020

موضوع: اشکال هفتم بر وجود ذهنی و تقسیمات وجود

بر قول به وجود ذهنی به معنای اینکه واقعیت اشیاء همان گونه که در خارج است وارد ذهن شود یعنی ماهیت آن و نه وجود ذهنی وارد ذهن شود یک سری اشکالاتی وارد شده است که بر اساس آن بعضی از قول به وجود ذهنی دست کشیده اند و قائل شدند که یا شبح اشیاء وارد ذهن می شود و یا چیزی وارد نمی شود.

اشکال هفتم این است که اگر وجود ذهنی صحیح باشد و ماهیات اشیاء به تمامه وارد ذهن شود لازمه اش این است که شیء واحد هم کلی باشد و هم جزئی. یعنی هم لا یمتنع فرض صدقه علی کثیرین باشد و هم ممتنع باشد. این به اجتماع نقیضین بر می گردد و محال است پس نمی توان قائل شد که ماهیات اشیاء وارد ذهن می شود.

توضیح: اگر کسی مفهوم انسان را تصور کند ماهیت انسان وارد ذهن می شود. یعنی مفهوم حیوان ناطق وارد ذهن شده است. این مفهوم قابل انطباق بر کثیرین است زیرا کلی است و این قابلیت را دارد.

همین ماهیت از نگاه دیگر جزئی است زیرا این مفهوم با مفهوم های دیگری که در ذهن من است متفاوت می باشد. این مفهوم با مفهوم شجر و مانند آن فرق دارد. حتی مفهوم انسانی که در ذهن زید است با مفهوم انسانی که در ذهن عمرو است متفاوت می باشد زیرا هر یک از آن مفاهیم، شخص خاصی از مفهوم است که قابل انطباق بر آن شخص از مفهوم که در ذهن من است نمی باشد. و به عبارت دیگر چون من جزئی هستم عرضی که به من قائم می باشد نیز باید جزئی باشد.

بنا بر این مفهوم انسان هم کلی است و هم جزئی. بنا بر این اجتماع نقیضین لازم می آید از این رو چیزی به نام وجود ذهنی نباید وجود داشته باشد.

جواب: شیء واحدی که در ذهن است دارای دو جهت می باشد. از منظر اینکه وجود ذهنی است یعنی ماهیت شیء خارج است و همان ماهیتی است که گاه به وجود خارجی موجود است و گاه به وجود ذهنی.

این ماهیت از آن جهت که ماهیت خارج است و قابل انطباق بر خارج نیز می باشد از خارج نیز می تواند حکایت می کند. حال که این ماهیت در ذهن است حکایت آن از خارج به این گونه است که از اشیاء کثیره حکایت می کند و مثلا ماهیت انسان بر زید، عمرو و غیره قابل تطبیق است. بنا بر این کلی می باشد.

اما از منظر دیگر که خود این ماهیت را بشخصه در نظر می گیریم و جنبه ی حکایت را در آن لحاظ نمی کنیم می بینیم که کیفی است نفسانی و عرضی است که بر نفس عارض می شود. زیرا نفس اعراض مختلفی مانند شجاعت و خوشحالی دارد و علم هم یکی از آن اعراض است و کیف نفسانی می باشد زیرا نه قابل قسمت است و نه قابل نسبت می باشد. بر این اساس جزئی می باشد.

بنا بر این ماهیت مزبور گاه جهت حکایت دارد و به عبارت دیگر جنبه ی طریقیت در آن لحاظ می شود که در این صورت کلی است و گاه جهت وجودی خودش را لحاظ می کنیم که موضوعیت دارد و شخصی.

بنا بر این اجتماع نقیضین لازم نمی آید که این در جایی است که دو شیء از جهت واحده با هم متقابل و نقیض باشند.

الإشكال السابع: أن لازم القول بالوجود الذهني (لازمه ی قول به وجود ذهنی این است که) كون الشئ الواحد كليا وجزئيا معا، (شیء واحد هم کلی باشد و هم جزئی) وبطلانه ظاهر، (زیرا بازگشت آن به اجتماع نقیضین است یعنی مفهوم فوق هم یمتنع صدق فرضه علی کثیرین و هم لا یمتنع)

