004

موضوع: اصالة الوجود و اعتباریة الماهیة

الفصل الرابع في أصالة الوجود واعتبارية الماهية

در فصل های گذشته در مورد مفهوم وجود سخن گفتیم:

فصل در مورد این بود که مفهوم وجود بدیهی است یا نظری.

فصل دوم این بود که این مفهوم آیا مشترک معنوی است یا مشترک لفظی.

فصل سوم در مورد این بود که مفهوم وجود، با مفهوم آن ماهیتی که این وجود بر آن حمل می شود یکی است یا متفاوت می باشد.

از این فصل، بحث بر روی وجود و بر روی حقیقت هستی و واقعیتی که در خارج است متمرکز می شود. در این بحث با شخصی که در صدد فهمیدن است کاری نداریم بلکه عینیت خارجی را مورد مطالعه قرار می دهیم. آنچه در خارج است مصداق مفهوم هستی است.

بحث در این است که آیا اولا در خارج چیزی به عنوان هستی وجود دارد یا اینکه هرچه تا به حال بوده است صرفا مفهوم وجود است و بس و ما وراء آن چیزی به هستی در خارج وجود ندارد تا عینیت داشته باشد. جمعی که ایده آلیست هستند قائلند خارج از ذهن، حقیقت و هستی ای وجود ندارد. (هرچند اصل وجود هستی را همگان قبول دارند)

به هر حال اصل وجود هستی بدیهی است و احتیاج به برهان ندارد ولی اینکه آنچه من تصور می کنم آیا در خارج هست یا نه احتیاج به برهان دارد.

نکته ی دیگر این است که هرچه در خارج وجود دارد یک موجود بیشتر نیست مثلا اگر زید در خارج است یک وجود بیشتر ندارد و اگر یک دیگ سنگی در خارج است یک چیز است. هر موجودی که به آن بتوانیم اشاره کنیم یک موجود بیشتر نیست. ولی وقتی آن موجود را در ذهن وارد می کنیم ذهن، آن را به دو چیز تحلیل می کند یکی هستی آن است که آن موجود در آن هستی، با دیگر موجودات مشترک است و دیگر ماهیت آن است که همان قالب خاص آن است. وقتی در خارج عینیت می یابد وجود و ماهیت او با هم ادغام می شود. مثلا اگر گلی را تصور کنیم، در خارج وجود آن و شکل گل بودن که ماهیت آن است یکی است و این گونه نیست که وجودش در جایی و ماهیتش در جای دیگر باشد. ولی وقتی وارد ذهن می شود این دو از هم جدا می شوند و می گوییم: گل در خارج هست. بنا بر این بودن را بر گل که ماهیت است حمل می کنیم و با این کار ماهیت را از وجود جدا می کنیم.

وقتی این دو مفهوم (گل و هست) را در ذهن تصور می کنیم از لحاظ مفهومی، چهار تصور برای آنها وجود دارد دو احتمال از ابتدا منتفی و نا معقول است و در دو احتمال دیگر باید بحث کرد:

اول اینکه: هر دو مفهوم مصداق خارجی داشته باشند. یعنی گل به تنهایی و بدون وجود در خارج باشد و بودن آن هم به تنهایی و بدون گل در خارج مصداق داشته باشد.

واضح است چنین چیزی در خارج وجود ندارد، اگر گل بدون هستی در خارج باشد معنای این است که هستی ندارد و چیزی که هستی ندارد یعنی نیست. همچنین امکان ندارد چیزی در خارج باشد ولی ماهیت و شکل و قالب خاصی نداشته باشد و وجود صرف باشد.

به عبارت دیگر اگر قرار بود این دو در خارج با هم ادغام نشوند لازمه اش این بود که هر چیزی باید در خارج دو چیز باشد (ماهیتی جداگانه و وجودی جداگانه)

دوم اینکه: هیچ یک از آن دو در خارج مصداق ندارد. این همان چیزی است که ایده آلیست به آن اعتقاد دارد.

بداهت حکم می کند که این عقیده باطل است.

سوم اینکه: مفهوم (هست) مصداق واقعی داشته باشد یعنی گلی که در خارج است مفهوم هستِ آن در خارج مصداق دارد که همان هستی خارجی و گلی است که در شاخه است و آن را می بوییم. ولی مفهوم گل که ماهیت و شکل خاص آن هستی است دیگر مصداق واقعی ندارد. این مفهوم که نامش ماهیت است به وجود آن هستی موجود است.

به عبارت دیگر، هستی همان طور که مصداق برای مفهوم خودش است با همان وجود و هستی اش مصداق گل نیز هست. با این فرق که هستی، بالاصالة مصداق مفهوم هستی است ولی ماهیت و شکل خاص آن به گونه ای است که اصالت ندارد و در ضمن وجود محقق می شود و صرفا وقتی وارد ذهن می شود به تصور ذهنی، اعتبار پیدا می کند. بنا بر این ماهیت به این معنا است که وقتی ذهن چیزی را در خارج می یابد یک اعتباری برای آن در نظر می گیرد تا بتواند از آن هستی، حکایت کند و آن را از سایر هستی ها متمایز نماید.

