008

موضوع: تخصص وجود و جواب از اشکالی مهم

بعد از آنی که صحبت از تخصص وجود به میان آمد مرحوم علامه فرمود که قسم سوم از تخصص وجود، تخصصی است که از عروض ماهیت ایجاد می شود یعنی چون ماهیت بر وجود عارض می شود این کار به وجود تعین می دهد و وجود دیگر که ماهیت دیگری دارد به آن وجود تعین و تخصص دیگری می دهد.

بعد این مسأله مطرح شد که عروض ماهیت به چه شکل است. علامه فرمود: این از باب عروض شیء به شیء نیست و هکذا از باب عروض مقوله ای به مقوله ای نیست تا به آن عروض مقولی بگویند.

بعدا خواهیم گفت که موجودات خارجی از نظر ماهیت به ده قسم تقسیم می شوند که یک قسم از آنها جوهر است و نه قسم دیگر عرض می باشد. جوهر ماهیت و وجودی است که وقتی موجود می شود به خودش قائم است ولی عرض هنگام موجود شدن روی چیز دیگری موجود می شوند که آن چیز دیگر یا خودش باید جوهر باشد و یا اینکه به جوهر منتهی شود. مثلا می گوییم: الجسم اسود. در اینجا جسم امری است جوهری و موضوع واقع شده است ولی اسود عرض است و محمول. سیاهی غیر از رنگ سیاهی که در رنگ فروشی فروخته می شود. رنگ مایع سیاه، خودش جسمی است که دارای رنگ است و سیاهی بر آن عارض شده است. ولی سیاهی به تنهایی هرگز نمی تواند موجود باشد. سیاهی عرض است و کیف نامیده می شود.

همچنین است شکل که بدون اینکه بر جسم عارض شود نمی تواند موجود شود. شکل در خارج واقعیت دارد و صرف توهم نیست زیرا شکل مربع با شکل دایره فرق دارد با این حال فقط در قالب جسم، خود را نشان می دهد.

به هر حال علامه می فرماید: عروض ماهیت بر جسم از باب عروض مقولی نیست که یکی از مقوله های فوق بر مقوله ی دیگری عارض شود تا نتیجه این شود که معروض پیش از عارض وجود داشته باشد. اگر عروض ماهیت بر جسم از باب عروض شیء لشیء بود می بایست آن شیء قبلا وجود داشته باشد تا بعد آن شیء بر آن عارض شود. ولی وقتی می گوییم که وجود اصیل است و ماهیت اعتباری است یعنی ماهیت چیزی نیست که در خارج باشد و هرچه هست فقط وجود است نه چیز دیگر. بنا بر این وقتی می گوییم: الانسان موجود معنایش این نیست که الانسان، اول موجود است و بعد موجود بر آن حمل شود تا کار به دور یا تسلسل بینجامد (که در جلسه ی قبل توضیح دادیم) بلکه مراد این است ثبوت الشیء است یعنی هر چه هست یک چیز است و موضوع که انسان است صرفا ماهیت است و اعتباری و امری عینی نیست که وجود مستقل داشته باشد. اینکه می گوییم: الانسان موجود، این کار به تحلیل ذهنی صورت می گیرد که انسان را از وجود جدا می کند. این تفکیک در خارج وجود ندارد.

 

وعروض الوجود للماهية وثبوته لها ليس من قبيل العرض المقولي الذي يتوقف فيه ثبوت العارض على ثبوت المعروض قبله ،

عارض شدن وجود بر ماهیت و ثبوت وجود بر ماهیت از باب ثبوت مقولی نیست. ثبوت مقولی چیزی است که در آن، ثبوت عارض بر ثبوت معروض متوقف بر این است که معروض قبل از ثبوت عارض، ثبوت داشته باشد. یعنی اول باید جسمی باشد تا سیاهی بر آن عارض شود.

فإن حقيقة ثبوت الوجود للماهية هي ثبوت الماهية به ، لأن ذلك هو مقتضى أصالته واعتباريتها ،

زیرا حقیقت ثبوت وجود برای ماهیت همان وجود پیدا کردن ماهیت به وسیله ی وجود است یعنی حمل وجود بر ماهیت از باب ثبوت الشیء است نه ثبوت شیء لشیء. و به عبارت دیگر ماهیت چیزی نیست تا وجود بر آن عارض شود، ماهیت صرفا امری است اعتباری. بنا بر این ثبوت وجود بر ماهیت به معنای این است که ماهیت موجود شد نه اینکه ماهیت از قبل موجود بود و بعد وجود بر آن عارض شده است.

