032

موضوع: جنس و فصل و ماده و صورت

علامه ابتدا ذاتی و عرضی را معنا کرد و فرمود که عرضی بر دو قسم است: خارج محمول و محمول بالضمیمه و بعد فرمود که ذاتی که سه خاصیت دارد. خاصیت سوم آن این بود که ذاتیات بر کل مقدم هستند به عنوان نمونه، حیوان و ناطق که ذاتی انسان اند بر خود انسان تقدم دارند. زیرا اینها علل قوام و سازنده ی انسان اند و جزء بر کل تقدم دارد زیرا ابتدا جزء باید باشد تا با اجتماعش با هم کل را تشکیل دهد.

بر این خاصیت سوم اشکالی وارد شده است و آن اینکه اجزاء اگر تک تک لحاظ شوند، بر کل مقدم اند یعنی حیوان به تنهایی و ناطق به تنهایی بر انسان تقدم دارد ولی اگر همه با هم باشند و لحاظ شوند چطور؟ آیا می توان گفت حیوان و ناطق با هم بر انسان تقدم دارد و حال آنکه انسان چیزی جز حیوان و ناطق نیست و اگر قرار باشد این دو بر انسان تقدم داشته باشند لازمه اش این است که شیء بر خودش تقدم داشته باشد. تقدم شیء بر نفس محال است پس این خاصیت سوم هم باطل می باشد.

علامه در مقام جواب می فرماید:

اولا: هرچند آنی که مقدم است حیوان است و ناطق و آنی که مؤخر است همان انسانی است که مرکب از حیوان و ناطق می باشد ولی آنی که مقدم است حیوان ناطق است به یک اعتبار و آنی که مؤخر است حیوان ناطق است به اعتباری دیگر.

توضیح اینکه حیوان ناطق یک ماهیت است و قبلا هم گفتیم در هر ماهیت سه اعتبار جاری است: بشرط شیء، بشرط لا و لا بشرط. حیوان ناطقی که مقدم است و آنی که مؤخر است به دو اعتبار متفاوت اند در نتیجه تقدم شیء بر نفس لازم نمی آید. حیوان و ناطقی که مقدم است لا بشرط است. یعنی حیوان و ناطق بدون هیچ شرطی اما کل، حیوان و ناطق به شرط اجتماع و انضمام است.

ثانیا: اینکه می گوییم حیوان و یا ناطق، جزئی از انسان است برای این است که در منطق وقتی انسان را تعریف می کنند و می خواهند حد تام برایش بیاورند به جنس قریب و فصل قریب احتیاج دارند. لذا چون در مقام تعریف به جنس و فصل احتیاج دارند از این دو به جزء تعبیر می کنند و الا بعد خواهیم گفت که جنس و فصل، جزء نیستند بلکه جنس و فصل خود نوع می باشند نه چیزی جدای از آن و به همین سبب است که بر نوع قابل حمل می باشند. اگر قرار بود جنس، جزء نوع باشد و نه خود آن دیگر بر آن قابل حمل نبود زیرا جزء، غیر از کل است مثلا دسته ی کوزه غیر از کوزه است و پایه ی میز، غیر میز است و در نتیجه نمی توان گفت، پایه ی میز، میز است. ولی در ما نحن فیه نوع بر جنس و جنس بر نوع حمل می شود و می توان گفت: الحیوان انسان و یا الانسان حیوان.

