025

موضوع: بطلان اولویت، محفوف بودن موجودات امکانیه به دو ضرورت و بیان اقسام امکان

بحث در این است که ممکن که به وسیله ی علت موجود می شود، چه چیزی از علت دریافت می کند. آیا علت آن را واجب می کند که در نتیجه موجود می شود و یا اینکه علت، اولویت وجود به آن می دهد. یعنی وجود را برای آن اولی می کند نه واجب. یعنی بهتر این است که موجود شود هرچند می تواند موجود نشود.

علامه فرمود: فلاسفه قائلند که موجود به حد وجوب می رسد بعد موجود می شود یعنی علت به آن ضرورت وجود را اعطاء می کند و ممکن، باید موجود شود و راه عدم به طور کلی برای آن بسته خواهد بود.

با این حال متکلمین قائل هستند که راه وجود و عدم هر دو باز است ولی راه وجود بیشتر باز است و رابطه ی شیء با وجود نزدیک تر است و به همین دلیل موجود می شود.

بعد گفته اند که این اولویت یا ذاتی است و یا غیر ذاتی و هر کدام یا کافی است یا غیر کافی.

علامه می فرماید: همه ی اقسام اولویت باطل است و برای تحقق وجود کافی نیست.

اما اولویت ذاتی (چه کافی و چه غیر کافی) باطل است زیرا اولویت ذاتی یعنی چیزی که از ذات و نهاد ممکن بر می خیزد. ممکن ماهیتی است که نسبتش به وجود و عدم مساوی است و محال است که در ذاتش نسبت به وجود اولویت داشته باشد. ماهیت قبل از وجود چیزی نیست تا ذاتی داشته باشد که در آن اولویت خوابیده باشد.

به تعبیر دیگر، الماهیة من حیث هی لیست الا هی. یعنی نه در آن وجود خوابیده است و نه عدم و به همین دلیل است که با هر دو سازگار است. بنا بر این وجودی ندارد که اولویت در موردش معنا داشته باشد. اگر قرار بود اولویت در ذاتش باشد می بایست در مورد ماهیت انسان می گفتیم: حیوان ناطق اولی.

بنا بر این اولویت ذاتیه را باید کنار گذاشت

و اما اولویت غیر ذاتی یعنی علت به آن اولویت می دهد. این قسم هم باطل است زیرا علت که به آن اولویت می دهد می پرسیم راه معدوم شدن همچنان باز است یا نه. واضح است که قائل به اولویت می گوید هرچند وجود اولی است همچنان راه عدم هم برای آن باز است.

اگر چنین است، وقتی آن شیء، موجود می شود این سؤال باقی است که به هر حال هرچند وجود برایش اولویت دارد ولی نسبت آن به وجود و عدم علی السویه است می تواند موجود شود و می تواند معدوم گردد. حال اگر موجود شود این سؤال مطرح است که چرا موجود شد زیرا راه عدم هم برایش باز بود چرا آن را انتخاب نکرد؟

اصلا معنای اولویت چیست؟ زیرا بین وجود و عدم درجه ای وجود ندارد زیرا یا موجود است و یا معدوم و یا ممکن.

بنا بر این باید گفت که علت، ماهیت را واجب الوجود و یا واجب العدم می کند و اولویت هیچ معنایی ندارد.

والأولوية بأقسامها باطلة: (تمامی اقسام اولویت باطل است) أما الأولوية الذاتية، (اما اولویت ذاتی چه کافی باشد و چه غیر کافی باطل است زیرا) فلأن الماهية قبل الوجود باطلة الذات لا شيئية لها حتى تقتضي أولوية الوجود، كافية أو غير كافية، (زیرا ماهیت، قبل از وجود باطل است یعنی هیچ و پوچ است و اصلا شیئیتی ندارد تا اقتضا کند، وجود برایش اولویت داشته باشد. چه آن اولویت وجود کافی باشد یا غیر کافی) وبعبارة أخرى: الماهية من حيث هي ليست إلا هي، لا موجودة ولا معدومة ولا أي شئ آخر. (به عبارت دیگر، ماهیت از حیث ذاتش جز خودش چیزی نیست. یعنی ماهیت انسان عبارت است از حیوان ناطق نه حیوان ناطق موجود و یا معدوم و یا حیوان ناطق اولی و یا غیر اولی. بعد خواهیم گفت که ماهیت می تواند به صفات متضاد متصف شود، این علامت آن است که خودش هیچ حقیقتی ندارد و الا اگر در حقیقت آن وجود بود دیگر معنا نداشت معدوم باشد. اگر چیزی بخواهد ذاتی یک چیز باشد باید یا در جنسش باشد و یا در فصلش. این در حالی است که اولویت در هیچ کدام نیست.)

