جهاد اقتصادي از منظر قرآن و روايات

چكيده

«جهاد اقتصادي در قرآن و روايات» عنوان مورد بررسي اين مقاله است. شناخت و پياده شدن اقتصاد اسلامي از اهداف مکتب اسلام است و رسیدن به این هدف موجب شکوفایی جامعه، زدودن فقر و ایجاد رفاه و عدالت می­گردد.

بسیاری از اصول اقتصاد اسلامي در قرآن و روایات مورد اشاره قرار گرفته است. در آيات بسياري، رهنمودهاي جزئي و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادي وجود دارد كه دستورات مختلفي را براي انسان صادر نموده است و شناخت آن­ها می­تواند ما را در رسیدن به اهداف مکتب اسلام  و داشتن جامعه­ای پویا و مترقی و متعالی یاری رساند.
با دقت درآیات و روایات در می­یابیم که مراعات مسایل اخلاقی و روابط انسانی و رعایت  قسط و عدل و انصاف، توصيه به پرداخت زكات و خمس، توصيه به داشتن روحيه­ی كار و زحمت و تلاش براي استقلال اقتصادي و داشتن روحيه­ی تقواي كاري و … همگی نشان­دهنده­ی دقت و توجه اسلام به این امور است. چنان چه این اصول در جامعه عملیاتی شود موجب برقراری اقتصادی خواهد شد.

مفهوم جهاد:

كلمه‌ی جهاد معمولاً به نوعی تلاش مقدس اطلاق می‌شود و یكی از كلماتی است كه در گفتمان دینی ما معنا پیدا می‌كند و همیشه صبغه‌ی تقدس را در درون خودش دارد.

مفهوم اقتصاد

اقتصاد از ريشه­­­ی قصد به معنى راستى راه است.
اقتصاد در لغت به دو معنى است. يكى از آن دو، پسنديده ‏است كه حد وسط و ميانه­ی افراط و تفريط است مانند جود كه حد وسط اسراف و بخل محسوب مى‏شود يا شجاعت كه حد وسط تهور و ترس است و به همين معنى در قرآن به كار رفته است: در رفتارت ميانه را برگزين.1
و دوم به امرى اطلاق مى‏گردد كه بين پسنديده و ناپسند در نوسان است، مانند آن چه كه بين عدل و جور یا قريب و بعيد فرض مى‏شود: بعضى از آنان بر خود ستم كردند و بعضى راه ميانه را برگزيدند.2
در اصطلاح، اقتصاد حالت ميانه و اعتدال بين زياده‏روى و خست­ورزى است.3 خداوند مى­فرمايد:
والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا وکان بین ذلک قواما4
و همين مفهوم در كلام اميرالمومنين(ع) در نهج البلاغه به لفظ اقتصاد تعبير شده است. امام مى‏فرمايد:
«آن كس كه ميانه‏روى در پيش گيرد، هرگز هلاك نگردد.»5
«هركس ميانه­روى پيشه كند (صرفه­جويى كند) نيازمند نگردد.»6
و يا می­فرماید: «هركس ميانه­رو باشد (صرفه­جويى كند) هزينه‏اش سبك‏ گردد.»7
بنابراين روشن مى‏شود كه قصد، روش معقول و راه استوار بين افراط و تفريط است و بر اساس همين معنى، كلمه­ی «قصد» و مشتقات آن در جاى­جاى نهج البلاغه به كار رفته است.
يونانى­ها اقتصاد را «ايكوس نوموس» مى‏گويند كه به مفهوم تدبير منزل – اداره و تنظيم امور خانه – است «جان مارشال جيفنى‏» در تعريف اقتصاد مى­گويد:
علمى است كه چگونگى ايجاد توزيع و هزينه كردن ثروت را مورد بررسى قرار مى‏دهد.8
عبارت جهاد اقتصادی که حکیمانه و مدبرانه ابعاد دنیوی را با ابعاد مقدس اسلامی در هم آمیخته است، از ترکیب دو واژه­ی جهاد و اقتصاد تشکیل گردیده و در واقع به نوعی تلاش مقدس و با انگیزه­ی الهی در اقتصاد و معیشت اشاره دارد.
شناخت و پياده کردن اقتصاد اسلامي از اهداف مکتب اسلام است و رسیدن به این هدف موجب شکوفایی جامعه، زدودن فقر و ایجاد رفاه و عدالت می­گردد. در شرایط کنونی که اقتصاد اسلامی کم­رنگ گردیده، حس می­شود که باید جهاد عظیمی در شناخت اقتصاد اسلامی و حرکت به این سمت صورت گیرد.
بسیاری از اصول اقتصاد اسلامي در قرآن و روایات مورد اشاره قرار گرفته است. در آيات بسياري، ره­نمودهاي جزئي و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادي وجود دارد كه دستورات مختلفي را براي انسان صادر نموده است و شناخت آن­ها می­تواند ما را در رسیدن به اهداف مکتب اسلام و داشتن جامعه­ای پویا و مترقی و متعالی یاری رساند.
از ديدگاه قرآن كريم و روایات، فعاليت اقتصادي و مبادرت به بهره­گيري از مواهب طبيعي براي تأمين معاش، مي­تواند جهاد در راه خدا و يك عمل عبادي و مظهري از عبوديت خداوند متعال باشد و چنان چه با رعایت اخلاق و انسانیت، تقوا و وجدان همراه گردد موجب رونق اقتصاد فرد و جامعه مي­گردد. ما در ادامه برخی از اصولی را که در قرآن ذکر گردیده مورد بررسی قرار می­دهیم:

