مطابق قرآن كريم آداب امر به معروف و نهي از منكر چيست؟

امر به معروف در اصطلاح به معناي فرمان دادن به هر كاري است كه حسن آن از نظر عقل و شرع شناخته شده است و نهي از منكر به معناي بازداشتن از هركاري است كه حسن آن از منظر عقل و شرع ناشناخته است يا عقل يا شرع به قبح آن حكم مي كند. قرآن كريم با تعبيرات گوناگون به موضوع امر به معروف و نهي از منكر پرداخته است و براي انجام آن آدابي را ذكر كرده است:
1.شروع از خويشتن: هرچند امر به معروف و نهي از منكر مشروط به عادل بودن امر و نهي كننده نيست؛ ولي چون در آن نوعي برتري لازم است، اگر آمر به معروف و ناهي از منكر خود ساخته نباشد، از نظر اخلاقي صلاحيت انجام دادن چنين كاري را ندارد و امر و نهي او صوري و بدون تاثير جدي خواهد بود. چنانكه از آيه «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»[1] نيز مي توان استفاده كرد كه بايد گروه هايي مهذب و خود ساخته به اين مهم اقدام كنند. هم چنين از آيه 6 سوره تحريم نيز شروع از خويشتن استفاده مي شود، كه مي فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»اي كساني كه ايمان آورده‏ ايد! خود و خانواده خويش را از آتش حفظ كنيد.
هم چنين از آيه 44 سوره بقره مي توان استفاده كرد كه مقيد كردن خود به اوامر و نواهي پيش از امرو نهي ديگران شرط عقلي است: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ»[2]برخي روايات نيز بر همين نكته تاكيد كرده اند كه شما بايد ابتدا به خويشتن بپردازيد، آنگاه ديگران را از گناه بازداريد.[3] 2. مقدم داشتن خويشان: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»اي كساني كه ايمان آورده‏ ايد! خود و خانواده خويش را از آتش حفظ كنيد.[4] برخي از اين آيه استفاده كرده اند كه سزاوار است در امر به معروف و نهي از منكر از خانواده آغاز شود. شايد بتوان اولويت شروع از خانواده را از اين آيات نيز برداشت كرد: «وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ»[5] و «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ»[6] 3. صبر و شكيبايي: لقمان در نصايح خود به فرزندش او را به برپاداشتن نماز و امربه معروف و نهي از منكر و شكيبايي در برابر مشكلات فرامي خواند: «يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»[7] برپايه روايتي از امام علي عليه السلام مقصود صبر بر مشقت و مشكلاتي است كه از امر به معروف و نهي از منكر ناشي مي شود؛ زيرا ممكن است همان تهمت هايي را كه به پيامبران زدند، مانند جنون، سحر، سفاهت و ضلالت را به امر و نهي كنندگان نيز بزنند.
4. شفقت و مهرباني: هرگاه امر به معروف و نهي از منكر همراه با شفقت و از سر خيرخواهي باشد اثر بيشتري دارد، چنان كه لقمان هنگام امربه معروف، فرزندش را با تعبير «يابنيّ»[8]  كه حكايت از مهرباني دارد مخاطب مي سازد و مومن آل فرعون هنگامي كه موسي را امر به معروف (خروج از شهر) مي كند مي گويد: «… إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ» من از خيرخواهان توام.  [9] 5. پيشنهاد جايگزين منكر: در مواردي كه نيازي انسان را به سوي منكر سوق داده، وقتي از منكر نهي مي شود مناسب است كار مباحي كه مي تواند نياز او را برطرف سازد ، به عنوان جايگزين منكر معرفي شود. از همين رو هنگامي كه لوط عليه السلام قوم خود را از كار ناشايست نهي كرد، به آنان پيشنهاد داد تا با دختران او ازدواج كنند: «يَا قَوْمِ هَؤُلَاءِ بَنَاتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَلَا تُخْزُونِ فِي ضَيْفِي»[10] 6. گفتار نرم و نيكو: شايسته است كه امر به معروف و نهي از منكر با سخن نيكو باشد:« قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا »[11] هم چنين از آيه 44 سوره هود لزوم ملايمت و نرمي در گفتار به هنگام امر به معروف و نهي از منكر استفاده شده است: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى» به نرمي با او سخن بگوئيد شايد متذكر شود يا از (خدا) بترسد. [12] بنابراين شخصي كه مي  خواهد ديگران را امر به معروف و نهي از منكر كند، بهتر است در وهله اول نگاهي به خود بيندازد، و اگر خود را شايسته چنين كاري و مودب به آداب مورد نياز آن يافت؛ آنگاه به اين مهم كه بر هر مسلمان واجب است اقدام نمايد.
پي نوشت:
[1] . بايد از ميان شما جمعي دعوت به نيكي، و امر به معروف و نهي از منكر كنند! آل عمران، 104
[2] . آيا مردم را به نيكى فرمان مى‏ دهيد و خود را فراموش مى ‏كنيد با اينكه شما كتاب [خدا] را مى‏ خوانيد آيا [هيچ] نمى‏ انديشيد . بقره،44
[3] .رك: نورالثقلين، عروسي حويزي، انتشارات اسماعيليان، قم،1415، ج1، ص75
[4] .تحريم،6
[5] . و خاندان خود را به نماز و زكات فرمان مى‏ داد . مريم، 55
[6] . اي پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤ منان بگو. احزاب، 59
[7] . پسرم! نماز را بر پا دار، و امر به معروف و نهي از منكر كن، و در برابر مصائبي كه به تو مي‏ رسد با استقامت و شكيبا باش كه اين از كارهاي مهم است! لقمان،17
[8] .پسركم.
[9] . قصص،20
[10] . گفت اي قوم من! اينها دختران منند، براي شما پاكيزه ترند (با آنها ازدواج كنيد و از اعمال شنيع صرفنظر نمائيد) از خدا بترسيد و مرا در مورد ميهمان هايم رسوا مسازيد. هود،78
[11] . به مردم نيك بگوئيد. بقره،83
[12] .دائره المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب، قم،1382،ص 357-358