قائلین به این قول کسانی هستند که به اصالت الوجود اعتقاد دارند. قائلین به این قول مشائی و طرفدار ارسطو هستند.

چهارم اینکه: این قول کاملا عکس قول قبلی است و آن اینکه آنی که در خارج اصالت دارد ماهیت است یعنی در خارج گل، واقعیت دارد و هستی چیزی است که ذهن، آن را اعتبار می کند و در خارج به شکل مستقل وجود ندارد.

یعنی مفهوم هستی مصداق عینی و واقعی ندارد و امری است که ذهن آن را اعتبار کرده است.

قائلین به این قول قائل به اصالة الماهیة و اعتباریة الوجود هستند. اشراقیون و کسانی هستند که پیروان شیخ اشراق هستند. البته اساس این مکتب از افلاطون گرفته شده است.

 

کسانی که قائل به اصالة الماهیة هستند بر اساس فطرت، به سراغ این قول نرفتند بلکه شبهه ای برای ایشان پیدا شد که چون نتوانستند آن را جواب دهند به سراغ این قول رفتند. آنها دیدند که اگر بگویند وجود، اصیل است به دو اشکال بر خورد می کردند. بعد دیدند که اگر بخواهند وجود را انکار کنند نمی توانند چاره ای ندیدند مگر اینکه وجود را اعتباری و ذهنی بدانند.

 

اما ادله ی قائلین به اصالة الوجود:

دلیل اول: کسانی که اصالت الوجودی هستند و کسانی که اصالت الماهوی هستند یک مسأله را قبول دارند و آن این است که: الماهیة من حیث هی لیست الی هی. یعنی ماهیت فی حد نفسه و با قطع نظر از وجود، و با قطع نظر از اینکه علتش وجود دارد و با قطع نظر از هر چیزی در خارج، چیزی جز خودش نیست یعنی نه موجود است و نه معدوم و نسبت آن به وجود و عدم یکی است. مثلا ماهیت انسان که عبارت است از جسم، حساس متحرک بالارادة ناطق هم می تواند با وجود سازگار باشد که می توانیم بگوییم: الانسان موجود و هم می تواند با عدم سازگار باشد و آن اینکه زمانی که هیچ انسانی در هستی نیست بگوییم: الانسان معدوم.

تمام ماهیت ها از این قابلیت برخورداند. حال که همه، این نکته را قبول دارند می پرسیم اگر این ماهیت بخواهد اصیل شود به این معنا که در خارج بخواهد عینیت داشته باشد این کار چگونه امکان پذیر است؟ اگر به سبب آن باشد که هستی برایش ایجاد می شود و به همین دلیل موجود می شود معنای آن این است که هستی و وجود است که اصالت دارد که وقتی می آید، ماهیت در قبال آن هستی می یابد.

اما اگر بگویید ماهیت بدون اینکه وجود برایش محقق شود اصالت پیدا می کند معنایش این است که حقیقت ماهیت که نسبت به وجود و عدم یکسان بود، منقلب شود و بی جهت تغییر کند و وجود برای او اصیل شود و موجود شود. این حالت در فلسفه، انقلاب نامیده می شود که محال است.

اصالت الماهوی از این اشکال جواب داده و گفته است ما نمی گوییم ماهیت که اصیل است به وسیله ی وجود اصیل می شود و هکذا نمی گوییم که از باب انقلاب، اصیل می شود. بلکه می گوییم: ماهیتی که نسبت آن به وجود و عدم مساوی است، با ارتباط به علت اصالت پیدا می کند. یعنی در ابتدا اصیل نیست و عینیت ندارد ولی وقتی با علت که خداوند متعال است اصیل می شود و در خارج عینیت می یابد و منشأ آثار می شود. بنا بر این ماهیت خود به خود اصیل نمی شود بلکه به سبب ارتباط با خداوند است که اصیل می شود.

جواب آن این است که ماهیت پیش از ارتباط به علت، نسبت به وجود و عدم مساوی بود. حال بعد از ارتباط با علت می پرسیم، آیا حال این ماهیت فرق کرده است یا نه؟ اگر بگویید: حالش تغییر کرده است و متفاوت شده است و در سابق موجود نبوده است ولی اکنون موجود شده است می گوییم: پس وجود، اصیل است که موجب شده است ماهیت، موجود شود. اگر تغییر نکرده باشد معنایش این است که همچنان نسبتش به وجود و عدم یکی است حال اگر اصیل شود معنایش هم انقلاب است و معنایش این است که هم نسبتش به وجود و عدم یکسان باشد و هم نباشد.

 

الفصل الرابع في أصالة الوجود واعتبارية الماهية

یکی شک نداریم که آثاری که برای گل قائل هستیم برای هستی گل است نه برای مفهوم گل. اصیل بودن به معنای منشأ آثار بودن است. ولی ماهیت اعتباری و ذهنی است و ذهن آن را اعتبار کرده است تا چیستی آن را به دیگران نشان دهد و بتواند از چیزی که در خارج است حکایت کند.