1) توصیه به رعایت اخلاق و انسانیت در اقتصاد

اسلام در رسيدن به همه­ی اهداف اقتصادي و مالی، از چهارچوب ارزش­هاي اخلاقي، خارج نمي­شود و هرگز برای تحقق آن اهداف، از توجه به اخلاق و انسانیت و معنویت غفلت نمی­کند.
رعایت اخلاق و روابط انساني، در تثبيت نهادهاي اخلاقي عملي در جامعه و به­عنوان يک حرکت کارساز در پديدآمدن فرهنگ اسلامی و بالابردن بهره­وری و داشتن اقتصادی پویا نقش اساسي دارد.
در جای­جای قرآن رعایت مسایل اخلاقی و انسانی در کسب وکار و تجارت و معاملات، از جمله وفا در عقود، رعایت عدل و انصاف، عدم اکل به باطل، قرض الحسنه، انفاق و … به چشم می­خورد:

– وفای به عقد
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! به عقد و پيمان‏ها (ى خود، با خدا و مردم) وفا كنيد.9
در روایتی از حضرت رسول اکرم(ص) آمده: «همانا پاکیزه­ترین شغل، شغل بازرگانی است؛ که چون سخنی گویند دروغ نگویند و هرگاه امانتی به آن­ها سپرده شود، خیانت نکنند و هرگاه وعده دهند، خلف وعده نکنند و وقتی چیزی می­خرند، از آن نکوهش نکنند و وقتی چیزی می­فروشند، تعریف و تبلیغ نکنند و هرگاه بدهکارند (در پرداخت بدهی خود) تعلل نورزند و هرگاه طلب­کار باشند (برای گرفتن طلب خود) فشار نیاورند.»10

– رعایت عدل و انصاف
و هنگامي كه پيمانه مي­كنيد، حق پيمانه را ادا نماييد و با ترازوي درست وزن كنيد. اين براي شما بهتر و عاقبتش نيكوتر است.11
در آداب تجارت و کسب و کار حضرت علی(ع) آمده:
ای جماعت بازرگانان، پیش از شروع کسب و کار از خداوند خیر و نیکی بطلبید و با آسان­گیری در معامله از خداوند برکت جویید. به خریداران نزدیک شوید، به زیور بردباری آراسته شوید، از قسم­ خوردن بپرهیزید، از ستم کردن و اجحاف بترسید، با مظلومان به انصاف و عدالت رفتار کنید و …12

-عدم اکل به باطل
اي كساني كه ايمان آورده­ايد، اموال يك­ديگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخوريد، مگر اين كه تجارتي با رضايت شما انجام گيرد.13
– قرض الحسنه
كيست كه به خداوند وام دهد، وامى نيكو تا خداوند آن را براى او چندين برابر بيافزايد و خداوند (روزى بندگان را) محدود و گسترده مى‏سازد و به سوى او بازگردانده مى‏شويد.14
جهاد، گاهى با جان است و گاهى با مال. در اين آيه مطرح شده است كه قرض، نوعی جهاد با مال است و پاداش قرض الحسنه بر عهده­ی خداوند است15
‏در روایات آمده:          
پاداش قرض الحسنه هجده برابر، ولى پاداش صدقه ده برابر است.16
و همچنین هر كس بتواند قرض بدهد و ندهد، خداوند بوى بهشت را بر او حرام مى‏كند.17