والإشكال في تقدم الأجزاء على الكل، (اگر کسی در خاصیت سوم که گفتیم اجزاء ذاتی بر کل مقدم اند اشکال کند که) ب‌ (أن الأجزاء هي الكل بعينه فكيف تتقدم على نفسها ؟)، (اجزاء همان کل هستند نه چیز دیگر پس چگونه شیء می تواند بر خودش مقدم شود) مندفع بأن الاعتبار مختلف، (این اشکال وارد نیست زیرا اعتبارات در کل و جزء مختلف است) فالأجزاء بالأسر متقدمة على الأجزاء بوصف الاجتماع والكلية، (اجزاء روی هم رفته یعنی حیوان و ناطق بر اجزاء مقدم است ولی اجزائی که مؤخر است و به وصف اجتماع و کلیت می باشد یعنی بشرط شیء می باشند) على أنها (جواب دوم این است که این اجزاء) إنما سميت: (أجزاء) لكون الواحد منها جزءا من الحد، (اجزاء نامیده شده است برای اینکه هر یک از این جزاء جزئی از حد و تعریف انسان اند بنا بر این اینها جزء تعریف انسان اند نه جزء حقیقی وجود انسان) وإلا فالواحد منها عين الكل – أعني ذي الذاتي -.(و الا در واقع هر یک از آنها عین کل که همان صاحب ذاتی که انسان است می باشند.) (این نکته در فصل بعد توضیح داده می شود که چگونه این اجزاء عین صاحب ذات اند. البته قبلا هم گفتیم که جنس و فصل همان ماده و صورت اند با این فرق که ماده و صورت بشرط لا و جنس و فصل لا بشرط می باشند.)

فصل چهارم: جنس، فصل و نوع

هر ماهیتی که در خارج است و حقیقت و آثار ویژه ی خودش را دارد که دیگران آن را ندارند نوع نامیده می شود. مانند انسان.

این ماهیت تامه هنگامی که در ذهن تجزیه و تحلیل می شود، جزئی دارد که بین خودش و چیزهای دیگر مشترک است. نام آن را جنس می گذاریم. مثلا انسان در اینکه جسم است و نامی و حساس و متحرک بالاراده با فرس و بقر و سایر حیوانات مشترک است.

آن معنایی که اختصاص به انسان دارد یعنی بجز انسان در سایر موارد دیده نمی شود فصل نامیده می شود.

جنس و فصل هر کدام تقسیماتی دارند:

جنس به قریب، بعید و متوسط تقسیم می شود زیرا می بینیم که انسان با انواعی که در ردیف آن هستند با هم در مواردی مشترک اند. آن تمام حقیقتی که بین آنها مشترک است جنس است که همان حیوان بودن است. حیوان خودش یک نوع از نامی و چیزهایی است که رشد می کنند. حیوان در این مرتبه با انواع درخت مشترک است. بنا بر این حیوان که خودش جنس است، یک جنس بالاتر از خودش دارد یعنی حیوان با انواع درخت یک حقیقت مشترک دارند که نامی بودن است. هکذا نامی هم با چیزهایی غیر نامی مانند سنگ و آب و مانند آن یک حقیقت مشترک دارند که جسم بودن است. جسم هم با موجودات دیگر که در این عالم نیستند یک حقیقت مشترک دارند که جوهر است. جسم که در این عالم است با فرشتگان و موجودات مجرد در این شریکند که همه روی پای خودشان ایستاده اند و بر چیزی عارض نیستند یعنی جوهر می باشند.

به تعبیر دیگر، جوهر پنج قسم و پنج نوع را پوشش می دهد یکی از آنها جسم است و نوع دیگر نفس و روح می باشد و نوع دیگر موجودات مجرد محض مانند فرشتگان اند و دو نوع دیگر ماده و صورت است. به این نوع ها اضافی می گویند نه نوع حقیقی.

نوع حقیقی آن است که موجود می شود در خارج و دارای آثار خاص خود می باشد. جسم به تنهایی در خارج موجود نمی شود بلکه جسمی در خارج موجود می شود که تا آخرین درجه از سلسله ی فوق پائین بیاید و در قالب سنگ یا حیوان یا انسان در آید.

به هر حال جوهر چند نوع دارد یکی از آنها جسم است و جسم چند نوع دارد که یکی از آنها نامی است و هکذا. بنا بر این جنس به نسبت به ما فوقش نوع است مثلا نامی نوعی از جسم است. و حیوان که جنس انسان است خودش نوعی از جسم نامی است.

بعد که به انسان می رسد، انسان خودش نوع است ولی دیگر خودش جنس برای چیز دیگری نیست و بین اشیاء متفق الحقیقة که آحاد انسان اند مشترک است.

بنا بر این واضح شد که نوع، اقسامی دارد، گاه سافل است که به آن نوع الانواع هم می گویند که همان نوع آخری است مانند انسان و گاه نوعی عالی است که جسم است که نوعی از جوهرمی باشد و به آن نوع عالی می گویند. بین جسم و انسان هر چند نوع که قرار دارد به آنها انواع متوسط می گویند.