وإنما العقل لمكان انسه بالماهيات يفترض الماهية موضوعة ، ويحمل الوجود عليها ، وهو في الحقيقة من عكس الحمل .

این عروض و حمل وجود بر ماهیت صرفا در عقل و ذهن انجام می شود زیرا عقل چون با ماهیت ها انس دارد (زیرا عقل با ماهیت و مفاهیم کار دارد و وجود عینی که جدا از ماهیت باشد را درک نمی کند. عقل، مجرد است و ماهیت هم مجرد است و دو مجرد که به هم می رسند همدیگر را درک می کنند.)

حتی حمل مزبور از باب عکس الحمل است یعنی وقتی می گوییم: انسان موجود است در واقع می گوییم: موجود انسان است یعنی انسان حاکی از یک هستی است که از قبل وجود داشته است که همان وجود است.

وبذلك يندفع الإشكال المعروف في حمل الوجود على الماهية ، من أن قاعدة الفرعية – أعني أن ” ثبوت شئ لشئ فرع ثبوت المثبت له ” – توجب ثبوتا للمثبت له قبل ثبوت الثابت ، فثبوت الوجود للماهية يتوقف على ثبوت الماهية قبله ، فإن كان ثبوتها عين ثبوته لها لزم تقدم الشئ على نفسه ، وإن كان غيره توقف ثبوته لها على ثبوت آخر لها ، وهلم جرا ، فيتسلسل .

بنا بر این با این بیان اشکال معروفی که در حمل وجود بر ماهیت است دفع می شود. این اشکال عبارت است از اینکه قاعده ی فرعیت که می گوید: (ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت المثبت به) یعنی ثبوت محمول بر موضوع، فرع این است که موضوع از قبل موجود بوده باشد. این قاعده اقتضا می کند که برای موضوع (مثبَت ل) از قبل ثبوت و وجودی داشته باشد تا بعد محمول برای آن ثابت شود.

نتیجه اینکه وقتی وجود را بر ماهیت ثابت می دانیم و می گوییم: الانسان موجود، این متوقف است که ماهیت، قبل از اینکه وجود برای آن ثابت شود، وجود داشته باشد. اگر چنین باشد می پرسیم ثبوت ماهیت از چیست؟ اگر ثبوت ماهیت عین ثبوتی باشد که ناحیه ی وجود به آن می رسد (نه به وسیله ی وجودی دیگر) لازمه اش این است که ماهیت هم تقدم داشته باشد و هم تأخر یعنی هم قبل از وجود که در محمول است وجود داشته باشد و هم مؤخر باشد یعنی وجودش را از محمول گرفته باشد.

اگر ثبوت ماهیت غیر از ثبوت وجودی باشد که در محمول است لازم می آید که ماهیت، قبل از ثبوت آن وجود دیگر، وجود داشته باشد. این لازم دارد که ماهیت قبل از آن وجود، باز ثبوت داشته باشد تا آن وجود غیر بتواند بر آن عرضه شود و هکذا تا بی نهایت باید ادامه یابد.

جواب آن این است که ثبوت وجود بر ماهیت از باب ثبوت شیء لشیء نیست بلکه از باب ثبوت شیء است.

 

به هر حال این اشکال ذهن عده ای را به خود مشغول کرد و در نتیجه در فکر چاره افتادند.

یک دسته جواب دادند که هیچ عامی نیست مگر اینکه تخصیص می خورد و یک مورد همین موضع است که در آن قاعده ی فوق که می گوید: (ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت المثبت به) در این مورد استثناء خورده است. این جواب ظاهرا از فخر رازی ارائه شده است.

جواب آن این است که این تخصیص ها مربوط به احکام اعتباری است که بر اساس قرارداد است مانند این قرارداد می کنند که ماشین باید هنگامی که به چراغ قرمز رسید بایستد مگر آمبولانس.