بيان الملازمة: أن ماهية الانسان المعقولة – مثلا – (به عنوان مثال اگر ماهیت انسان را تصور کنیم) من حيث تجويز العقل صدقها على كثيرين كلية، (این ماهیت از این حیث که عقل تجویز می کند که قابلیت صدق بر کثیرین را دارد ماهیتی کلی است) ومن حيث حصولها لنفس عاقلة شخصية (ولی از این جهت که این ماهیت برای روحی که این ماهیت را تعقل و تصور کرده است ماهیتی شخصی می باشد. این ماهیت بر جسم انسان حمل نمی شود بلکه بر نفس و روح انسان حمل می شود زیرا این ماهیت مجرد است و باید بر مجرد که همان نفس است حمل شود. زیرا این نفس شخصی است مثلا فقط نفس زید می باشد) وقيامها بها (و از این جهت که ماهیت فوق بر آن نفس قائم است) جزئية متشخصة بتشخصها متميزة من ماهية الانسان المعقولة لغير تلك النفس من النفوس، (بنا بر این ماهیتی جزئی است و مشخص به تشخّص آن نفس می باشد و همان طور که آن نفس جزئی و خاص است مفهوم مزبور هم که به آن قائم است جزئی می باشد و با ماهیت انسانی که تصور شخص دیگری تصور شده است متمایز می باشد) فهي كلية وجزئية معا. (بر این اساس ماهیت انسان هم باید کلی باشد و هم جزئی و این از محالات است از این رو وجود ذهنی هم نباید وجود داشته باشد.)

والجواب عنه: (جواب آن اشکال این است که) أن الجهة مختلفة، (جهات موجوده در ماهیت مزبور متفاوت است و این خاصیت علم است که هم می تواند جنبه ی حکایت داشته باشد و هم جنبه ی شخصی و اجتماع متقابلین در صورتی محال است که از جهت واحده باشد) فهي من حيث إنها وجود ذهني مقيس إلى الخارج كلية تقبل الصدق على كثيرين، (این ماهیت از این منظر که وجود ذهنی است و به خارج سنجیده می شود و از خارج حکایت می کند، ماهیتی کلی است و قابلیت صدق بر کثیرین را دارد) ومن حيث إنها كيفية نفسانية من غير مقايسة إلى الخارج جزئية. (ولی از این جهت که ماهیت فوق وجودی خاص و کیفیت نفسانی است و علم می باشد و از این جهت که خودش در نظر گرفته می شود و با خارج سنجیده نمی شود جزئی است.)

المرحلة الثالثة: تقسیم وجود به ما فی نفسه و ما فی غیره و اینکه وجود ما فی نفسه به دو قسم دیگر تقسیم می شود که عبارتند از ما لنفسه و ما لغیره.

نتیجه اینکه وجود سه قسم دارد:

    1. وجود ما نفسه لنفسه

    2. وجود ما نفسه لغیره

    3. وجود ما فی غیره

اما تقسیم وجود به فی نفسه و فی غیره:

معنای وجود ما فی نفسه: به این معنا است که وجود برای خودش و برای خودش است. مانند هستی زید و یا هستی رنگ. معنای این وجود شفاف است و احتیاج به توضیح ندارد و از همه شفاف تر وجود باریء تعالی می باشد.

معنای وجود ما فی غیره: به این معنا است که هستی شیء در دیگری و فانی در آن می باشد. چون این قسم از وجود احتیاج به توضیح دارد، علامه به شرح آن می پردازد.

در هر قضیه ای، یک موضوع و یک محمول وجود دارد. موضوع در قضیه دارای محمول است. مثلا قضیه ی الانسان ضاحک، را تصور می کنیم. جایگاه این قضیه در ذهن است زیرا اول انسان را تصور می کنیم و بعد ضاحک را و بعد می بینیم که این دو به هم ارتباط دارند و آن محمول در آن موضوع وجود دارد. جایگاه این قضیه در ذهن است.

حال باید دید این قضیه صادق است یا کاذب. اگر صادق باشد یعنی این قضیه با واقع که همان خارج است مطابقت دارد. در این مرحله از ذهن بیرون آمده و به وجود خارج که عینی اند رسیدیم. یعنی در خارج هم انسانی وجود دارد و هم ضحک و قضیه ی فوق با آن مطابقت دارد. وجود انسان و وجود ضحک هر دو فی نفسه است زیرا هر دو قابل تصور می باشند و مفهومی از آنها وارد ذهن می آید. با این حال در این قضیه شیء سومی هم وجود دارد که همان نسبت بین انسان و ضحک می باشد. اگر این نسبت وجود نداشته باشد قضیه ی فوق صادق و صحیح نخواهد بود. مثلا قضیه ی الانسان حجر کاذب است با اینکه در خارج هم انسان وجود دارد و هم حجر ولی چون بین این دو رابطه و نسبتی نیست قضیه ی فوق کاذب و باطل است.