هکذا در مورد جنس، که گاه پائین ترین جنس است که حیوان است که جنس قریب است و گاه بالاترین جنس است که جسم می باشد که به آن جسم بعید می گویند و آنچه از اجناس که در وسط اند جنس متوسط نام دارند.

هر چیزی که جنسی برای یک نوع است در حقیقت آن نوع اخذ شده است و جزء آن می باشد (یعنی در انسان، حیوان است) بنا بر این هر چه که فصل حیوان است و هر معنایی که برای حیوان اخذ شده است در انسان هم اخذ شده است.

از آن طرف هر جنسی یک فصل دارد که با هم یک نوع را تشکیل می دهند مثلا جسم نامی که جنس است با فصل که حساس متحرک بالاراده است جمع شده و حیوان را تشکیل داده است. همچنین جسم نامی فصلش نامی بودن است. نامی به جسم ملحق شده است که در نتیجه به یک نوع انجامیدند.

در معنای انسان همه ی اینها اخذ شده است در نتیجه در معنای انسان می گوییم: الانسان جسم نام، حساس متحرک بالاراده ناطق. بنا بر این در انسان فصل های مختلفی است یکی از آنها ناطق است که در کنار حیوان است و یک سری دیگر فصل هایی است که در تعریف حیوان اخذ شده است (زیرا حیوان خود متشکل از جنس و فصل است) هکذا در مورد نامی و بالاتر. فصلی که در کنار جنس قریب است فصل قریب نامیده می شود در نتیجه ناطق، فصل قریب است.

فصل هایی که کنار جنس بعید یا متوسط اند به آنها فصل بعید و متوسط می گویند. بنا بر این حساس متحرک بالاراده فصل انسان است ولی فصل متوسط است. هکذا ذو ابعاد ثلاثه فصل بعید انسان می باشد.

الفصل الرابع في الجنس والفصل والنوع وبعض ما يلحق بذلك (فصل چهارم مربوط به جنس و فصل و نوع بعضی از احکام آنها است.)

الماهية التامة التي لها آثار خاصة حقيقية (ماهیت تامه که ماهیتی است که برای آن آثاری ویژه ی و آثاری که واقعی است و خیال و پنداری نیست برای آن وجود دارد (مانند درخت سیب که آثار واقعی دارد چه من آن را تصور کنم یا نه)) – من حيث تمامها – (از این جهت که تام است و آثار ویژه ی خودش را دارد) تسمى: (نوعا) كالإنسان والفرس. (نوع نامیده می شود مانند انسان و فرس)

ثم إنا نجد بعض المعاني الذاتية التي في الأنواع يشترك فيها أكثر من نوع واحد (مسأله ی دیگر این است که می یابیم که بعضی از آن معانی ذاتیه ای که در انواع اند که در آنها بیش از یک نوع واحد وجود دارند) كالحيوان المشترك بين الانسان والفرس وغيرهما، (مانند حیوان که یکی از معانی ذاتیه ی انسان است و در آن انسان و فرس و غیره با هم مشترک اند.) كما أن فيها ما يختص بنوع كالناطق المختص بالإنسان، (همان طور که در معانی ذاتیه چیزهایی پیدا می شود که اختصاص به یک نوع دارد و ماوراء آن به هیچ چیز دیگری مربوط نیست. مثلا ناطق بودن فقط اختصاص به انسان دارد بر خلاف حیوان که مشترک است.) ويسمى المشترك فيه: (جنسا)، (به آن ذاتی که مشترک است جنس می نامند که علاوه بر انسان انواع دیگری هم در آن وجود دارند) والمختص: (فصلا). (و به آن ذاتی که مختص به انسان است فصل می گویند.)

وينقسم الجنس والفصل إلى قريب وبعيد، (جنس و فصل به قریب و بعید تقسیم می شوند. جنس قریب مانند حیوان برای انسان است و جنس قریب برای حیوان جسم نامی است و جنس قریب برای جسم نامی خود جسم است اما جسم بودن برای انسان فصل بعید است و هکذا فصلی که کنار حیوان است و انسان را می سازد فصل قریب است که همان ناطق است ولی فصل هایی که در حیوان است که در معنای انسان هم دخالت دارد فصل بعید نامیده می شود.)