–  انفاق
مَثَل كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏كنند، همانند بذرى است كه هفت خوشه بروياند و در هر خوشه يك­صد دانه باشد و خداوند آن را براى هر كس بخواهد (و شايستگى داشته باشد)، دو يا چند برابر مى‏كند و خدا (از نظر قدرت و رحمت) وسيع و (به همه چيز) داناست.18
كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏كنند، سپس به دنبال انفاقى كه كرده‏اند، منت نمى‏گذارند و آزارى نمى‏رسانند، پاداش آن­ها نزد پروردگارشان (محفوظ) است و نه ترسى دارند و نه غمگين مى‏شوند.19

امام علي(ع) با پسنديده‌ دانستن انفاق مي‌فرمايد: «انفاق مال دنيا، پس‏انداز كردن است كه براي انفاق­كننده مي‏ماند و نگاه داشتن آن (و بخل ورزيدن) اندوه است و گرفتاري.»
با دقت در آیات و روایات درمی­یابیم؛ مراعات مسائل اخلاقی و روابط انسانی و رعایت  قسط و عدل و انصاف و … همگی نشان­دهنده­ی دقت و توجه اسلام به این امور حتی در مسائل مادی است و چنان چه این اصول در جامعه عملیاتی شود موجب برقراری اقتصادی سالم خواهد شد.

2) توصیه به داشتن روحیه­ی کار و تلاش

يکي از عوامل بسيار مهم که مي­تواند به رشد و توسعه­ی اقتصاد و افزايش کارآمدي در جامعه کمک نمايد احیای فرهنگ غنی کار و تلاش و همت و توجه به آموزه­هاي ديني و ارزش­هاي معنوي کار است. هر چه همت و تلاش و کار با انگیزه­ی معنوی درآمیزد و رنگ و لعاب الهی به خود گیرد، بیشتر موجب احیای این فرهنگ غنی خواهد شد. همچنین باید دانست، در جامعه­اي که نگاه منفي و نادرست برای به­دست آوردن درآمد و ثروتمند شدن وجود داشته باشد، روح کار و تلاش و جهد و جديت مي­ميرد و تن­پروري و کم­کاري، فرهنگ غالب مي­شود. پس اگر فرهنگ كار و تلاش در جامعه – آن‌ چنان كه در آیات  و سیره­ی عملی و گفتاری ائمه­ی اطهار و معصومين بوده است – نهادينه شود، به­طور يقين پيش­رفت و رونق اقتصادي كشور را در پي خواهد داشت.

از این رو برای احیای فرهنگ کار باید هنجار بودن کار و تلاش و ناهنجار بودن بی­کاری و تنبلی و سستی، در جامعه تبیین گردد. در این راستا بهره­گیری از آیات و روایات و سیره­ی معصومین می­تواند ما را در جامعه‌ای که دین‌مدار و حق‌محور بوده، از میزان پذیرش والای این ‌گونه آموزه­ها در میان مردم برخوردار است ره­نمون سازد.

در قرآن آمده: «و برای انسان جز آن چه تلاش کرده (بهره­ی دیگری)، نیست.»20
و نشانه­ی روز را روشني­بخش ساختيم تا (در پرتو آن) فضل پروردگارتان را بطلبيد (و به تلاش زندگي برخيزيد). 21
پروردگارتان كسي است كه كشتي را در دريا براي شما به حركت درمي­آورد تا از نعمت او بهره­مند شويد.22
او آن چه را در آسمان­ها و آن چه را در زمين است، همه را از سوي خود مسخّر شما ساخته است.23
او كسي است كه زمين را براي شما رام كرد، بر شانه­هاي آن راه برويد و از روزي­هاي خداوند بخوريد؛ و بازگشت و اجتماع همه به سوي اوست.24
در این زمینه می­توان به روایات و سیره­ی عملی پیامبر اکرم(ص) و ائمه­ی معصومین نیز که همواره بر پایه­ی کار و تلاش و دوری از تنبلی و بی­کاری بوده است اشاره کرد، از جمله:
پيامبر عظيم­ الشأن(ص) می­فرمایند: «اگر انسان ريسماني بگيرد، پشته­اي هيزم را بر دوش کشد و آن را بفروشد و از اين ره­گذر نيازهاي زندگي خود را برآورد، بسي بهتر است از اين که از ديگران درخواست کمک کند.»25
همچنین باز پيامبر عظيم الشأن اسلام(ص) مي­فرمايد: «هرکس از دست­رنج خود بخورد، روز قيامت در شمار انبياء خواهد بود.»26

