خداوند با چه ابزاري بندگان را آزمايش مي كند

آزمايش و امتحان يكي از سنت هاي الهي است كه خداوند در تاريخ و جهان خلقت قرار داده است و هيچ انسان و قومي از اينكه مورد امتحان الهي قرار گيرند استثنا نشده است. خداوند انسان ها را با شيوه ها و ابزار هاي گوناگون مي آزمايد؛ اين امتحان گاهي با امور خير و موافق با طبع انسان است و گاهي با ناملايمات و سختي ها و رنج ها است، چنانچه خداوند نيز در برخي آيات به اين دو نوع ابتلا(از طريق خير و از طريق شر) اشاره كرده است :«وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً»[1]، « وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ»[2]  در اينجا به بررسي و توضيح آياتي كه در آنها به اين نوع ابتلائات اشاره شده مي پردازيم:
1.مال و فرزند و نعمت هاي دنيا: « الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا»[3] خداوند در آيه 186 سوره آل عمران مال و جان را وسيله اي براي آزمايش انسان دانسته، مي فرمايد: « لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ… وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»[4]مال از اين جهت مي تواند براي شخص متمكن و برخوردار وسيله امتحان باشد كه معلوم شود با حقوق خدا و اولياي او و مردم در مال خود چگونه رفتار مي كند. فرزندان نيز از اينرو مي توانند وسيله امتحان باشند كه پدر و مادر در اثر محبت مفرط به آنها در صدد جمع اموال براي ايشان برآمده و از انجام وظايف مالي خود بازمانده، گرفتار معصيت الهي مي شوند.
2.خوف: خداوند انسان ها را به طور حتم با ترس مي آزمايد« وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ…وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ»[5] در جنگ احزاب مسلمانان هنگام رويارويي با دشمنان خيره و جانهاي آنها به لب رسيد. خداوند از اين حالت ايشان به امتحان ياد كرده است: « إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ… هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا»[6] 3. گرسنگي: « وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ…»[7]از غلبه گرسنگي بر مسلمانان در ابتداي مهاجرت ايشان به مدينه به عنوان نمونه اي از اين امتحان ياد شده است.
4.كاهش اموال ،جانها و محصولات:« وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ»[8] از دست دادن دوستان و بستگان بر اثر مرگ و نيز مصائب جسمي چون بيماريها و جراحت ها از مصاديق امتحان با جان به شمار آمده است.
5.تفاوت افراد در برخورداري از كمالات و امكانات: « وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ»[9]« وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا»[10] برخي انسان ها در اين آزمون به كمالاتي كه به ديگران داده شده حسد مي ورزند. گفتني است كه اختلاف شرايع و نقص و كمال آنها نيز مايه امتحان پيروان اديان آسماني است،[11] به اين معنا كه هر شريعتي كه توسط پيامبر بعدي آورده مي شود ، ناسخ شريعت سابق است و اين اختلاف در شرايع به واسطه گذشت زمان و تن دادن به شريعت سابق و تبعيت نكردن از حق و پيامبر جديد بوجود آمده است و همين موضوع مايه آزمايش پيروان شرايع است.[12] چنانچه در اين آيه به آن اشاره شده است: «لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ»[13] 6. جهاد: جهاد با دشمنان از ابزارهاي آزمايش مومنان است كه از نظر قرآن راه بهشت بدون پيمودن آن هموار نمي شود. « أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ»[14] جهاد از جهات گوناگون مي تواند وسيله اي براي امتحان باشد؛ گاهي از جهت تحمل دشواري ها و مشقت هاي نبرد يا از جهت از دست رفتن و شهادت گروهي از هم رزمان و زماني از جهت شكست و تاخير در دستيابي به پيروزي يا حتي از اين جهت كه پيروزي بدست آمده ممكن است باعث غرور شود.
