مظهر رحمت سرمدی در سوره برائت

نهمین سوره قرآن کریم سوره توبه یا برائت می باشد. «توبه»،از آن جهت که در این سوره، بارها از توبه انسان و بازگشت الطاف الهی سخن به میان آورده و «برائت»، بر این اساس که این سوره با اعلام برائت و بیزاری از مشرکان آغاز شده است.

این سوره به دلیل محتوای قهرآمیزش نسبت به کفار، منافقین و اهل کتاب، بدون«بسم الله» شروع شده است. در تفسیر قرطبی از امام صادق(علیه السلام) روایتی به این مضمون نقل گردیده:«بسم الله» که تاج سوره هاست، تنها در آغاز سوره برائت نیامده و این به فرموده امیرمؤمنان علی(علیه السلام) به خاطر آن است که «بسم الله» کلمه امان و رحمت می باشد و اعلام برائت از کفار و مشرکین با اظهار محبت و رحمت سازگار نیست.

بیان رحمت الهی در قالب های گوناگون نشانه اصرار به رحمت است و قرآن جلوه ای از رحمت الهی است،چنان چه در موارد متعدد،خود را مصداقی از رحمت خداوندی می داند و می فرماید:

«حم- والکتاب المبین انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین… رحمة من ربک انه هو السمیع العلیم» (سوره دخان،ایات 6ـ1) اصل آفرینش و بعثت پیامبران5 و به ویژه بعثت خاتم سفیران الهی نیز،جلوه ای از لطف و رحمت خداوندی هستند و رحمت همچون ذات او،همیشگی است.

قرآن کریم به نقل از فرشتگان بارگاه قدس می فرماید:الذین یحملون العرش و من حوله یسبحون بحمد ربهم و یؤمنون به و یستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شیء رحمة و علما فاغفر للذین تابوا و اتبعوا سبیلک و قهم عذاب الجحیم؛فرشتگانی که عرش الهی را حمل می کنند و کسانی بر گرد آن هستند، پیوسته با ستایش پروردگارشان او را تسبیح می گویند و به یکتایی او در تدبیر جهان ایمان دارند،و برای کسانی که یگانگی خدا را باور کرده اند،آمرزش می طلبند، می گویند:پروردگارا،رحمت و دانش تو همه چیز را فرا گرفته است.پس کسانی را که به سوی تو بازگشته تو را پیموده اند بیامرز و از عذاب دوزخ نگاهدار.6

آغاز گشتن سوره ها به ایه مبارکه«بسم الله الرحمن الرحیم»اشاره به گستردگی رحمت الهی دارد و دو واژه «الرحمن» و «الرحیم» اسم هستند و از رحمت و مهر خداوند گرفته شده اند.«الرحمن» معنای مبالغه ای دارد و به معنای بسیار بخشنده و مهربان می باشد.
این واژه،تنها در مورد خداوند متعال به کار می رود. اما اطلاق رحیم بر دیگران نیز جایز است7 و خداوند متعال،جز پیامبر اکرم(ص) بر هیچ یک از پیامبران(علیهم السلام)، دو نام از اسماء الهی خود را اطلاق نکرده است .آن هم در فرازهای پایانی سوره توبه که از ابتدا،با لحن تند و قهرآمیز و بدون بسم الله آغاز شده است، و آنجا که می فرماید: «لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتّم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم»؛ای مردم، پیامبری از جنس خود شما بیامد که از اوصافش اینست که از خسارت دیدن شما و از نابود شدنتان ناراحت می شود، دیگر آنکه او در خیرخواهی و نجات شما،چه مؤمن و چه غیر مؤمن،حریص است و او نسبت به مؤمنان رؤوف و رحیم است.

در این ایه از تعبیر«من انفسکم»،به جای«منکم»استفاده شده که اشاره به شدت ارتباط پیامبر(ص) با مردم دارد.(المیزان،ج9،ص 456)این تعبیر در مورد پیامبران گذشته به کار نرفته،جز آنکه در سوره هود،در ایاتی چند،در مورد پیامبرانی هم چون:هود، صالح و شعیب،با تعبیر برادرشان استعمال شده است.

