مراحل سير نزولي انسان به مراتب پست تر از حيوان و سنگ

جمله توبيخ آميزِ «فهي كالحجارة أو أشدّ قسوة»، نشان آن ‏است كه قلب انسان همانطور كه مي‏ تواند سير صعودي كند، ممكن است سير نزولي داشته باشد؛ سعي و تلاش انبيا براي اين ‏است كه قواي ادراكي انسان را تقويت كنند و دفينه‏ هاي فطري و عقلاني او را شكوفا ساخته: «ويثيروا لهم دفائن العقول» او را با فرشتگان محشور كنند.

امّا اگر او از رهنمود پيامبران اطاعت نكرد و با سوء استفاده از اختيار و آزادي خداداد، راه تمرّد و طغيان در پيش‏ گرفت، در ابتداي راه در حدّ حيوان است، ليكن در اواسط راه از حيوان هم پست‏ تر مي ‏شود و در اواخر راه به حدّ سنگ و جماد مي ‏رسد و در نهايت از سنگ نيز سخت‏ تر و جامدتر مي ‏شود.

مراحل فراواني براي قوس نزول تصور مي ‏شود كه چهار بخش آن را قرآن با لطايف تعبيري خود چنين بيان مي ‏كند:

1. «أولئك كالأنعام»[2]، «كأنّهم حمر مستنفرة» [3]

2. «بل هم أضلّ»[4]

3. «فهي كالحجارة»[5] 

4. ﴿أو أشدّ قسوة»[6]

همان ‏طور كه پرش از روي مراحل، در سير صعودي محال است، در سير نزولي نيز ممتنع است؛ ازاين‏رو سقوط به مرحله پايين‏ تر از حيوان، قبل از فرود به مرتبه حيواني ممكن نيست؛ چنان‏كه هبوط به مرحله نازل‏ تر از سنگ قبل از سقوط به مرتبه سنگي ميسور نيست.

تفصيل مطلب اين است كه شخص گرفتار به تباهي و انحراف اوّل به مرحله حيواني نزديك مي ‏شود، دوم در حدّ حيوان قرار مي ‏گيرد، سوم از حيوان نازل ‏تر مي‏ شود، چهارم نزديك مرحله نباتي مي ‏رسد، پنجم به مرتبه گياهي نزول مي‏كند، ششم از نبات فروتر مي ‏رود، هفتم نزديك جماد مي‏ شود، هشتم در حدّ جماد قرار مي ‏گيرد، نهم از جماد فروتر مي ‏رود. البته ممكن است فروتر از حيوان همان نزديك نبات شدن باشد و همچنين درباره نبات.

پي نوشت:

[1] نهج البلاغه، خطبه1. [2] اعراف، 179.
[3] مدثّر، 50.
[4] اعراف، 179.
[5] بقره، 47.
[6] همان.

تسنيم، ج 5، ص212-213.