذاشت و ضمن پوزش خواستن از شریعتمداری بخاطر حمله به خانه او وبرکناری ارتشبد نعمت‌الله نصیری رئیس ساواک، نمایش فیلمهای شهوت انگیز غربی را ممنوع ساخت و شاه نیزبرای زیارت به مشهد رفت. جمشید آموزگار نخست وزیروقت نیز با معوق گذاشتن بسیاری از طرحهای توسعه اقتصادی، برای مهارکردن تورم تلاشهایی به عمل آورد. در اواخر مهر ماه سال 1357 بدنبال اعتصاب پی‌ در پی ، تقریباً همه مراکز دولتی و غیر دولتی اقتصادی و آموزشی و فرهنگی کشورتعطیل شد و اعتصابگران ، علاوه برخواستهای صنفی ، انحلال ساواک ، لغو حکومت نظامی ، آزادی زندانیان سیاسی و بازگشت خمینی را خواستار شدند . این وضعیت تا بهمن همان سال و تا لحظه ورود حضرت امام خمینی به ایران ادامه یافت و بازار نیز نقش بایسته خود را تا پیروزی قاطع مردم مومن ایران از یاد نبرد . منابع : – آبراهامیان یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه گلمحمدی؛ فتاحی ولیلایی،تهران:نشرنی،۱۳۷۷. – احمد اشرف ، موانع تاریخی رشد سرمایه داری درایران دوره قاجاریه،تهران، نشرزمینه، 1359. – رضایی فخری ، ویژه نامه تاریخ معاصرایام ، نقش بازاردرانقلاب مشروطه، 30 دی 89 ش 64. – غلامی فتاح، نشریه ایام جام جم، بستن بازارمهمترین اقدام تجار علیه قاجار،30 دی 89 ش 64. – معرفتی شادی، ویژه نامه تاریخ معاصرایام ،بازارساختاراقتصادی با طبقات مختلف اجتماعی، 30 دی 89 شماره 64.