وأيضا ينقسم الجنس والنوع إلى عال ومتوسط وسافل، (جنس و نوع هر کدام به عالی، متوسط و سافل تقسیم می شود. جنس عالی آنی است که مانند جوهر، بالاتر از آن چیزی نیست و نوع هم نوعی است که بالاتر از ن نوعی نیست مانند جسم که نوعی از جوهر است ولی جوهر دیگر نوع برای چیز دیگری نیست زیرا بالاتر از جوهر چیزی نیست. بنا بر این جنس عالی جوهر است و نوع عالی جسم است. جنس سافل همان حیوان است و نوع سافل انسان می باشد و هر چه در این وسط است همه جنس و نوع متوسط است.) وقد فصل ذلك في المنطق. (این مطالب به تفصیل در منطق ذکر شده است.)

بعد علامه اضافه می کند: همان امری که بین انسان و سایر انواع مشترک بود که به آن جسم می گفتیم یعنی جسم نامی حساسی متحرک بالاراده این را می توان به دو شکل اعتبار کرد.

گاه آن را از این جهت لحاظ می کنیم که یک جزء از انسان است. یعنی انسان مراتبی را پیموده است تا انسان شده است. انسان یک زمان فقط جسمی بدون نمو بود و آن زمانی بود که غذایی در دهان پدر بوده است (بله قبل از جویده شدن ممکن بود گوشتی در بدن حیوان بوده که رشد داشته و یا سبزی بوده است ولی وقتی از آن حالت در آمد فقط جسم بی جان شده بود.)

این جسم بعد که نطفه می شود سلول و جسم جان دار می شود. در نتیجه نامی است. این نمو در حالت نطفه، علقه، مضغه و تا آخر باقی است. ولی وقتی به مرحله ی جنین می رسد حس و حرکت بالاراده هم به آن اضافه می شود. بعد روح انسانی به آن افاضه می شود و انسان می شود. زیرا دارای نفس ناطقه شده است و خیر و شر را می فهمد و امور را درک می کند.

بنا بر این انسان یک ماده بوده است که کاملا بی رنگ بوده و فقط صورت جسم بودن را داشت ولی بعد صورت های دیگری را قبول کرد و تکامل یافت.

ماده ی انسان همان چیزی است که قبل از آمدن روح بر آن وجود داشت. یعنی آماده بود که با آمدن صورت روح بر آن انسان شود. بنا بر این ماده ی انسان همان جسم حساس، نام متحرک بالاراده بود که با آمدن صورت نفس ناطقه تبدیل به انسان شد.

بنا بر این ماده خود بر دو قسم است گاه یک ماده همان ماده ی اولی است که تا به حال هر چه می گفتیم مراد همان بود. یعنی همان چیز بی رنگ که می توانست آب باشد یا بخار و یا چوب و خاکستر.

ولی ماده ی ثانیه همان چیزی است که صورتی را پذیرفته است.

اینها را برای این گفتیم که وقتی حیوان را در ذهن تصور می کنیم، اگر آن را از این جهت در نظر بگیریم که از جزء انسان حکایت می کند (زیرا انسان در خارج یک ماده دارد و یک صورت) یعنی ماده ی موجود در خارج را در تصور کنیم که ماده ی ذهنی شود در این حال این ماده جزء انسان است. این نوع اعتبار بشرط لا است یعنی به شرط اینکه با چیزی نباشد و فقط خودش به تنهایی تصور شود.

ولی اگر همین معنا را لا بشرط تصور کنیم و بگوییم: این ماده می تواند انسان باشد و می توان فرس باشد و بقر یعنی این خصوصیت که جزء انسان است را از آن جدا کنیم در این حال جنس می شود.

بنا بر این حقیقت جنس با ماده یکی است و هر دو جوهر دارای ابعاد، نامی متحرک بالاراده و حساسا است ولی فقط به دو اعتبار لحاظ شده است و به یک اعتبار ماده و به یک اعتبار جنس شده است.

عین همین کلام در فصل هم جاری است یعنی اگر نفس ناطقه که جزئی از انسان است را در نظر بگیریم اگر آن را به شکل بشرط لا لحاظ کنیم صورت می شود ولی اگر لا بشرط باشد فصل می شود.