این در حالی است که احکام عقلی چنین نیست. حکم عقل به معنای درک کردن عقل است یعنی عقل این را درک می کند که باید قاعده ی ثبوت باید وجود داشته باشد. درک عقل حتی در یک مورد هم استثناء پذیر نیست و الا علامت آن است که اصل آن حکم عقلی باطل و نادرست بوده است. حکم عقل به این معنا است که فلان موضوع آن لازمه و ذاتی را دارا می باشد اگر چیزی ذاتی چیزی است نباید هرگز از آن منفک شود. حکم عقل دائر بین این است که یا درست باشد یا عقل و هیچ استثنایی در کار نیست. این همان چیزی است که حاجی در منظومه می گوید: عقلیة الاحکام لا تخصص

 

جواب دوم: محقق دوانی پاسخ داده است که قاعده ی فرعیت را باید تغییر دهیم و بگوییم: ثبوت شیء لشیء مستلزم لثبوت المثبت له. مستلزم بودن یعنی آن را نتیجه می دهد و همراه خودش آن را می آورد. بنا بر این اگر وجود برای موضوع که ماهیت است ثابت شد مستلزم آن است که ماهیت موجود باشد. بنا بر این فرع آن نیست تا متأخر از آن باشد بلکه مستلزم آن است و استلزام با همراه بودن، مقدم بودن و مؤخر بودن آن سازگار است.

جواب آن این است که اگر هم قاعده ی فوق را تغییر دهیم و بگوییم اگر در ما نحن فیه اجرا شود اشکالی بار نمی شود ولی جواب قاعده ی فرعیت را چه می دهید؟ قاعده ی فرعیت یک قاعده ی عقلیه است و عقل آن را درک می کند و وجود دارد. مشکل قاعده ی فرعیت را چگونه حل می کنید. محقق دوانی فقط می گوید قاعده ی دیگری هم هست که به آن اشکالی وارد نمی شود ما هم قبول داریم ولی عدم اشکال در آن قاعده، پاسخ برای اشکال در قاعده ی فرعیت نمی شود.

 

وقد اضطر هذا الإشكال بعضهم إلى القول بأن القاعدة مخصصة بثبوت الوجود للماهية .

اشکال فوق بعضی را مجبور کرده است که بگویند قاعده ی فرعیت عام است و در یک مورد تخصیص خورده است که همان در ثبوت وجود بر ماهیت است.

 

وبعضهم إلى تبديل الفرعية بالإستلزام ، فقال : ” الحق أن ثبوت شئ لشئ مستلزم لثبوت المثبت له ولو بهذا الثابت ، وثبوت الوجود للماهية مستلزم لثبوت الماهية بنفس هذا الوجود ، فلا إشكال ” .

و این اشکال بعضی دیگر را مجبور کرده است که لفظ فرعیت را در قاعده ی فوق به استلزام تبدیل کنند و بگویند: ثبوت شیء لشیء مستلزم این است که موضوع از قبل ثابت شود حتی اگر آن موضوع به وسیله ی همان محمول ثابت شود. بنا بر این ثبوت وجود برای ماهیت مستلزم این است که ماهیت هم موجود باشد.

 

جواب سوم: هرگز چیزی به اسم وجود، وجود ندارد تا قاعده ی فرعیت ثابت شود. این جواب را کسانی که قائل به اصالت الماهیت هستند ارائه می کنند. این دسته می گویند نه تنها هرچه در خارج است ماهیت است حتی در ذهن هم چیزی به نام وجود، نیست. اصلا وجود هیچ ثبوتی در هیچ حالتی ندارد. این دسته قائل به اصالت الماهیة به شکل افراطی هستند.

جواب این است که وقتی می گوییم: الانسان موجود. هم انسان را تصور کردیم و هم موجود را. موجود را وقتی تصور می کنیم به چه معنا است؟ یعنی چیزی که وجود دارد. زیرا مشتق دلالت بر مبدأ می کند همان طور که مضروب دلالت می کند که ضربی هم در کار است. امکان ندارد مضروب جدای از ضرب در ذهن موجود شود مضافا بر اینکه ثابت می شود آن مصدر که ضرب است برای یک ذات ثابت می باشد. بنا بر این موجود نمی تواند بدون وجود تصور شود.

مستشکل می گوید: موجود در واقع مشتق نیست که دلالت بر مبدأ و ذات داشته باشد بلکه موجود کلمه ای است جامد که یک معنای بسیط دارد از این رو معنا موجود این است که چیزی هست که وجود دارد بلکه معنایش کلمه ی (هست) می باشد.