وأما الأولوية الغيرية، وهي التي تأتي من ناحية العلة، (اما اولویتی غیری که از ناحیه ی علت می آید باطل است زیرا) فلأنها لما لم تصل إلى حد الوجوب لا يخرج بها الممكن من حد الاستواء، (ماهیت چون به حد وجوب نرسیده است، ممکن به سبب آن اولویت از حد استواء خارج نمی شود و کما کان می تواند موجود شود و یا معدوم گردد.) ولا يتعين بها له الوجود أو العدم، (و به وسیله ی آن اولویت وجود و عدم برای ماهیت متعین نمی شود) ولا ينقطع بها السؤال: إنه لم وقع هذا دون ذاك؟ (و این سؤال همچنان باقی است که چرا وجود مثلا و نه عدم برایش رخ داد. این سؤال قبل از موجود شدن و بعد از موجود شدن ماهیت باقی است در هر حال چه موجود شده باشد و یا نشده باشد این سؤال باقی است که چرا وجود برایش متعین خواهد شد و یا شده است.) وهو الدليل على أنه لم تتم بعد للعلة عليتها. (همین که سؤال، همچنان باقی است معنایش این است که علت برای آن تام نیست و الا اگر تام بود موجود می شد. زیرا اگر علت تام بود دیگر سؤال، باقی نمی ماند. زیرا اگر علت وجود تام بود، شیء می بایست موجود می شد و اگر علت عدم تام بود شیء می بایست معدوم می شد حال که علت تام نیست و شیء موجود شده است سؤال مزبور باقی است که راه عدم در این حال همچنان باز است حال چرا شیء جانب وجود را انتخاب کرد.) فتحصل: أن الترجيح إنما هو بايجاب العلة وجود المعلول، (نتیجه این شد که ترجیح وجود به وسیله ی این است که علت، وجود معلول را واجب می کند) بحيث يتعين له الوجود ويستحيل عليه العدم، (به گونه ای که وجود برایش متعین می شود و راه عدم برایش بسته و محال می شود) أو إيجابها عدمه، (یا اینکه علت، عدم معلول را ایجاب می کند و راه وجود برایش بسته می شود) فالشئ – أعني الممكن – ما لم يجب لم يوجد. (خلاصه اینکه قاعده ی ما که می گوییم: شیء یعنی هر ممکنی که تصور شود، تا به حد وجوب نرسد موجود نمی شود و اولویت کارساز نیست.)

خاتمة: محفوف بودن موجودات ممکنه به دو ضرورت

علامه در خاتمه می فرماید: گفتیم شیء ابتدا وجوب وجود پیدا می کند و بعد موجود می شود. البته این تقدم رتبی است نه زمانی زیرا تا وجود برایش واجب شد همان آن موجود می شود. بنا بر این از نظر وجود خارجی، وجود با وجوب با هم است. تقدم مزبور به تحلیل عقلی قابل تصور است.

این وجوب، از ناحیه ی علت می آید با این حال می گوییم: هر موجودی، یک وجوب دیگر هم دارد که عبارت است از وجوب به شرط محمول. این را در محمول ضرورت به شرط محمول می نامند. در منطق آمده است که هر قضیه را می توان به قضیه ی ضروریه تبدیل کرد. مثلا الانسان کاتب (بالامکان) قضیه ای است ممکنه ولی می توان آن را ضروریه کرد به این گونه که محمول را جزء موضوع قرار دهند و بگویند: الانسان الکاتب کاتب (بالضرروة) این قضیه ضروری است و الا اگر ممکنه بود می توانستیم بگوییم: الانسان الکاتب می تواند کاتب نباشد این به معنای سلب الشیء عن النفس است که محال می باشد.