– توجه به اصل تقدير رزق و روزي به دست پروردگار

در طلب روزی، نکاتی را  باید مورد توجه قرار داد. یکی این که در به­دست آوردن مال و تلاش برای روزی، نباید از اصل تقدیر رزق و روزی به دست خداوند و توکل بر او غافل شد که این آیات و روایات گویای این مهم است:
كليدهاي آسمان­ها و زمين از آن اوست. روزي را براي هر كه بخواهد گسترش مي­دهد يا محدود مي­سازد. او به همه چيز داناست.27
و خداوند، هم شما را آفريد و هم آن چه را مي­سازيد.28 هر چند انسان با اراده­ی خود كار مي­كند، ولي اراده­ی خداوند نيز به آن تعلّق گرفته است؛ او نمي­تواند مستقل و بي­نياز از خداوند متعال منشأ اثر باشد و بنابراين، فعاليت­هاي او مستند به خداوند متعال هستند.
آيا هيچ درباره­ی آن چه كشت مي­كنيد، انديشيده­ايد؟ آيا شما آن را مي­رويانيد يا ما مي­رويانيم؟ هرگاه بخواهيم، آن را مبدّل به كاه در هم كوبيده مي­كنيم كه تعجب كنيد.29
حضرت علی(ع) می­فرماید: «اختیار کم و زیاد شدن روزی­ها جز در دست روزی­رسان نیست.»30
و باز می­فرماید: «مردم نان­خورهای خدایند. خداوند روزی آن­ها را ضمانت و خوراک­شان را مقدر کرده است.»31
امام صادق(ع) می­فرماید: «امیرالمؤمنین(ع) بارها می­فرمود: “به یقین بدانید که خدای تعالی اجازه نمی­دهد بنده بر آن چه در قرآن کریم برایش مقدر شده پیشی گیرد؛ هرچند سخت بکوشد و با تمام توان چاره اندیشد و ترفند زند. ای مردم هیچ انسانی، با هوش و ذکاوت خود، نمی­تواند تغییری در جهت افزایش روزی خود پدید آورد و از روزی هیچ فقیری، به سبب کم­هوشی او، کم نمی­شود. کسی که این نکته را بداند و به آن عمل کند بیش از همه آسایش دارد و سود برده است.»”32
پیامبر خدا(ص) می­فرماید: «نه حرص­ زدنِ حریص؟، روزی را به طرف او می­کشاند و نه ناخوش داشتن کسی از روزی، آن را از او باز می­دارد.»33

–  توصيه به غافل نشدن از واجبات در حين كسب و كار

و نکته­ی دیگر این که تلاش وکار نباید ما را از توجه به امور واجب همچون نماز باز دارد. عدم دقت در این زمینه موجب بی­برکتی در رزق و روزی می­شود.
مردانى كه هيچ تجارت و معامله‏اى آنان را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و پرداخت زكات، سرگرم و مشغول نمى‏كند، از روزى كه در آن، دل­ها و چشم‏ها دگرگون مى‏شود بيمناكند.34
حضرت امام حسن عسکری(ع) در این زمینه می­فرماید: «مبادا روزیِ ضمانت­شده تو، را از کار واجبی بازدارد.»35

3) توجه به  فرهنگ احساس تعهد و وجدان کاری

وجدان كاري را مي‌توان چنين تعريف كرد: «عاملي كه سبب مي‌شود فرد بدون وجود هيچ كنترل خارجي و به‌دنبال انگيزه‌اي دروني، كارش را به ‌نحو احسن انجام دهد».36 يا به عبارت دیگر «وجدان‌ كاري عاملي است كه موجب مي‌شود فرد صرف‌نظر از هر گونه تشويق يا تنبيهي، كارش را به بهترين صورت ممكن انجام دهد».37 البته روشن است كه در فرد مؤمن زمينه­ی گسترده‌تري براي ايجاد وجدان ‌كاري وجود دارد.

این مفهوم در نهان خود دو عنصر را به یک نسبت شامل می­شود: یکی امانت و درست­کاری و رعایت حدود شرعی و قانونی کار و دیگری توان و مهارت کاری.
به طور طبیعی هر مقدار که فرد مهارت بیشتری با حفظ امانت و درست­کاری داشته باشد، خدمت بیشتری می­تواند به جامعه ارائه دهد، چرا که وجدان کاری و احساس تعهد در فرد او را از هدردادن و بطالت وقت و فرار از کار و عدم ارائه­ی کار مفید باز می­دارد.