وقتی موجود در انسان موجود چیزی نیست که ثبوت داشته باشد بنا بر این قاعده ی فرعیت از اصل، باطل می باشد.

 

وبعضهم إلى القول بأن الوجود لا تحقق له ولا ثبوت في ذهن ولا في خارج ، وللموجود معنى بسيط يعبر عنه بالفارسية ب‌ ” هست ” والاشتقاق صوري ، فلا ثبوت له حتى يتوقف على ثبوت الماهية .

بعضی دیگر مجبور شدند که از اشکال فوق این گونه پاسخ دهند که وجود هیچ تحقق و ثبوتی ندارد نه در خارج و نه در ذهن. او قائل به عدم تحقق وجود در خارج شده است زیرا قائل به اصالت الماهیة است و قائل به عدم تحقق وجود در ذهن است چون می خواهد از اشکال فوق رهایی یابد.

بعد می بیند که ممکن است به او گفته شود وقتی موجود می گویید: علامت آن است که وجودی هست که موجود می باشد زیرا هر مشتقی با معنای مصدری اش تصور می شود.

در نتیجه جواب داده است که اصلا موجود، مشتق نیست بلکه یک معنای بسیط صرف دارد که همان (هست) می باشد. و موجود فقط صورت مشتق دارد ولی معنایش بسیط است.

بر این اساس قاعده ی فرعیت از اساس، باطل است و اشکال مزبور هم وارد نمی باشد.

 

جواب چهارم: این دسته نیز قائل به اصالت الماهیة می باشند. این دسته عده ای از متکلمین و صاحب شوارق و جمعی دیگر هستند که می گویند: وجود معنایی دارد که در ذهن موجود است و معنای آن هستی است. با این حال یک معنای دیگری هم دارد و آن زمانی است که به ماهیت اضافه می شود و می گوییم: وجود الانسان. فرق این وجود با وجود به معنای هستی این است که هستی همه چیز اعم از انسان و فرس و آسمان را شامل می شود ولی وجود الانسان فقط بخشی از آن را شامل می شود و فقط انسان را شامل می شود. اگر مفهومی را مقید کنیم، آن قید حصّه می سازد. مانند سوهان که مطلق است و همه ی سوهان ها در همه ی شهرها را شامل می شود ولی وقتی می گوییم: سوهان قم، فقط یک حصّه و یک بخش از آن را شامل می شود.

در این حال که به مفهوم، قید می زنیم قید داخل در مفهوم نیست کما اینکه قم داخل در سوهان نیست از این رو در وجود الانسان، انسان خارج از وجود است. تنها چیزی که موجب شده است وجود الانسان با وجود مطلق فرق کند این است که در وجود الانسان تقید است ولی در وجود مطلق نیست. تقید به این معنا که این وجود ارتباطی با آن قید دارد و این تقید موجب شده است که محدود شود. این همان چیزی است که حاجی در منظومه می فرماید:

و الحصة الکلی مقیدا یجیء

تقید جزء و قید خارجی.

یعنی در سوهان قم، قم خارج از سوهان است ولی تقید آن در سوهان داخل است و آن را محدود می کند.

نتیجه اینکه ما برای انسان دو چیز بیشتر نداریم، یکی وجود مطلق و معنای مطلق و یکی معنای مقید. ولی اگر خود وجود بخواهد در خارج باشد (چون قائل به اصالت الماهیت است می گوید:) قید که انسان است در خارج موجود است، وجود هم به آن انسان اضافه شده است و خود انسان با این وجود متحد شده است. یعنی انسان که امری است عینی در حقیقت وجود داخل شده است در این صورت وقتی آن عینی با آن متحد شده است می توانیم بگویم این هم موجود شده است.

بنا بر این وجود، فردی از هستی ندارد و هرچه برای وجود است یک مفهوم عام است و یک مفهوم حصّه و مقید. بنا بر این فردی از هستی نیست که بخواهد چیزی باشد تا برای چیز دیگری ثابت شود.

بنا بر این وجود بر ماهیت از باب ثبوت شیء لشیء نیست بلکه از باب ثبوت مفهومی در ذهن برای ماهیت است. زیرا شیئی در خارج به نام وجود نداریم.