این قضایا را ضروریه به شرط محمول می نامند. بر این اساس ماهیت انسان بعد از اینکه موجود می شود ، او دارای ضرورت وجود است زیرا می گوییم: الانسان الموجود، موجود و این قضیه به شرط محمول می باشد.

بنا بر این هر ممکنی یک وجوب دارد که قبل از وجود است و از ناحیه ی علت به آن می رسد و یک وجوب دیگر دارد که به وسیله ی ضرورت به شرط محمول به آن می رسد که بعد از وجود است. این همان است که می گویند: هر ممکن موجودی محفوف به دو ضرورت است.

خاتمة: ما تقدم من الوجوب هو الذي يأتي الممكن من ناحية علته، (آنچه تا به حال در مورد وجوب گفتیم وجوبی است که از ناحیه ی علت به ممکن می رسد) وله وجوب آخر يلحقه بعد تحقق الوجود أو العدم، (برای ممکن یک وجوب دیگری هم هست که بعد از اینکه موجود شد به آن ملحق می شود هکذا اگر عدم برایش تحقق یافت) وهو المسمى ب‌ (الضرورة بشرط المحمول)، (به این وجوب، ضرورت به شرط محمول می گویند زیرا اگر محمول، وجود است، مادامی که این محمول را دارد وجود محمول برای آن ضرورت دارد.) فالممكن الموجود محفوف بالضرورتين: السابقة، واللاحقة. (بنا بر این هر ممکنی که موجود است به دو ضرورت سابقه و لاحقه محفوف می باشد.)

فصل ششم: در معانی امکان

تا حالا یک نوع امکان را خواندیم و گفتیم شیء یا وجود برایش ضرورت دارد که واجب می شود و یا عدم که ممتنع و محال می شود و یا هیچ کدام برایش ضرورت ندارد که به آن ممکن می گویند و این حالت برای آن امکان نامیده می شود. به این امکان، امکان خاص می گویند چون از معنایی که الآن توضیح می دهیم اخص است. همچنین به آن خاصیّ هم می گویند که منتسب به خاصه در مقابل عوام است. یعنی خاصه که حکماء می باشند آن را اراده می کنند. ولی عوام از امکان چیز دیگری متوجه می شوند.

معنای دیگر امکان به آن امکان عام می گویند این است که از طرف مخالف سلب ضرورت می کند. وقتی می گویند: این شیء ممکن است به این معنا است که عدم برایش ضرورت ندارد. وقتی می گویند: وجود زید در این کلاس ممکن است یعنی وجودش در این کلاس محال نیست. اگر قرار بود محال باشد یعنی عدم برایش ضرورت داشت و بس. خلاصه اینکه این قسم، ضرورت را از طرف مخالف که عدم سلب می کند ولی دیگر به جانب وجود کار ندارد. گاه وجود برای آن ضرورت دارد و گاه ندارد. اگر ضرورت داشت باشد می شود واجب و الا می شود امکان خاص. بنا بر این امکان خاص در قضیه ی موجبه هم واجب را شامل می شود و هم امکان خاص را.

اگر قضیه سالبه باشد مانند الانسان لیس بحجر بالامکان (یا لیس الانسان بحجر بالامکان) معنایش این است که سنگ نبودن برای انسان ممکن است. معنای این امکان هم نفی ضرورت از طرف مقابل است یعنی وقتی لیس به حجر بودن برای ممکن است یعنی حجر بودن برای انسان ضرورت ندارد. این قضیه از اینکه لا حجر بودن ضرورت دارد یا نه ساکت است. ممکن است گاه ضرورت دارد یعنی محال است زید حجر باشد و گاه ضرورت ندارد یعنی ممکن خاص می شود (باید مثالی برای آن یافت) بنا بر این اگر قضیه ای سالبه باشد، هم با امتناع سازگار است و هم با امکان خاص.