درحديث است که: «خداوند دوست دارد اگر کسي کاري را انجام مي­دهد آن را درست انجام دهد.»38
در روایت دیگری آمده: «هرکس کاری را بر عهده بگیرد و آن را به­درستی انجام ندهد پیش خدا مدیون است.»
و باز عنوان شده: «ارزش هر فردی به اندازه­ی حسن و درست­کاری اوست.»39
در آموزه­هاي نبوي، خدا دوست­دار کسي است که کار و تلاش را خوب به پايان برساند.40
در حدیث دیگری نقل گردیده: «زيبايي کار خوب به اتمام و پايان رسانيدن آن است.»41

کار مفید به­عنوان يک خدمت به جامعه، به هر مقدار و ميزان، پسنديده و مورد تقدير است. بنابراين، هرکس به هر مقدار که مي­تواند از اين طريق به جامعه کمک کند – حتي اگر به مقدار ناچيز باشد – نبايد فروگذار نمايد، زيرا محروميت از همين مقدار کم، خود موجب ضرر و محرومیت جامعه مي­گردد.

رعايت اين نکته در سطح جامعه سبب ظهور و بروز استعدادها و سرمايه­هاست. اگر اين امر مبناي عمل­کرد نظام اقتصادي يک جامعه باشد، بي­ترديد، بهره­برداي از برکات مادي و معنوي آن و بهره­مند شدن آحاد جامعه، نتيجه­ي مورد انتظار آن خواهد بود.
رسول اکرم(ص) می­فرمایند: «ارزش هر فرد به اندازه­ی همت اوست.»42
و حضرت علی(ع)، محبوب­ترين فرد نزد خدا را کسي مي­داند که براي مردم مفيدترين باشد.

4) توصیه به رعایت تقوای کاری و به­دست آوردن مال حلال و پرهیز از كسب درآمدهاي حرام

منظور از مفهوم واژه­ی «تقوای کاری» عبارت است از رعایت حدود شرعی و قانونی کار. هر کس تا آن جا که برای او مقدور است، این حدود را مورد توجه قرار دهد و در میدان کار آن­ها را زیر پا نگذارد43. یکی از ابعاد رعایت تقوای کاری،  به­دست آوردن مال  از راه حلال و مراقبت بر اعمال در معاملات و مناسبات کاری و پرهیز از انجام حرام، از جمله ربا، رشوه و … و همچنین رعایت تمام جوانب و ابعاد دینی مرتبط با کار و اشتغال از جمله درست­کاری، ایثار وگذشت وکمک به همنوع و … است.

از آن جا كه خوردن مال حرام و احتراز نكردن از آن، باعث هلاكت و به انحاء مختلف موجب ضرر و زیان به افراد جامعه و اقتصاد می­گردد، در این زمینه بیان روایاتی که به طلب روزی حلال پرداخته­اند می­تواند مفید باشد:
رسول اکرم(ص) بر این باور بود که: «عبادت خداوند هفتاد جزء است و بهترین آن‏ها طلب روزی حلال است.»44

و همچنین فرمودند: «هر كه از رنج دست ‏خود بخورد خدا با نظر رحمت ‏به او نظر مى‏كند، و هرگز او را عذاب نمى‏كند.45

و باز از آن حضرت مروى است كه: «هر كه چهل روز حلال بخورد خداى تعالى دل ‏او را روشن مى‏كند و چشمه‏هاى حكمت را از دل او بر زبانش جارى مى‏سازد.»46
توجه به حلال بودن و دقت در کسب درآمد سبب مي­شود که در هيچ مرحله­اي از مراحل خيانتی صورت نگیرد و اين خود اعتماد را در جامعه تقويت مي­کند و باعث اهتمام بیشتر به کار و بالا رفتن کیفیت آن می­شود و همین امر موجب رونق در اقتصاد جامعه می­گردد.

در مقابل، ربا، رشوه، احتکار و کم­فروشی و… از مصادیق کسب­های حرام و مخرب اقتصاد محسوب می­گردند که در اسلام از آن­ها نهی اکید گردیده است.

در تحريم عمل زشت ربا و رشوه، آیات و روايات بسيار و گسترده‏اى وجود دارد که در منابع مختلف وارد شده است. در اين آيات و روايات تعبيرات بسيار تكان­دهنده‏اى در مورد اين  اعمال اقتصادى ظالمانه و غيرانسانى آمده است كه درباره­ی كمتر گناهى ديده مى‏شود.