این رابطه هم اگر قرار بود وجود فی نفسه یعنی وجود مستقل داشته باشد خودش شیء سومی می شد که در کنار انسان و ضحک قرار می گرفت و نمی توانست ربط ایجاد کند و اگر می خواست به انسان و ضحک ارتباط برقرار کند در این حال به دو رابطه ی احتیاج داشتیم. در این حال باز به همان دو رابط نقل کلام می کنیم که آنها هم اگر مستقل باشند باز احتیاج به رابط دیگری دارند که مستقل نباشد و هکذا زیرا مادامی که این رابطه غیر مستقل باشد نمی تواند بین دو چیز مستقل ارتباط برقرار کند.

بنا بر این این رابطه وجودش در موضوع و محمول داخل است و چیز مستقلی نیست. به چنین وجودی، وجود فی غیره می گویند.

چنین موجودی هرگز مستقلا قابل تصور نیست. فقط می توانیم تصور کنیم چنین چیزی هست ولی وجود بسیار ضعیفی دارد که قابل تصور مستقل نیست و همواره باید با تصور چیز دیگری تصور شود.

این مانند همان معنای حرفی است که در ادبیات از آن سخن گفته می شود مثلا لفظ (مِن) در صرت من البصرة به این معنا است که رابطه ی صیر با بصره در این است که بصره مبدأ صیر است و بس. اگر صیر و بصره نبود، من به تنهایی معنای مستقلی نداشت.

گفته نشود که (من) به معنای ابتداء یا رابطه ی ابتدایی است و واضح است که ابتداء و رابطه ی ابتدایی اسمی هستند که قابل تصور می باشند.

زیرا می گوییم: چون آن رابطه ی غیر مستقلی که در وجود (مِن) است را بتوانند ملموس کنند در ازای آن یک معنای اسمی مستقل قرار می دهند تا بتوانند از آن خبر دهند و به آن اشاره کنند.

به هر حال این وجود رابط، از بس ضعیف است ماهیت ندارد در مقابل آن وجود خداوند است که از بس شدید است ماهیت ندارد.

خاصیت دیگر این وجود ربطی این است که این وجود هر جا که می خواهد موجود شود و بین هر دو چیزی که موجود می شود باید آن دو چیز با هم متحد باشند. زیرا وجود رابط یک چیز بیشتر نیست. این وجود حتما باید بین دو چیز باشد پس آن دو چیز باید یک چیز باشند و الا آن وجود رابط که یک چیز بیشتر نیست می بایست دو چیز باشد.

خاصیت دیگر این است که وجود رابطی در هلیات مرکبه است یعنی قضایایی که محمول در آنها غیر موضوع است مانند الانسان ضاحک.

ما در هلیه ی بسیطه یعنی جایی که محمول وجود است این رابطه قرار ندارد. زیرا چه قائل به اصالت ماهیت شویم و یا اصالت وجود این رابطه وجود ندارد. زیرا اگر قائل به اصالت وجود باشیم آنچه در خارج است خود انسان است نه ماهیت انسان پس دو چیز در کار نیست تا رابطه لازم باشد و هکذا اگر قائل به اصالت ماهیت باشیم در خارج فقط ماهیت انسان است نه وجود انسان در نتیجه باز دو چیز در کار نیست.

المرحلة الثالثة في انقسام الوجود إلى ما في نفسه وما في غيره، (مرحله ی سوم در مورد انقسام وجود به ما فی نفسه و ما فی غیره است) وانقسام ما في نفسه إلى ما لنفسه وما لغيره وفيها ثلاثة فصول (همچنین وجود ما فی نفسه به ما لنفسه و ما لغیره تقسیم می شود و در نتیجه سه قسم وجود دارد که در سه فصل به آن می پردازیم.)

