بين بهتان و تهمت چه تفاوت ها و شباهت هايي وجود دارد؟ چه كنيم تا زبانمان به ناسزا باز نشود؟

ابتدا بايد دانسته شود كه بهتان يا تهمت دو لغت است كه هر دو به يك معناست، اما در گفتار و نوشته ها گاهي كلمه بهتان به كار مي‎رود و گاهي تهمت. در كتب لغت، بهتان را به معناي كلام دروغ ذكر كرده‎ند.[1] علماي اخلاق نيز زشتي آن را شديدتر از غيبت و دروغ مي‎شمارند.[2]تهمت يا بهتان از جمله گناهان كبيره است. يعني به ديگري، چيزي يا عيبي كه در او نيست، نسبت دهيم؛ ممکن است اين گناه از غيبت بدتر باشد زيرا غيبت كردن، گاهي ياد كردن عيب شخصي است كه در او، آن عيب وجود دارد. حال وقتي اين گناه كبيره باشد، پس بهتان كه ذكر عيبي است كه در او نيست، به طريق اولي و حكم قطعي عقل، گناه كبيره خواهد بود.
بهتان، مشتمل بر دو كبيره است: غيبت و دروغ. چنانكه عبدالرحمان بن سبابه گويد: شنيدم از حضرت امام صادق ـ عليه السّلام ـ كه مي‎فرمود: ….  بهتان آن است كه دربارة شخصي، چيزي را بگويي كه در او نيست.[3] و از يحيي بن ازرق روايت شده كه حضرت ابوالحسن (موسي بن جعفر) ـ عليه السّلام ـ به من فرمود: هر كس پشت سر مردي، چيزي را بگويد كه در او وجود دارد و مردم هم مي‎دانند كه آن چيز در اوست، غيبت او را نكرده، و هر كس پشت سر كسي چيزي را بگويد كه در او هست، ولي مردم نمي‎دانند، غيبتش را كرده و هر كس پشت سر كسي چيزي بگويد كه در او نيست، به او بهتان زده است.[4]نتيجه اينكه، با توجه به روايات و لغت، هر كس به ديگري صفتي را نسبت دهد كه در او نيست، چه پشت سر او باشد يا در جلو، به او بهتان زده است؛ و چون بهتان مورد ابتلاء عمومي است و مفسده آن بسيار است، در قرآن مجيد و روايات، به سختي از آن نهي شده و عقوبت‎هاي شديدي بر آن وعده داده شده است.
و اما در قرآن، كلمة بهتان در سوره‎هاي نور، ممتحنه،‌نساء و احزاب آمده و پيرامون زشتي آن سخن گفته شده كه براي  توضيح و تفصيل آن مي توان به كتب تفسير مراجعه نمود. در روايات هم لفظ بهتان آمده و هم تهمت بکار برده شده است.
و اما زشتي تهمت در روايات: امام رضا ـ عليه السّلام ـ از قول پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‎فرمايند: هر كس به مرد يا زن مؤمني، تهمت بزند يا چيزي را كه در او نيست بگويد، خداوند او را روز قيامت بر محلي از آتش نگه مي‎دارد، تا از عهدة آنچه گفته برآيد.[5] امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‎فرمايند: هر كس به برادر مؤمنش تهمت بزند، ايمان در دلش ضايع مي‎شود و از بين مي‎رود؛ چنانچه نمك در آب حل مي‎شود.[6]علماي اخلاق، بهتان را به سه نوع تقسيم مي‎كنند. نوع اول: بهتان به خداست كه سخت‎ترين بهتان‎ها است. همانند كساني كه منكر عدالت يا حكمت و…. خدا شوند. در قرآن كريم به اين قسم در سورة مباركه صف اشاره فرموده.[7]نوع دوم: بهتان به پيامبر يا امام: مانند اينكه پيامبر را ساحر، ديوانه، شاعر و دروغگو بنامند.
نوع سوم: بهتان به مردم كه بر دو قسم است:
الف) گاهي قول بدون علم است. يعني عيبي كه ثابت نشده و يقيني نگرديده، به مجرد سوء ظن، به ديگري نسبت داده شود.
ب) افتراء است؛ يعني عيبي را كه مي‎داند در آن شخص وجود ندارد، يا كاري را كه مي‎داند از او سر نزده، از روي دشمني به آن شخص نسبت دهد. قرآن كريم در سورة مباركة نساء به اين نكته اشاره فرموده است.[8] همچنين از آيات 105 تا 113 نساء، حكم به تحريم بهتان و افتراء استفاده مي‎شود، هر چند اين افتراء نسبت به كافري باشد.
و اما در مورد بخش ديگر سؤال، اينكه چه كنيم تا ناسزا نگوييم؛ بايد ابتدا زشتي عمل و آثار و عواقب آن دانسته شود. رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‎فرمايند: به راستي خداوند بهشت را حرام فرموده است، بر هر فحش دهنده بي‎آبرو و كم شرم كه باك ندارد، چه بگويد و چه به او گفته شود.