–  رباخوارى
قرآن کریم می فرماید: «خدا بيع را حلال كرده است و ربا را حرام.»47
همچنین در آیه­ی دیگری می فرماید: «كسانى كه ربا مى‏خورند، (در قيامت از قبرها) بر نمى‏خيزند مگر همانند برخاستن كسى كه بر اثر تماس شيطان، آشفته و ديوانه شده است.»48

تجربه نشان داده كه اموال حاصل از ربا، دوام و بقاء و بركتى ندارد و رباخواران گرفتار سرنوشت‏هاى شومى مى‏شوند و با وضع بدى از دنيا مى‏روند.
رباخوارى فقر و بدبختى مى‏آفريند و جامعه را به تباهى مى‏كشد و تباهى جامعه مايه­ی درد و رنج همه است. رباخواران نيز در آتش فقرى كه براى جامعه فراهم كرده‏اند مى‏سوزند. در يك جامعه­ی بدبخت كسى نمى‏تواند خوش­بخت زندگى كند.
تحميل ربا عملی ظالمانه است که تمام هستى فرد را به باد مى‏دهد و به همین علت است که با اعمال منافى عفّت مقايسه و از آن بدتر شمرده شده است چرا که رباخوارى يكى از عوامل اصلى  فقر و اختلاف طبقاتى به شمار می­آید.

از جمله در حديثى مى‏خوانيم كه پيغمبر اكرم(ص) به على(ع) فرمود: «اى على! يك درهم از ربا از نظر گناه و معصيت بدتر از هفتاد بار زناست.»49
امير مؤمنان على(ع) مى‏فرمايد: «پيامبر گرامى اسلام(ص) در اين روايت ربا و پنج طايفه را – كه در ارتباط با ربا هستند – لعنت كرده است: 1- كسى كه ميهمان رباخوار مى‏شود و از غذايى كه از پول ربا تهيّه شده است با علم و آگاهى استفاده مى‏كند.2- رباخوار 3- ربادهنده‏ 4- كسى كه ربا را محاسبه مى‏كند 5- شهود قرارداد ربا.»50
طبق اين روايت، امام باقر(ع) مى‏فرمايند: «كثيف‏ترين معاملات، معاملات ربوى است. حتّى از شراب فروشى و قمار و فحشاء، كثيف‏تر است.»51
در حديث ديگر مى‏خوانيم: رسول خدا(ص) فرمود: «رباخوارى بدترين نوع كسب­هاست.»52

– رشوه
رشوه، يكى از گناهان بزرگى است كه مفاسد اجتماعى متعدّدى را به­دنبال دارد، از جمله: حذف عدالت، يأس و نااميدى ضعفا، جرأت و جسارت اقويا، فساد و تباهى حاكم و قاضى و از بين رفتن اعتماد عمومى.

قران کریم می­فرماید: «و اموال يك­ديگر را به باطل (و ناحقّ) در ميان خودتان نخوريد و اموال را به (عنوان رشوه، به كيسه­ی) حاكمان و قاضى‏ها سرازير نكنيد تا بخشى از اموال مردم را به گناه بخوريد، در حالى كه خود مى‏دانيد (كه خلاف مى‏كنيد).»53
رشوه­دهندگان، دنيادارانى هستند كه با رشوه دادن به قضات و ساير حكام و كارمندان، مى­خواهند اموال ساير مردم را بخورند. كارمندان دولت به­ويژه مسئولان رده بالاى اجرايى و قضايى را با رشوه­دادن به خدمت مطامع پليد خود در آورده، اموال اشخاص ديگر يا اموال عمومى را تصرف و تصاحب مى­كنند. اين را خداوند خوردن گناه­ورزانه­ی بخشى از اموال مردم مى­نامد. بنابراین رشوه و ارتشا، وسيله­اى بيش نيست براى ارتكاب حرام­خوارى  و خوردن اموال مردم به باطل و مى­توان آن را به­اختصار مال مردم­خورى ناميد.

