عوامل تعصب اعتقادي از نظر قرآن كريم

قرآن کريم با تأکيد بر اصل يگانه اديان الهي و روند تکاملي آنها، به نوعي با تعصب کورکورانه حتي نسبت به امور ديني و مذهبي به مخالفت برخاسته است و بر شنيدن و انتخاب نمودن برترين نظرها، تأکيد کرده است، چنانکه در قرآن مي­فرمايد :

«پس بندگان مرا بشارت ده، همان کساني که سخنان را مي­شنوند و از بهترين آنها پيروي مي­کنند، آنان کساني هستند که خدا هدايتشان نموده است و آنان خردمندان هستند.»(1)

اين نگرش در اديان ديگر بسيار نادر و استثنايي است. قرآن با اين بيان هم بر ارزش انصاف و آزاد انديشي تأکيد مي­نمايد و هم بر صحت، برتري و صلابت تعاليم خويش اطمينان کامل داشته و به نوعي «تحدي» (حريف طلبي) مي­نمايد.

در فرهنگ قرآني، عامل اصلي تعارض و عدم تعامل بين پيروان اديان، ريشه در نوعي امراض روحي و فکري دارد که ضمن بيان آنها، در موارد متعددي به نکوهش اين امراض پرداخته و تلويحاً مسلمانان را از آنها نهي مي­نمايد. برخي از مهمترين اين امراض عبارتند از:

1- تقليد كوركورانه: عده­اى، تنها آيين گذشتگان خود را مبنا اعتقادات خويش قرار داده و با وجودى كه اين آيين­ها و عقايد از واقعيت و حقيقت دور هستند، همچنان  بالجبازي و بدون استدلال و برهان واقعي، بر باور­هاى خويش پاى ­مى­فشارند. اين عده در تاريخ هميشه سد راه انبيا بوده­اند و قرآن ضمن مزمت نمودن تقليد بي­منطق آنان از پيشينيان کج فهم خويش، ايشان را مکرراً نکوهش مي­نمايند.(2)

2- پيروى از گمان وظن: هر تعامل و گفتگوي دو طرفه­اي، بايد بر بديهيات و مسلمات مبتني باشد. هر گاه يكى از طرفين يا هر دو طرف، از ظن و گمان خويش و خرافات پيروى كنند، اين گفتگو از رسيدن به حقيقت باز مى­ماند. قرآن دستور مى­دهد از چيزى كه علم نداريد پيروى نكنيد:

«و از باورهاي، رفتارها و گفتارهايي که بدان­ها علم نداري پيروي مکن، زيرا گوش، چشم و دل (قوة دراکه)همگي (در قيامت) مورد سئوال قرار مي­گيرند».(3)

اصولاً يكى از مشكلات پيامبران الهى در گفتگو با مردم و رساندن پيام خداوند به آنان، تبعيت اکثر مردم از خرافات و ظن و گمان­هاى ناصحيح­شان بوده است، از اين رو، پيروي و تکيه بر ظن و گمان، در آيات متعددي، مورد سرزنش قرار گرفته است.(4)

3- پيروى از هواى نفس و تمايلات شيطانى: قرآن تأکيد دارد که يکي از عوامل مهم عدم پذيرش سخن حق، پيروى از هواي نفس است. زيرا آن کس که به دنبال تمايلات شخصي و هواپرستى خويش، در پى تامين مال، جاه، شهوت و … ، باشد از توجه و دستيابى به حقيقت باز مى­ماند، قطعاً گفتگو با اين عده بى­فايده است، زيرا به گفته قرآن اکثر آنها بندة هواى نفسانى خود هستند(5) و تنها از شيطان تبعيت مى­كنند.(6)

4- عناد و ستيزه جويى: از نظر قرآن كريم، گروهي به خاطر خباثت روحي در مقابل كلام حق، مجادله و ستيزه جويى مى­كنند. اين عده با وجود مشاهده ادله و براهين روشن، به انكار و لجبازى روى ­آورده و حقيقت را انکار مي­نمايند.(7) چنين اشخاصى هيچ گاه به حقيقت و هدايت نمى­گروند. آنان هنگام تبادل نظرها، در پي اين نيستند که سخن طرف مقابل را درک کنند بلکه از همان ابتدا در پي آن هستند که به هر ترفندي با مطالب و ديدگاه­هاى طرف مقابل مقابله کرده و آنها را رد كنند. در اين حالت گفتگو بي­حاصل و بي­نتيجه است. قرآن در اينگونه موارد، توصيه مي­کند که به بهترين شيوه با مجادله­گر به محاجه و مناظره بر خيزيد:

«با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به روشى كه نيكوتر است، مناظره كن».(8)

5- يارى جويى از باطل: امروزه با گسترش علم و فن آوري، برخي از اعتقادات خرافي و جاهلانه قديم مانند «بت پرستي» و «انسان پرستي» توجيه خود را از دست داده و کسي نمي­تواند از آنها دفاع کند اما با اين وجود شاهديم که در مناطق گسترده­اي از جنوب و جنوب شرقي آسيا هنوز مردم بسياري به اين اعتقادات پايبند و مقيد هستند. جالب آنکه متوليان ديني آنان با انواع شيوه­هاي نامعقول مانند اعمال غير معتارف مرتاضانه، شمني­گري و جادوگري، به دفاع از اعتقادات باطل خويش مي­پردازند و بر آنها متعصبانه، پافشاري مي­نمايند. قرآن كريم، اين عمل را نهي مي­نمايد و درباره قوم نوح و ديگر اقوام، که در مبارزه با كلام حق جدل مي­کردند، مي­فرمايد:           

«و به وسيله باطل جدال نمودند تا حقيقت را با آن پايمال كنند».(9)

قرآن تلاش مزبوحانه آنها را مانع بزرگي در راه شنيدن سخن حق و پيروان از آن مي­دانند.

1 – زمر آيه 18

2- مانند: مائده آيه 108 و  زخرف آيه 23 و  بقره آيه170 و  يونس آيه 78 و  انبياء آيه 54 – 53 و شعراء آيه 74

3 – اسراء آيه 36

4 – مانند:  نجم آيه 28 و جاثيه آيه 24 و ص آيه 27 و انعام آيه 116 و يونس آيه 39 و نور آيه 15.

5- جاثيه آيه 23

6 – حج آيه 3

7 – بقره آيه 7 و 6

8 – نحل آيه 125

9 – غافر آيه 5