7. فرمان به لزوم وفاي به عهد و پيمان :در آيات 91-92 سوره نحل خداوند بعد از آنكه به مومنان فرمان مي دهد تا به عهد و پيمان خويش پاي بند بوده و آنرا نشكنند، تاكيد مي كند اين امر چيزي است كه مومنان با آن آزموده مي شوند:« وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا … إِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ وَلَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ»[15] 8.امهال و تاخير در عذاب: ممكن است قومي مستحق عذاب باشد، اما خداوند عذاب آنها را تاخير اندازد تا به اين وسيله فرصتي جهت توبه به ايشان بدهد و يا با ابهام در زمان نزول عذاب آنها را بيازمايد: « وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ» و من نمي ‏دانم شايد اين ماجرا آزمايشي براي شماست، و بهره گيري تا مدتي (معين) .[16] شايان ذكر است كه قرآن كريم اين نكته را يادآور شده است كه انسان با ياد مبدأ و معاد و صبر و پايداري در برابر امتحان مي تواند سربلند و موفق از امتحان بيرون بيايد.[17] در تفسير خواجه عبدالله انصاري آمده است: «مثال رباني از حضرت ربوبيت آن است كه بلا از درگه ما خلعت دوستان است ، هركه در مقام دوستي بر اغيار مرتبتي جويد ، در بوستان نزهت دوستان ،گُل بلا بيشتر بويد.»[18] باري گذراندن دوران زندگي همراه با امتحان هاي گوناگون است. آنچه عبور از اين دوره را با موفقيت همراه مي سازد، تقويت ايمان، خودسازي، تمرين براي تحمل سختي ها و توجه به مرحله آخرت است.[19] پي نوشت:
[1] . و ما شما را با بدي ها و نيكي ها آزمايش مي ‏كنيم. انبيا،35
[2] . و آنها را به نيكي ها و بدي ها آزموديم… .اعراف،168
[3] . مال و فرزندان، زينت حيات دنيا هستند. كهف،46
[4] . بطور مسلم در اموال و نفوس خود آزمايش مي‏ شويد … و اگر استقامت كنيد و تقوي پيشه سازيد (شايسته تر است) زيرا اينها از كارهاي محكم و قابل اطمينان است.
[5] . قطعا همه شما را با چيزي از ترس و … آزمايش مي ‏كنيم و بشارت ده به استقامت كنندگان. بقره،155
[6] . به خاطر بياوريد زماني را كه آنها از طرف بالا و پائين (شهر) شما وارد شدند (و مدينه را محاصره كردند) و زماني را كه چشمها از شدت وحشت خيره شده بود، و جانها به لب رسيده بود، و گمانهاي گوناگون بدي به خدا مي‏ برديد! در آنجا مؤ منان آزمايش شدند و تكان سختي خوردند. احزاب،10-11
[7] . قطعا همه شما را با چيزي از ترس، گرسنگي و … آزمايش مي‏ كنيم و بشارت ده به استقامت كنندگان. بقره،155
[8] . قطعا همه شما را با چيزي از ترس، گرسنگي، زيان مالي و جاني، و كمبود ميوه‏ ها آزمايش مي ‏كنيم و بشارت ده به استقامت كنندگان.بقره،155
[9] . و او كسي است كه شما را جانشينان (و نمايندگان خود) در زمين قرار داد، و بعضي را بر بعض ديگر، درجاتي برتري داد تا شما را به آنچه در اختيارتان قرار داده بيازمايد.انعام،165
[10] . و اين چنين بعضي از آنها را با بعض ديگر آزموديم (توانگران را به وسيله فقيران) تا بگويند آيا اينها هستند كه خداوند از ميان ما (برگزيده و) بر آنها منت گذارده. انعام،53
[11] . دائره المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب،1382،ج4،ص271-273
[12] .سنت هاي اجتماعي الهي در قرآن، احمد مرادخاني تهراني،مركز جهاني علوم اسلامي، 1386،ص239
[13] . ما براي هر كدام از شما آئين و طريقه روشني قرار داديم و اگر خدا مي‏خواست، همه شما را امت واحدي قرار مي ‏داد ولي خدا مي‏ خواهد شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد.مائده،48
[14] . آيا چنين پنداشتيد كه شما (تنها با ادعاي ايمان) وارد بهشت خواهيد شد در حالي كه هنوز خداوند مجاهدان از شما و … را مشخص نساخته است؟ آل عمران، 142
[15] . هنگامي كه با خدا عهد بستيد به عهد او وفا كنيد، و سوگندهايتان را بعد از تاكيد نشكنيد … خدا مي خواهد شما را با اين وسيله آزمايش كند و روز قيامت آنچه را در آن اختلاف داشتيد براي شما روشن مي سازد. نحل،91-92
[16] . انبياء،111
[17] .دائره المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب،1382،ج4،ص273-274
[18] .كشف الاسرار و عده الابرار، احمد بن محمد ميبدي، اميركبير، تهران، 1371، ج7،ص375
[19] .امتحان، جواد محدثي، بنياد پژوهش هاي اسلامي، مشهد،1384،ص44