بنا بر این امکان عام، از امکان خاص اعم است. به آن امکان عامی هم می گویند و زیرا عوام با آن سر و کار دارند.

الفصل السادس في معاني الإمكان

الإمكان المبحوث عنه هاهنا (امکانی که تا اینجا از آن شده است) هو لا ضرورة الوجود والعدم بالنسبة إلى الماهية المأخوذة من حيث هي، (عبارت بود از این که وجود و عدم هیچ کدام برای ماهیت ضرورت ندارد. البته مراد ماهیت من حیث هی است نه ماهیت موجود زیرا وقتی موجود می شود در این حال، وجود برایش ضرورت دارد) وهو المسمى ب‌ (الإمكان الخاص) (یعنی هم سلب وجود از طرف مقابل می کند و هم سلب عدم) و (الخاصي). (زیرا فقط خواص که حکماء هستند آن را می فهمند) وقد يستعمل الإمكان بمعنى سلب الضرورة عن الجانب المخالف، (گاهی امکان به معنای سلب ضرورت از طرف مقابل است یعنی اگر قضیه موجبه است، ضرورت از عدم محمول را سلب می کند و اگر قضیه سالبه است ضرورت از وجود محمول را سلب می کند.) سواء كان الجانب الموافق ضروريا أو غير ضروري، (امکان عام کاری به جانب موافق ندارد و طرف موافق گاه می تواند ضروری باشد و گاه غیر ضروری. بنا بر این در قضیه ی موجبه اگر طرف موافق ضروری باشد همان وجوب می شود و در قضیه ی سالبه اگر طرف موافق ضروری باشد همان امتناع می شود و در هر دو مورد اگر طرف موافق ضروری نباشد امکان خاص می شود. بنا بر این امکان عام همواره با امکان خاص سازگار است و علاوه بر آن با وجوب و امتناع هم سازگار می باشد و معنای عام همین است.) فيقال: (الشئ الفلاني ممكن) أي ليس بممتنع، (بنا بر این وقتی می گویند: فلان چیز ممکن است یعنی ممتنع نیست یعنی طرف مقابل که عدم است برایش ضرورت ندارد و این هم با واجب سازگار است و هم با امکان خاص) وهو المستعمل في لسان العامة، (این همان چیزی است که در لسان عامه از آن استفاده می شود) أعم من الإمكان الخاص، (و از امکان خاص اعم می باشد به همین بیان می توان گفت که واجب الوجود تعالی موجود بالامکان العام یعنی برای او وجود محال نیست یعنی عدم برایش ضرورت ندارد. حال خود وجود می تواند ضرورت داشته باشد که در مورد خداوند دارد و می تواند نداشته باشد) ولذا يسمى: (إمكانا عاميا) (و به همین دلیل آن را امکان عامی می گویند چون در لسان عامه استعمال می شود) و (عاما). (چون از امکان خاص اعم است.)

امکان اخص: امکان اخص به معنای سلب ضرورت محمول از موضوع است. این امکان سه نوع سلب ضرورت را در بر دارد:

    1. سلب ضرورت از خود ذات یعنی محمول برای ذات موضوع ضرورت ندارد

    2. و هم از وصف موضوع یعنی این محمول به خاطر وصفی ضرورت پیدا نکرده

    3. و که از وقت خاص یعنی این محمول در وقتی هم ضرورت ندارد.

برای روشن شدن این مطلب باشد قضایای ضروریه ای که در منطق داشتیم را مرور کنیم.

نوع اول ضروریه ی ذاتیه است یعنی محمول، برای ذات موضوع ضرورت دارد مانند الانسان ناطق بالضرورة. یعنی انسان فی حد ذاته بدون اینکه چیزی به آن اضافه شود باید ناطق باشد.

نوع دوم مشروطه ی عامه یا ضروریه ی وصفیه است یعنی محمول برای موضوع ضرورت دارد ولی مادامی که وصفی برای او باشد مانند: کل کاتب متحرک الاصابع مادام کاتبا. در اینجا مراد ذات کاتب نیست زیرا ذات کاتب هنگامی که کتابت نمی کند هم وجود دارد ولی انگشتانش حرکت نمی کند ولی زمانی که وصف کتابت در او فعلی است ضرورتا باشد انگشتانش حرکت کند.