در روايت ديگري است از قول سُماعه، يكي از شاگردان امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‎گويد: به محضر امام صادق ـ عليه السّلام ـ رفتم. حضرت با من آغاز سخن فرمود كه اي سماعه اين چه جنجالي بود كه ميان تو و شتردارت پيدا شد؟ مبادا دشنام گو و بدزبان و لعنت فرست باشي؛ در پاسخ گفتم: بلكه همين گونه بود، زيرا او به من ستم كرد. حضرت فرمودند: اگر او به تو ستم كرد، تو بيشتر به او ظلم روا داشتي و بيشتر ستم كردي. به راستي اين كردار از اعمال من نيست. من به شيعيانم چنين دستوري نمي‎دهم. از پروردگارت آمرزش بخواه و ديگر اين گناه را تكرار نكن.[9] اين كلام نوراني، به خوبي بيان مي‎دارد كه شيعة امام صادق ـ عليه السّلام ـ بايد چگونه باشد و دهان خود را به فحش و ناسزا باز نكند. اگر انساني كه ادعاي مسلماني مي‎كند و به كتاب خدا، قرآن معتقد است و قول خداوند را صادق مي‎داند كه: «و من احسن من الله حديثاً» و راستگوتر از خدا در سخن كيست؟[10] خداوند در قرآن مي‎فرمايد «ما يلفظ من قولٍ الا لديه رقيب عتيد»[11] (آدمي) هيچ سخني را به لفظ در نمي‎آورد، مگر اينكه مراقبي آماده نزد او است. ( و آن را ضبط مي‎كند).
پس چنانچه هر كلمه‎اي از سخنان ما در نامة اعمال ما محفوظ مي‎ماند و فرشتگاني بزرگوار، هر عملي را كه ما انجام مي‎دهيم، مي‎دانند- و انّ عليكم لحافظين كراماً كاتبين يعلمون ما تفعلون»[12] -و اين نامة اعمال در روز قيامت گشوده خواهد شد و ديگر چيزي مخفي نخواهد ماند، آيا بهتر نيست، به عاقبت بهتان و غيبت فكر نماييم و به جاي رسوائي در روز قيامت و دوري از بهشت و نعمتهاي آن، سعادت اخروي را برگزينيم.
و اما عاقبت فحش و ناسزا: امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‎فرمايند: هرزه‎گويي و بدزباني، از جفاكاري است و جفاكار در آتش است.[13] محقق بزرگوار مرحوم ميرزا محمد تقي شيرازي، در حاشية كتاب مكاسب شيخ اعظم انصاري (ره) مي‎فرمايد: مقتضاي اطلاق روايات، حرام بودن فحش است، با هر كه باشد؛ خواه مسلمان و مؤمن باشد يا كافر و فاسق. كوچك باشد يا بزرگ؛ بلكه مي‎توان گفت: هر چند بچه و غير مميز باشد. بلكه از بعضي روايات استفاده مي شود که سَبّ و لعن حيوانات نيز نهي شده است.[14] 
پي نوشت ها:
[1] . راقب اصفهاني، المفردات في غريب القرآن، چاپ: دفتر نشر كتاب، 1404، كتاب الباء، ص 63، لغت بهت.
[2] . نراقي، ملا محمد مهدي، جامع السعادات، مؤسسة مطبوعاتي اسماعيليان، چاپ سوم، ج 2، ص 315، 316.
[3] . بحريني دشتي، علي، تهذيب نفس، مؤسسة مطبوعاتي اسماعيليان، 1373، ج2، ص 349، به نقل از: حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 8، ص 604، ح3.
[4] . همان؛ و همچنين كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، ج 4، با توجه و شرح سيد هاشم رسولي، چاپ دفتر نشر فرهنگ اهل‎بيت ـ عليهم السلام ـ كتاب الايمان والكفر، باب غيبت و بهتان، ص 61 و 62، ح 6.
[5] . صابري يزدي، عليرضا، الحكم الزاهراة، اعتقادي، ‌عبادي، اخلاقي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي، ترجمه محمد رضا انصاري محلاتي، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ دوم، 1375، ص 563.
[6] . دستغيب، سيد عبدالحسين، گناهان كبيره، انتشارات صبا، چاپ آرمان، ج 2،‌ص 323 ـ 331.
[7] . و من اظلم ممن افتري علي الله الكذب و هو يدعي الي الاسلام…. ترجمه: آيا از آن كس كه به راه اسلام و سعادتش مي‎خوانند و او (از فرط شقاوت) همان دم بر خدا افتراء و دروغ مي‎بندد در جهان كسي ستمكارتر هست. صف/ آية 7.
[8] . و من يكسب خطيئة او اثما ثم يَرم به بريئاً فقد احتمل بهتاناً‌و اثماً مبيناً و هر كس خطا يا گناهي از او سر بزند و تهمت به ديگري بندد مرتكب بهتان و گناه بزرگ و آشكاري شده است. نساء/ 112.
[9] . گناهان كبيره، ج2، ص 259 و 260.
 [10]. نساء/ 87.
 [11]. ق/ 18.
 [12]. انفطار/ 10-12.
[13] . همان.
[14] . همان.