با توجّه به اين آثار و عوارض منفى، در روايات شديداً از اين عمل انتقاد شده است:
رسول اكرم(ص) به حضرت على(ع) فرمود: «اى على! درآمد حاصل از فروش مردار، سگ، شراب، زنا و رشوه يك­سان و حرام است.»54

همچنين على(ع) در ذيل آيه­ی شريفه‏ى «أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ» 55  فرمود: «رشوه‏خواران كسانى هستند كه مشكل مردم را حل نموده، در برابر، هداياى آنان را مى‏پذيرند.56
امام صادق(ع) رشوه را در حد كفر به خدا مى‏داند و رسول اكرم(ص) رشوه­دهنده و گيرنده و واسطه را لعنت كرد و فرمود: «بوى بهشت به صاحب رشوه نمى‏رسد.»
در حديث ديگر مى‏خوانيم: «هر حاكمى كه نسبت به گرفتارى‏هاى مردم بى­تفاوت باشد، خداوند لطفش را نسبت به او مى‏پوشاند و اگر هديه قبول كند تا كار مردم را انجام دهد، در زنجير است و اگر رشوه بگيرد، مشرك است». 57
حضرت على(ع) رشوه گيرنده را از حقّ ولايت محروم مى‏داند.58
و در جاى ديگر آن حضرت فرمودند: «هيچ گروهى گرفتار رشوه نشدند، مگر آن كه گرفتار ترس و اضطراب و نگرانى شدند!»59
بعضى براى توجيه خلاف خود، نام‏هاى مختلف بر رشوه مى‏گذارند، از جمله: هديه، تحفه، حقّ الزحمه، چشم روشنى و … . شخصى به نام «أشعث بن قيس»، حلوايى به در خانه­ی على(ع) به­عنوان هديه آورد تا در محكمه شايد امام به نفع او حكم صادر كند. امام فرمود: «به خدا سوگند! اگر هفت اقليم را بر من ببخشند تا پوست جوى را به ناحقّ از دهان مورچه‏اى بگيرم اين كار را نخواهم كرد.»60
شخصى به رسول اكرم(ص) گفت: «من متصدى و مسئول كارى هستم. مردم برايم هدايايى مى‏آورند، چگونه است؟!» حضرت در جواب فرمود: «چه شده است كه عُمّال ما از هدايا سخن مى‏گويند! آيا اگر در خانه مى‏نشستند كسى به آنان هديه مى‏داد؟!»61

