آيا استثناي موجود در آيه 7 سوره اعلي بر فراموش كردن برخي آيات قرآن توسط پيامبر دلالت ندارد؟

خداوند سبحان در دو آيه 6 و 7 سوره اعلي به پيامبرش اطمينان مي دهد كه قرآن را هرگز فراموش نخواهد كرد، چرا كه خداوند خود اينگونه خواسته است: «سَنُقْرِئُكَ فَلَا تَنسىَ. إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ  إِنَّهُ يَعْلَمُ الجَْهْرَ وَ مَا يخَْفَى» ما بزودى (قرآن را) بر تو مى‏ خوانيم و هرگز فراموش نخواهى كرد، مگر آنچه را خدا بخواهد، كه او آشكار و نهان را مى‏ داند.
در مورد جمله” إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ” كه گويا استثنايي است براي آيه قبل كه خطاب به پيامبر مي فرمايد تو هرگز قرآن را فراموش نخواهي كرد، اين سوال مطرح شده كه با اين استثنا پس ممكن است پيامبر برخي آيات را فراموش كند و به مردم ابلاغ نكند. اما در پاسخ اين سوال بايد گفت استثنايى كه در اين آيه آمده است تنها به منظور نشان دادن بقاى قدرت الهى بر اطلاقش آورده شده، مى‏ خواهد بفهماند چنين نيست كه خداى تعالى بعد از دادن چنين عطيه ‏اى ديگر قادر نباشد تو را گرفتار فراموشى كند، نه، بعد از اعطاء هم باز به قدرت مطلقه خود باقى است.[1] اما با همين قدرت خود مانع از فراموشي تو مي شود. برخي معتقدند اين استثنا صورى است و نه حقيقى. به دو دليل اين استثنا صورى است و نه حقيقى: دليل اول شأن نزول آيه است. پيامبر (ص) فراوان قرآن مى‏ خواند و در اين كار بر خود سخت مى‏ گرفت؛ از بيم فراموش كردن، حتى به هنگام نزول وحى نيز از تلاوت آن باز نمى‏ ايستاد. رحمت خداوند به حبيب خود ايجاب مى ‏كرد كه وى را از اين نگرانى بيرون آورد و به حفظ قرآن مطمئن كند. لذا اين آيه نازل شد، چنانچه اين آيات نازل شد: «لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ»[2] و «لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى‏ إِلَيْك‏وَحْيُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً»[3].
ثانيا، عبارت «إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» وقوع فراموشى را تعليق بر مشيت خداوند مى ‏كند و به دليل آن‏چه گذشت (مانند اين فرموده خداوند: «إن علينا جمعه و قرآنه»)، چنين مشيتى واقع نشده و بنابراين نسيان نيز پديد نيامده است. شخصى كه با قواعد و اسلوب‏ هاى زبانى آشنايى دارد و دلايل ارائه شده را از نظر گذرانده است ترديد نخواهد كرد كه خداوند در آيه مورد بحث به رسول خود وعده اكيد مى‏ دهد كه قرآن را به وى مى‏ آموزد و پيامبر هرگز آن را فراموش نخواهد كرد وعده‏ اى استثناءناپذير كه مضمون تأكيد با خود دارد. مانند اين استثناء در سوره هود نيز آمده است آنجا كه مى ‏فرمايد: «وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ[4]»[5] در اين آيه نيز خلود بهشتيان با عبارت« إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ» دچار استثنا شده است. اما مسلم است كه بهشتيان هرگز از بهشت بيرون نمى‏ روند و ذيل آيه خود گواه اين موضوع است، بنا بر اين جمله” إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ” اشاره به حاكميت اراده و قدرت خداوند، و ارتباط همه چيز به مشيت و خواست او است، هم در آغاز پيدايش و هم در بقاء.[6]  ذكر اين استثناى صورى دو فايده دارد: فايده اول به پيامبر (ص) باز مى‏ گردد. بدين معنا كه وى دايما خود را بهره‏ مند از يارى و نعمت و توجه خداوند مى‏ داند و اين‏كه تا زمانى كه به ياد قرآن باشد آن را فراموش نخواهد كرد و فايده دوم به امت باز مى‏ گردد بدين معنا كه در مى ‏يابند پيامبرشان با آن همه موهبت ‏ها و اوصاف جميل كه خداوند به وى ارزانى داشته است از دايره عبوديت خارج نخواهد شد. بنابراين، آنان نبايد همچنان‏كه نصارا درباره مسيح غلو كردند، در مورد پيامبر خود غلو كنند. [7] پي نوشت:
[1] . الميزان في تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم،1417ق ،ج‏20، ص: 266
[2] . زبانت را بخاطر عجله براى خواندن آن [قرآن‏] حركت مده،چرا كه جمع كردن و خواندن آن بر عهده ماست! قيامت،16-17
[3] . پس نسبت به (تلاوت) قرآن عجله مكن، پيش از آنكه وحى آن بر تو تمام شود و بگو: «پروردگارا! علم مرا افزون كن!»طه،114
[4] . امّا آنها كه خوشبخت و سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند، تا آسمانها و زمين برپاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد! بخششى است قطع نشدنى!هود،108
[5] . مناهل العرفان فى علوم القرآن، محمد عبد العظيم الزرقانى / محسن آرمين‏، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، تهران،1385، ص: 304
[6] . تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية،تهران،1374، ج‏26، ص: 394
[7] . مناهل العرفان فى علوم القرآن، محمد عبد العظيم الزرقانى / محسن آرمين‏، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، تهران،1385، ص: 304