قرآن در این زمینه می فرماید: والی عاد اخاهم هودا… والی ثمود اخاهم صالح و الی مدین اخاهم شعیب(سوره هود،ایات50 ،61 و 84) خطاب این ایه تنها شامل مؤمنان نمی شود، بلکه هم چون «یا ایها الناس انی رسول الله الیکم جمیعا…» (سوره اعراف،ایه 158)همه اقشار مردم، از اهل ایمان گرفته تا دیگران را شامل می گردد، شدت ارتباط پیامبر اعظم(ص) با مردم به اندازه ای بود که گویا، پاره ای از جان مردم و روح جامعه در شکل پیامبر(ص) ظاهر شده بود، او تمام دردهای آنها را می دانست و از مشکلاتشان خبر داشت و در ناراحتی ها و غم ها و دیگر گرفتاری ها با آنها شریک بود در نتیجه از شدت علاقه به رستگاری مردم و خوش رفتاری و احترامی که به آنها می گذاشت و با بردباری سخنانشان را گوش می داد، از روی کنایه به «اُذن» می گفتند. اذن به معنی گوش است و به اشخاصی که زیاد به حرف مردم گوش می دهند و به اصطلاح،یک گوش هستند، این کلمه اطلاق می شود.

دومین صفت پیامبر(ص) ، با تعبیر«حریص علیکم»بیان گردیده ،حریص،در لغت،به معنای شدت علاقه به چیزی است،یعنی آن حضرت به هرگونه خیر و سعادت و و پیشرفت و خوشبختی شما (در دنیا و آخرت) عشق می ورزد.
در فراز پایانی ایه،قرآن کریم صفت سوم و چهارم پیامبر رحمت(ص) را بر می شمارد که عبارت است از مظهر رحمت خاص خداوندی می باشد؛زیرا «الرحمن»به رحمت گسترده خداوند اشاره دارد که شامل همه موجودات و همه انسانها از مؤمن و کافر می شود.

قرآن، در سوره حج، به برخی از بخشش ها و نشانه های الهی که خداوند به همه انسانها و موجودات زنده ارزانی داشته است،اشاره می نماید و می فرماید:الم تر أن الله سخر لکم ما فی الارض و الفلک تجری فی البحر بامره و یمسک السماء ان تقع علی الارض الا باذنه» (سوره حج،ایه 65)سپس،در فرآز آخر این ایه می فرماید: ان اللّه بالناس لرؤوف رحیم دو صفت رؤوف و رحیم از جمله «صفات جمالیه» خداوند هستند که در قرآن،بر هیچ پیامبری،جز پیامبر خاتم(ص) اطلاق نگردیده اند.

این دو صفت به عنوان صفت سوم و چهارم در ایه 128 سوره توبه برای پیامبر(ص) به کار رفته است.«رأفت»، رحمتی می باشد که به گروه ویژه ای از بندگان با ایمان، که فرمانبردار فرامین الهی هستند اختصاص می یابد و رحیم اشاره به مهر و محبّتی است که در برابر گناهکاران،شامل افراد با ایمان می گردد قرآن، در سوره فتح،درباره یکی از ویژگی های پیامبر خاتم(ص) و یارانش می فرماید: محمد رسول الله و الذین معه أشدّاء علی الکفار رحماء بینهم (سوره فتح،ایه 29) یعنی محمد رسول خداست و کسانی که با او هستند، نسبت به کفار شدید و بی رحم و در میان خود رحیم و دلسوزند.

در این ایه، و رحمت،دو صفت متضاد و از صفت های یاران پیامبر(ص) بر شمرده شده اند.
پس،اگر چه خداوند در سوره توبه کلام خود را،بدون «بسم الله» آغاز نمود، و ظاهرا ایات سوره برائت،نشان از قهر و خشم و بیزاری دارد،اما به واسطه فیض رحمت خود؛یعنی پیامبر اعظم(ص) اشاره نموده که اگر آسمان و زمین و نعمت های ظاهر و پنهان برای شما تسخیر شده است و دانسته و ندانسته،از رحمت خداوندی بهره مند می شوید،به واسطه مظهر فیض ازلی و ابدی حقیقت پیامبر اکرم(ص) می باشد. «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین» (سوره انبیاء،ایه 107)

نویسنده: مهناز رحیم پور