الفصل الأول الوجود في نفسه والوجود في غيره (فصل اول در مورد وجود فی نفسه و وجود فی غیره است به این معنا که) من الوجود ما هو في غيره، (بعضی از هستی ها هستند که در غیر می باشند) ومنه خلافه، (و بعضی از آنها مستقل هستند) وذلك (علت این تقسیم این است که) أنا إذا اعتبرنا القضايا الصادقة كقولنا: (الانسان ضاحك) وجدنا فيها وراء الموضوع والمحمول أمرا آخر، به يرتبط ويتصل بعضهما إلى بعض، (وقتی ما قضایای صادقه که با واقع مطابق است را تصور می کنیم این قضایا به سبب صادق بودن باید یک ما بحذاء واقعی داشته باشند در این حال می یابیم که غیر از موضوع و محمول، امر دیگری هم وجود دارد. این رابطه در مطابَق است یعنی چون این قضایا، ما بحذاء واقعی دارد، در خارج نیز علاوه بر موضوع و محمول چیز سومی به نام رابطه وجود دارد، البته این سه چیز در ذهن هم هست. این نکته را نیز اضافه می کنیم که این قول از ابتکارات ایشان است که حتی در خارج هم سه چیز است. قبل از ایشان همه قائل بودند که این سه چیز فقط در ذهن است نه در خارج و ایشان برای اولین بار ثابت کرد که این رابطه در خارج هم وجود دارد. به هر حال، این وجود سوم بین موضوع و محمول ارتباط برقرار می کند.) ليس يوجد إذا اعتبر الموضوع وحده ولا المحمول وحده، ولا إذا اعتبر كل منهما مع غير الآخر، (این امر سوم که ایجاد رابطه می کند فقط بین موضوع و محمول است به گونه ای که اگر موضوع و یا محمول به تنهای تصور شوند دیگر وجود ندارد. حتی اگر هر یک از موضوع و محمول با غیر دیگری لحاظ کنیم باز هم آن رابطه ی مخصوص وجود پیدا نمی کند مثلا اگر انسان را با شجر در نظر بگیریم چنین رابطه ای وجود ندارد.) فله وجود، (این نشان می دهد که این رابطه وجود دارد زیرا گاه نیست و گاه هست بنا بر این وقتی هست، وجود خاص خود را دارد.) ثم إن وجوده ليس ثالثا لهما واقعا بينهما مستقلا عنهما، (این وجود مانند وجود انسان و ضحک نیست که بتوانیم از آنها مفهوم مستقلی در نظر بگیریم. وجود این رابطه چیز سومی وراء وجود موضوع و محمول نیست به گونه ای که یک وجود مستقل داشته اشد بلکه این این وجود، در داخل وجود آنها مندک و هضم شده است.) وإلا احتاج إلى رابطين آخرين يربطانه بالطرفين، (اگر قرار بود وجود ربط، وجود مستقلی داشته باشد خود احتیاج به رابط دیگر داشت تا بتواند به موضوع و محمول ارتباط برقرار کند.) فكان المفروض ثلاثة خمسة، ثم الخمسة تسعة وهلم جرا، وهو باطل، (بر این اساس همانی که ما فرض کردیم سه تا باشد یعنی موضوع و محمول و رابط باشد به سه چیز تبدیل شد و هکذا پنج چیز به نه چیز و هکذا تا بی نهایت و هرگز نه تنها ارتباطی برقرار نمی شود باید حتی بیگانگی هم بیشتر شود که باطل و محال است) فوجوده قائم بالطرفين موجود فيهما غير خارج منهما (بنا بر این وجود رابط چیز مستقلی نیست بلکه قائم به طرفین است و موجود در آنها است و هرگز از آنها خارج نیست حتی این وجود چیزی نیست که بتواند قیام به طرفین داشته باشد به این معنا که قیام از ناحیه ی خودش باشد) ولا مستقل بوجه عنهما، (حتی وجودش هم مستقل از آنها نیست. به هر حال علامه به سبب اینکه دیده این است وجود ربط بسیار ضعیف است و به هر نوع که از آن تعبیر شود به مشکلی بر خورد به تعابیر مختلف از آن سخن می گوید تا بتواند معنای آن را بیان کند.) لا معنى له مستقلا بالمفهومية، ونسميه: (الوجود الرابط) (این وجود ربطی معنای مستقلی در ذهن ندارد یعنی معنا و مفهومی که مستقل باشد ندارد زیرا مفهومش در موضوع و محمول مستهلک است و نام آن را وجود رابط می نامیم.) وما كان بخلافه، (و آنچه غیر این باشد) كوجود الموضوع والمحمول، وهو الذي له معنى مستقل بالمفهومية (مانند وجود موضوع و محمول که چیزی است که معنا و مفهوم آن مستقل است) نسميه: (الوجود المحمولي) و (الوجود المستقل) (به آن وجود محمولی و وجود مستقل می گوییم) فإذن الوجود منقسم إلى (مستقل) و (رابط)، وهو المطلوب (بنا بر این، وجود به دو قسم مستقبل و رابط تقسیم می شود و این همان چیزی است که ما در صدد اثبات آن هستیم.)