ثم إنا إذا أخذنا ماهية الحيوان – مثلا (اگر ماهیت حیوان را تصور کنیم) – وهي مشترك فيها أكثر من نوع (و حال آنکه در آن بیشتر از یک نوع داخل است یعنی هم انسان در آن است و هم فرس و هم بقر) وعقلناها بأنها (جسم نام حساس متحرك بالإرادة)، (و حیوان را تصور کنیم و ببینیم ماهیت حیوان همان جسن، نامی حساس و متحرک بالاراده است.) جاز أن نعقلها وحدها – بحيث يكون كل ما يقارنها من المفاهيم زائدا عليها خارجا من ذاتها، (این ماهیت را به دو گونه می توان تعقل کرد. یکی اینکه آن را تک و به شرط جدایی از همه چیز تعقل کنیم بگونه ای که هر چه کنار آن از مفاهیم قرار می گیرد زائد بر آن باشد.) وتكون هي مباينة للمجموع غير محمولة عليه، (و ماهیت حیوان با مجموع حیوان و ناطق یعنی با انسان هم مباین باشد و بر آن حمل نشود) كما أنها غير محمولة على المقارن الزائد – (همان گونه که بر ناطق هم حمل نمی شود) كانت الماهية المفروضة (مادة) بالنسبة إلى ما يقارنها، (در این حال، ماهیت مفروضه ماده نامیده می شود یعنی این ماهیت، ماده برای آنی است که در کنارش است یعنی ناطق و ناطق برای آن صورت می شود.) و (علة مادية) للمجموع، (در این حال برای مجموع علت مادی می شود یعنی یکی از چیزهایی که سازنده ی کل و علت مادی آن کل است.) وجاز أن نعقلها مقيسة إلى عدة من الأنواع، (گونه ی دوم این است که آن را تعقل کنیم در حالی که مقایسه شده است و سنجیده شده است با تعدادی از نوع ها یعنی لا بشرط تعقل شده باشد.) كأن نعقل ماهية الحيوان بأنها الحيوان الذي هو إما انسان وإما فرس وإما بقر وإما غنم، (یعنی ماهیت حیوان را تعقل کنیم که هم می تواند انسان شود و فرس و بقر و غنم) فتكون ماهية ناقصة غير محصلة (در این صورت، یک ماهیت ناقصه ای پدید می آید یعنی اگر حیوان بخواهد موجود شود یا باید انسان شود و یا فرس و خودش به تنهایی تحصلی ندارد) حتى ينضم إليها فصل أحد تلك الأنواع (مگر اینکه به آن فصلی از یکی از آن انواع ضمیمه شود) فيحصلها نوعا تاما، (تا آن فصل آن را به شکل یک نوع تام ایجاد کند) فتكون هي ذلك النوع بعينه، (در این حال، ماهیت حیوان همان نوع بعینه می شود) وتسمى الماهية المأخوذة بهذا الاعتبار: (جنسا)، (به ماهیتی که این گونه اعتبار شده است را جنس می نامند. این جنس بر انسان قابل حمل است و می توان گفت: الحیوان انسان.) والذي يحصله: (فصلا). (به آن قید که به جنس تحصل می دهد فصل می نامند.)

والاعتباران في الجزء المشترك (این دو اعتبار که در جزء مشترک که حیوان است گفتیم) جاريان بعينهما في الجزء المختص، (عین همین دو اعتبار در مورد ناطق هم جاری می شود ) ويسمى بالاعتبار الأول: (صورة)، (به اعتبار اول به آن صورت می گویند) ويكون جزءا لا يحمل على الكل ولا على الجزء الآخر، (در این حال نه بر کل حمل می شود و نه بر جزء دیگر که حیوان است.) وبالاعتبار الثاني: (فصلا) (و به اعتبار دوم که لا بشرط است به آن فصل می گویند) يحصل الجنس ويتمم النوع (که هم جنس را تحصل می دهد و هم نوع را تام می کند) ويحمل عليه حملا أوليا. (و بر نوع به حمل اولی حمل می شود یعنی ذاتی آن است.)