نوع سوم وقتیة مطلقه یا ضرورت وقتیه است یعنی محمول برای موضوع ضرورت دارد ولی این ضرورت منحصر به وقتی خاص است مانند: کل قمر منخسف وقت الحیلولة بالضرورة. یعنی هر ماهی بالضرورة دچار گرفتگی می شود ولی این مختص به وقت حیلولت زمین بین آن و خورشید است.

حال اگر بخواهیم بگوییم: محمول برای ذات موضوع، برای موضوع با یک وصف خاص و یا در وقت خاص ضرورت ندارد. سلب همه ی این ضرورت ها را امکان اخص می نامند. این را اخص می نامند زیرا امکان های قبل همه به ذات نظر داشت ولی این امکان به وصف و وقت هم نظر دارد. مانند اینکه می گویند: الانسان کاتب بالامکان یعنی کتابت برای ذات انسان ضرورت ندارد، همچنین ضرورت وصفی ندارد زیرا وصفی در کار نیست و ضرورت وقتی هم ندارد زیرا کار به وقت خاصی نداریم.

وقد يستعمل في معنى أخص من ذلك، (گاهی امکان در معنایی استعمال می شود که از آن خاص، خاص تر است. تعبیر به ذلک برای اشاره به آنی است که اول ذکر شده بود که امکان خاص است زیرا امکانی که اخیرا بحث کردیم امکان عام بود) وهو سلب الضرورات الذاتية والوصفية والوقتية، (که سلب می کند ضرورت ذاتی، وصفی و وقتی را از موضوع یعنی محمول نه برای ذات ضرورت دارد و نه به سبب وصف و یا وقت خاصی برایش ضروری می شود) كقولنا: (الانسان كاتب بالإمكان) حيث إن الانسانية لا تقتضي ضرورة الكتابة، (زیرا انسانیت که ذات است اقتضا نمی کند که کاتب باشد) ولم يؤخذ في الموضوع وصف يوجب الضرورة، (در موضوع، وصفی اخذ نشده است که موجب ضرورت شود و نگفتیم الانسان الکاتب متحرک الاصابع بالضرورة) ولا وقت كذلك، (به وقتی هم اشاره نکردیم که در آن وقت، ضرورت حاصل شود)

بعد اضافه می کند که اگر ما محمولی را به این معنا بگوییم که برای موضوع امکان دارد یعنی ضرورت ندارد، این منافات ندارد که به حسب خارج عاملی محقق شده باشد و به سبب آن عامل ضرورت حاصل شده باشد. در امکان های قبلی هم این نکته جاری است. یعنی اگر می گوییم: انسان ممکن است یعنی فی حد ذاته ممکن است و این منافات ندارد که علت آن در خارج موجود شده باشد و همان شیء ممکن، واجب بالغیر شده باشد و وجود برایش ضرورت داشته باشد. زیرا وقتی واجب بالغیر می شود ذاتی خود را که امکان است از دست نداده است زیرا ذاتی شیء قابل تخلف نیست.

وتحقق الإمكان بهذا المعنى فی القضیة (محقق شدن امکان به این معنای آخری که گفتیم (البته این حکم در مورد امکان اول و دوم هم جاری است) بحسب الاعتبار العقلي بمقايسة المحمول إلى الموضوع (یعنی وقتی عقل محمول را با موضوع مقایسه می کند و اعتبار می کند که آن محمول برای موضوع ضرورت ندارد) لا ينافي ثبوت الضرورة بحسب الخارج بثبوت العلة، (این نکته منافات ندارد با اینکه ضرورتی به حسب خارج برای آن ممکن ثابت باشد به اینکه علت وجود داشته باشد و به سبب آن، آن شیء واجب شده باشد) ويسمى: (الإمكان الأخص). (و به این قسم سوم از امکان، امکان اخص می گویند.)