مسئله

معاد و کلّیت آن، یکى از سنّت هاى الهى مى باشد که بر چند اصل کلّى حاکم بر هستى

مبتنى است که به اختصار به آنها اشاره مى شود:

یک. اصل بقا

یکى

از اصول کلّى حاکم در وجود، آن است که هر موجودى پس از آنکه پا به عرصه وجود گذاشت،

دیگر معدوم نمى گردد (به این معنا که از صفحه وجود برچیده شده و باطل محض گردد).

آنچه که به نظر ما معدوم مى آید، صورت عوض کردن است؛ نه آنکه معدوم شود.

به

بیان دیگر موجود، تحوّل و تبدّل دارد و صورت عوض مى کند؛ ولى معدوم نمى گردد.

دو. اصل حرکت

بر

طبق این اصل، همه موجودات در حرکت اند؛ یعنى، هر موجودى در مسیر خاص خود، بر اساس

قوانین حساب شده به حرکت افتاده و پیوسته در حرکت مى باشد تا اینکه به مبدأ متعال

برسد. آنچه در نظام وجود دیده مى شود، مسئله حرکت و در نتیجه آن، تبدّل ها،

تحوّل ها، صیرورت ها، شدن ها وصورت عوض کردن ها است؛ نه نابودى و بطلان محض و از

صفحه وجود برچیده شدن.

سه. اصل علّت و معلول

این

اصل که مبتنى بر اصل سابق است، بیانگر این حقیقت و سنّت حاکم بر هستى است که در

حرکت موجود آفریده شده، مرحله اوّل حرکت، نسبت به مرحله بعدى سازنده است و هر مرحله

بعدى، نسبت به مرحله قبلى نتیجه و معلول است.

به

بیان دیگر قدم هاى اوّل حرکت، سازنده قدم هاى بعدى و قدم هاى بعدى معلول قدم هاى

اوّل است.

چهار. اصل تبعیّت نتیجه حرکت از چگونگى حرکت

بر

اساس این اصل- که در واقع بیان دیگرى از اصل قبل است- نتیجه حرکت، دقیقاً تابع حرکت

و چگونگى آن است؛ یعنى، دو موجود که داراى جهاز وجودى متفاوتى اند و براى هر کدام

مسیر خاص حرکت وجود دارد، در پایان حرکت، دو نتیجه متفاوت خواهند داشت. براى مثال

دانه گندم- که داراى جهاز خاص وجودى است و مسیر خاصى دارد- وقتى شروع به حرکت

مى کند، در یکى از مقاطع، به صورت سنبل در مى آید. در مقابل، دانه درخت- که داراى

جهاز وجودى دیگر و مسیر دیگرى است- وقتى حرکت مى کند، در نقطه اى از نقاط حرکت، به

صورت درخت معیّنى در مى آید. هر دوى این دانه ها، حرکت کرده اند؛ اما چون هر کدام

داراى

جهاز

وجودى مخصوص است و هر کدام به تناسب جهاز خود، راه و مسیر خاصى دارد و هر یک، از

راه و مسیر خود پیش رفته است؛ طبعاً دو حرکت متفاوت تحقّق مى یابد. پس دو نتیجه

گوناگون بر این دو حرکت مختلف، مترتّب مى گردد و هرگز این دو حرکت، از دو موجود با

دو جهاز در دو مسیر، به یک نتیجه منتهى نمى گردد.

این

اصول چهارگانه، در مسئله معاد و بازگشت وجود، ثابت است؛ زیرا اگر پرسیده شود: به چه

دلیل همه هستى و موجودات، برگشت دارند و به سوى مبدأ وجود (ذات اقدس اله) در

حرکت اند؟ پاسخ مى دهیم: هر وجودى که به وجود مى آید، دیگر معدوم نخواهد شد (اصل

بقا) و همواره در حرکت و تحوّل و تبدّل است (اصل حرکت).

این حرکت ها،

متوجّه یک نقطه خاص؛ یعنى، ذات مقدس حق است و هر مرحله از حرکت این موجود، سازنده

حرکت بعد و حرکت بعد، نتیجه و معلول حرکت قبل است (اصل علّت و معلول). هر موجودى،

بر اساس نوع و چگونگى حرکت، نتیجه خاص حرکت خویش را خواهد دید (اصل تبعیت نتیجه

حرکت از چگونگى حرکت)[1]؛

چنان که سرانجام فردى «بهشت» و فرجام دیگرى چه بسا «جهنم» خواهد شد.[2]