سلسله مراتب نظام ارزشی اسلام کدام است؟

نظام به مجموعه ای از اجزای به هم وابسته گفته می شود که در راه رسیدن به هدف یا هدف های معینی، با هم هماهنگی دارند. نظام های سیاسی و اقتصادی و … به مجموعه هایی از رفتارهای ارادی انسان که بر اساس مبانی فلسفی و مکتبی معین، در راه رسیدن به اهداف مشخص هماهنگی دارند، گفته می شود.[1]

پس مقصود از «نظام ارزشی اسلام»؛ مجموعه ای هماهنگ و مرتبط از دستگاه های مختلف بینشی، گرایشی و عملی (از جمله نظام بایدها و نبایدها) است که تمامی آنها، هدف مشخصی را دنبال می کنند.[2] نظام ارزشی به مجموعه ای نظام مند از ارزش های اسلام در زمینه های مختلف، گفته می شود. به عنوان مثال گفته می شود؛ “کار در نظام ارزشی اسلام”، قضاوت در نظام ارزشی اسلام”، “جهاد در نظام ارزشی اسلام”، “ازدواج در نظام ارزشی اسلام” و … .

اسلام دارای مجموعه بزرگی از نظامات است. نظام اعتقادی، نظام اجتماعی ،نظام خانواده، نظام اقتصادی، نظام سیاسی، نظام قضایی و …

در این نظام ها از ارزش ها و اولویت ها و برنامه های اسلام در حیطه خانواده، اقتصاد، سیاست و قضا بحث می شود. اما هر کدام از این امور مانند خانواده یا زیر مجموعه های آن مانند “ازدواج”، جایگاه مخصوص به خود، در نظام ارزشی اسلام دارند. نظام ارزشی اسلام از مجموعه ارزش های اسلام در نظامات مختلف بحث می کند.

در این نظام ارزشی، عناصر مختلفی داریم که احیاناً هر کدام از اهمیت مخصوص به خود برخوردار اند. با توجه به اختلاف در ملاک بین ارزش ها و اختلاف در شرایط موجود،[3] و گسترگی نظام ارزشی اسلام و تنوع نظامات، بیان سلسله مراتب این نظام گسترده ارزشی کار بسیار مشکل یا شبه محال است. اما مسلماً برخی از این ارزش ها در رتبه بالاتری قرار دارند. شاید بتوان گفت که توحید (عدم شرک) در این نظام، در رتبه اول قرار دارد؛ زیرا با نبودن او، اساس دین و اساس اسلام، تحقق نیافته است.[4] گاهی تعدادی از ارزش ها در شرایط خاصی از اهمیت بیشتری برخوردار می شوند. “جهاد”، یکی از این ارزش ها است. وقتی اصل دین و مذهب در معرض خطر باشد، برترین ارزش برای همه طبقات اجتماعی جهاد است. بعد از برقراری و اثبات حکومت عدل، از نظر برنامه های اجتماعی اسلام، برترین ارزش، بر قراری عدالت اجتماعی است.[5] گاهی برخی از امور ارزشی انتزاعی، از دستورات اسلام، استخراج می شود. بحث برتری ارزش حق گویی و عدالت، در مقابل احترام به والدین و خویشاوندان، از این انتزاعیات است.[6]

برای اطلاع بیشتر به کتاب های:

1. سیستم اخلاقی اسلام، نوشته آیت الله، جعفر سبحانی،

2. مکتب و نظام اقتصادی اسلام، نوشته آیت الله، مهدی، هادوی تهرانی، بخش اول (نظریه اندیشه مدون در اسلام) مراجعه کنید.