 

وبعضهم إلى القول بأن الوجود ليس له إلا المعنى المطلق – وهو معنى الوجود العام – والحصص – وهو المعنى العام مضافا إلى ماهية ماهية بحيث يكون التقييد داخلا والقيد خارجا – ، وأما الفرد – وهو مجموع المقيد والتقييد والقيد – فليس له ثبوت

اشکال فوق بعضی را مجبور کرده است بگویند که وجود چیزی نیست مگر دو چیزی یکی معنای مطلق که عام است و هر وجودی را شامل می شود و دیگری معنای حصّه ای است که عبارت است از همان معنای عام که به ماهیت اضافه شده است مانند وجود که به انسان اضافه شده می شود: وجود الانسان که محدود به همان می شود و دیگر مطلق نیست. در این موارد تقیید داخل و قید خارج است. بنا بر این انسان، در وجود داخل نیست و فقط قید آن در وجود داخل است و آن را محدود به یک حصّه که انسانیت است می کند. وجود هنگامی فرد پیدا می کند که با ماهیت متحد شود (زیرا قائل به این قول به اصالت الماهیة اعتقاد دارد.) بنا بر این مجموع، وجود، تقیدش به انسان و خود انسان همه با هم یک فرد از وجود را تشکیل می دهند و چنین چیزی ثبوت ندارد و شیء نیست بنا بر این قاعده ی فرعیت در اینجا جاری نیست زیرا وجود شیئی نیست تا از باب ثبوت شیء لشیء به مشکل بر بخوریم بنا بر این ما نحن فیه از ابتدا از قاعده ی فوق خارج است نه اینکه داخل باشد تا احتیاج به تخصیص داشته باشیم.

 

وشئ من هذه الأجوبة على فسادها لا يغني طائلا .

و هیچ یک از این جواب ها که فاسد است هیچ فایده ای در بر ندارند.

 

والحق في الجواب ما تقدم من أن القاعدة إنما تجري في ” ثبوت شئ لشئ ” لا في ” ثبوت الشئ ” ،

حق در جواب همان چیزی است که قبلا گفتیم که قاعده ی فوق در ثبوت شیء لشیء جاری می شود نه در ثبوت شیء. ما نحن فیه از باب دوم است زیرا ماهیت به تنهایی یک امری است اعتباری و ثبوت ندارد.

 

وبعبارة أخرى : مجرى القاعدة هو الهلية المركبة ، دون الهلية البسيطة ، كما في ما نحن فيه .

به عبارت دیگر قاعده ی فرعیت در هلیه ی مرکبه جاری می شود یعنی قضایایی که محمولش غیر از وجود است و در آن ثبوت شیء لشیء معنا دارد. در این قضایا وجود، مرکب است نه بسیط مثلا در زید قائم، قیام وجود مطلق نیست بلکه با یک سری خصوصیات ترکیب شده است.

در حالی که ما نحن فیه از باب هلیه ی بسیطه است.

علت اینکه به آن هلیه می گویند این است انسان برای شناخت هر چیز سؤال می کند اگر بخواهد از وجود چیزی سؤال کند می پرسد: هل هو؟ یعنی آیا موجود است ولی بعد از اینکه متوجه شد موجود است از علت وجود می پرسد که با آن کاری نداریم و بعد در مرحله ی سوم می پرسد آیا وجودش مادی است یا مجرد، جسم است یا غیر آن، به آن هلیه ی مرکبه می گویند که فرد در صدد شناخت وجود خاص است. جواب آن هم باید قضیه ای باشد که محمولش وجود مرکب باشد به این مناسبت به آن قضیه، هلیه ی مرکبه گفته می شود. کما اینکه قضیه ای که محمولش وجود است چون در جواب هلیه ی بسیطه ارائه می شود به آن هلیه ی بسیطه می گویند.

این از باب مسامحه است زیرا هلیة یعنی چیزی که در آن هل استفهامیه به کار رفته است.

بنا بر این اگر بخواهیم دقیق سخن بگوییم باید بگوییم: یکی مفاد کان تامه است (ثبوت شیء که یعنی زید هست) و دیگری مفاد کان ناقصه (ثبوت شیء لشیئ یعنی زید کاتب است.) به آن کان ناقصه می گویند زیرا خودش خاصیتی ندارد و صرفا حکایت می کند که چیزی برای چیزی ثابت شده است.