نویسنده: فاطمه فرهادیان

پی­نوشت­ها

1. واقصد فی مشیک، لقمان، آیه­ی 19
2.فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد، فاطر، آیه­ی 32
3.مفردات:404. 
4. فرقان، آیه­ی 67.
5. لن یهلک من اقتصد، غرر الحكم، ج5، ص70.
6.ما عال من اقتصد، نهج البلاغه، كلمات قصار،140.
7.من اقتصد خفت علیه الموون، غرر الحكم، ج5، ص474.
8.جيفرنس: اقتصاد سياسى، ص7، به نقل از سید محسن حائری، اندیشه­های اقتصادی در نهج البلاغه، ترجمه­ی عبد العلی آل بویه­ی لنگرودی، ص25.
9.      یا ایها الذین آمنوا اوفوا بالعقود؛ سوره­ی مائده، آيه­ی1.
10. ان اطیب الکسب التجار الذین اذا حدثوا لم یکذبوا، و اذا ائتمنوا ام یخونوا، و اذا اشتروا لم یذموا، و اذا باعوا لم یطروا، واذا کان علیهم تم یمطلوا، و اذا کان لهم لم یعسروا، هندی، کنز العمال،9341-9340، 10516.
11. أوفوا الکیل اذا کلتم و زنوا بالقسطاس المستقیم ذلک خیر و احسن تأویلا، اسراء، آیه­ی35 .
12. مجلسی، بحار الانوار، ج78، ص54، ح100.
13. یا ایهاالذین آمنوا لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم، نساء، آیه­ی 29.
14. من ذا الذی یقرض الله قرضا حسنه فیضاعفه له اضعافاً کثیره و الله یقبض و یبصط و الیه ترجعون، سوره­ی بقره، آيه­ی 245.
15. تفسير نور، ج‏1، ص387.
16. بحار، ج74، ص311.
17. بحار، ج100، ص138.
18. مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما انفقوا منّا و لا اذی لهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون، بقره، آيه­ی 261.
19. الّذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثمّ لا یتبعون ما انفقوا منّا و لا اذی لهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا یحزنون، بقره، آيه­ی262.
20. و ان لیس للأنسان الا ما سعی، نجم، آیه­ی39.
21. و جعلنا آیه النّهار مبصره لتبتغوا فضلاً من ربّکم، اسراء، آیه­ی12.
22. ربّکم الذی یزجی لکم الفلک فی البحر لتبتغوا من فضله، اسراء، آیه­ی 66.
23. سخّر لکم ما فی السموات و ما فی الارض جمیعاً منه، جاثيه، آیه­ی13.
24. هو الذی جعل لکم الارض ذلولاً فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه و الیه النّشور، ملك، آیه­ی15.
25. لو ان رجلاً اخذ حبلا فیاتی بجزمه حطب علی ظهره فیبیعها فکیف بها وجهه، خیر له من یسأل،       مجلسی، بحار،  ج93، ص158.
26. من اکل من کدیده کان یوم القیامه فی اعداد الانبیاء و یاخذ ثواب الانبیاء، پاینده، نهج الفصاحه، ص18.
27.  له مقالید السموات و الارض یبسط الرّزق لمن یشاء و یقدر انّه بکلّ شیء علیم، شوري، آیه­ی12.
28.  و الله خلقکم و ما تعلمون، صافّات، آیه­ی96.
29.  أفرأیتم ما تحرثون، ءَ أنتم تزرعونه ام نحن الزّارعون، لو نشاء لجعلناه حطاماً فظلتم تفکّهون، واقعه، آیه­ی 63- 65 .
30. لا یملک امساک الارزاق و ادرارها ال الرازق، آمدی، غرر الحکم، ح10838.
31. عیاله الخلائق، ضمن ارزاقهم، و قدر اقواتهم، نهج البلاغه، خطبه­­ی91.
32. مجلسی، بحار الانوار، ج103، ص33، ح69.
33.  مجلسی، بحار الانوار، ج77، ص68 ، ح7.
34. رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله و اقام الصلاه و ایتاء الزکاه یخافون یوماً تتقلّب فیه القلوب و الابصار، نور، آيه­ی37.
35. لا یشغلک رزق رزق مضمون عن عمل مفروض، مجلسی، بحار الانوار، ج78، ص374، ح22.
36. محمد آراسته خو، فرهنگ اصطلاحات علمی و اجتماعی، ص1125.
37. جولیوس گولد، ال . کولب ویلیام، فرهنگ علوم اجتماعی، ص342.
38. ان الله تعالی یحب اذا عمل احدکم عملاً یتقنه، پاینده، نهج الفصاحه، ص416.
39. قیمه کل امرء ما یحسنه، محمد دشتی، نهج البلاغه، حکمت 122.
40. ان الله يحب من العامل اذا عمل ان يحسن.
41. جمال المعروف اتمامه، آمدی، غرر الحکم، ح8701، ص383.
42.  قدر الرجل علی قدر همته، همان، ح1627، ص93.
43. حسن نظری، مقاله­ی کار، اشتغال و تولید، سایت حوزه. نت.
44.  العباده سبعون جزءاً افضلها طلب الحلال، پاینده، نهج الفصاحه، ص10.
45. بحار الانوار، ج103، ص10، ح41.
46. محجه البيضاء، ج3، ص204. و احياء العلوم، ج2، ص80.
47. أحل الله البیع و حرّم الرّبوا، بقره، آيه­ی275.
48. الذین یأکلون الرّبا لا یقومون الا کما یقوم الّذی یتخبّطه الشیطان من المسّ ذلک بأنهم قالوا انّما البیع مثل الربا و أحل الله البیع و حرّم الرّبا فمن جاءه موعظه من ربّه فانتهی فله ما سلف و أمره الی الله و من عاد فاولئک اصحاب النّار هم فیها خالدون، بقره، آيه­ی 275.
49. یا علی درهم ربا اعظم عندالله من سبعین زنیه …، علامه مجلسى، روضه المتقّين، ج 7، صفحه­ی 277.
50.  لعن رسول الله(ص) الربا و آکله و بایعه و مشتریه و کاتبه و شاهدیه، مستدرك الوسايل، ج 13، ابواب الربا، باب1، حديث8.
51. اخبث المکاسب کسب الربا، کافی، ج 5، ص148.
52. و من الفاظ رسول الله(ص) شر المکاسب کسب الربا، من لایحضره الفقیه، ج4، ص378.
53. ولا تأکلو أموالکم بینکم بالباطل و تدلوا بها الی الحکام لتأکلوا فریقاً من اموال الناس بالاثم و أنتم تعلمون، بقره، آیه­ی 188.
54. یا علی ثمن المیته و الکلب و الخمر و مهر الزانیه و الرشوه فی الحکم، بحار، ج 77، ص54.
55. مائده، آیه­ی42.
56.  بحار، ج104، ص273.
57. وسائل، ج12، ص63.
58. نهج البلاغه، خطبه­ی131.
59. نهج الفصاحه، ح2693.
60. تفسیر نور، ج1، ص298.
61.  نهج الفصاحه، ح539.