إنا لا نرتاب في أن هناك أمورا واقعية ذات آثار واقعية ، ليست بوهم الواهم

شک نداریم (بر خلاف ایده آلیست ها) که در عالم خارج اموری واقعی وجود دارد که آثار واقعی هم دارند. این امور، توهم و پندار افراد خیال باف نیست.

ثم ننتزع من كل من هذه الأمور المشهودة لنا – في عين أنه واحد في الخارج – مفهومين اثنين ، كل منهما غير الآخر مفهوما وإن اتحدا مصداقا ، وهما الوجود والماهية ، كالإنسان الذي في الخارج ، المنتزع عنه أنه انسان وأنه موجود .

سپس از هر یک از اموری که مشاهده می کنیم در عین اینکه در خارج هر کدام، یک موجود بیشتر نیستند ولی همان یک موجود در ذهن دارای دو مفهوم است. دو مفهومی که با هم متفاوت هستند ولی در خارج یک مصداق بیشتر وجود ندارد.

وقد اختلف الحكماء في الأصيل منهما ، فذهب المشاؤون إلى أصالة الوجود ، ونسب إلى الإشراقيين القول بأصالة الماهية .

حکماء اختلاف دارند که بین وجود و ماهیت کدام یک اصیل است. یعنی مصداق خارج که در آن شک نیست یکی بیشتر نیست ولی در ذهن دو تا است حال آنی که در خارج است مصداق حقیقی کدام یک از آن دو مفهوم ذهنی است: آیا مصداق وجود است یا مصداق ماهیت می باشد.

مشائیون قائل شدند که وجود است که در خارج اصالت دارد و هستی گل است که منشأ آثار است.

(وجه تسمیه ی مشائیون این است که گفته اند اینها طرفدار ارسطو بودند و او عادت داشت هنگام تدریس، در باغ مشی کند و قدم بزند. شاید هم وجهش این بود که اینها با پای عقل و استدلال مشی می کنند زیرا روش اینها استدلالی است و می گویند باید از معلوم پی به مجهول برد.)

به اشراقیون نسبت داده شده است که آنها قائلند ماهیت است که در خارج اصیل می باشد. یعنی هستی گل نیست که بو دارد بلکه ماهیت گل است که بو دارد.

وجه تسمیه ی اشراقیون این است که آنها قائل به تهذیب باطن هستند و می گویند: خداوند از افاضه ی انوار معرفت و علوم به قلوب انسان ها بخل ندارد و از انجام این کار عاجز هم نیست. او جهل هم ندارد و می داند این انسان ها می توانند عالم شوند بر این اساس، این مقدمات از نظر او که فاعل است تام است و فاعلیت او تام می باشد. سپس انسان باید باطن خود را پاکیزه کند تا قابلیت پیدا کند و بگذارد انوار مذکور بر باطن تابش شود. البته این انوار اگر هم افاضه شود قابل انتقال بر دیگران نیست زیرا هنگام انتقال به دیگران باید به شیوه ی مستدل و عقلانی بیان شود. این مانند اجماعی است که بعضی در فقه ادعا می کنند و حال آنکه اقوال علماء را ندیده اند بلکه این حکم را حضرت حجّت شنیده اند بعد برای اینکه آن را به صورت دلیلی متقن بیان کنند ادعا می کنند که این قول اجماعی است.

آنچه اشراقیون می گویند همان چیزی است که خداوند می فرماید: اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّه‌[1]
یعنی اگر تقوا پیشه شود خداوند علم را افاضه کند.

وأما القول بأصالتهما معا ، فلم يذهب إليه أحد منهم ، لاستلزام ذلك كون كل شئ شيئين اثنين ، وهو خلاف الضرورة .

اما قول به اینکه وجود و ماهیت هر دو در خارج اصیل هستند قول است که احدی به آن اعتقاد پیدا نکرده است زیرا این قول مستلزم است بگوییم: هر چیزی در خارج دو چیز باشد. یعنی گل در خارج دو چیز باشد که یکی گل باشد و هست نباشد و دیگری هست باشد و گل نباشد و این بر خلاف ضرورت است.

 

والحق ما ذهب إليه المشاؤون ، من أصالة الوجود . والبرهان عليه : أن الماهية من حيث هي ليست إلا هي ، متساوية النسبة إلى الوجود والعدم ، فلو لم يكن خروجها من حد الاستواء إلى مستوى الوجود – بحيث تترتب عليها الآثار – بواسطة الوجود ، كان ذلك منها إنقلابا ، وهو محال بالضرورة ، فالوجود هو المخرج لها عن حد الاستواء ، فهو الأصيل .

حق همان است که مشاوون به آن اعتقاد دارند و آن اینکه اصالت با وجود است و وجود در خارج مصداق واقعی دارد.

دلیل اول این است که ماهیت فی حد نفسه فقط خودش است و نسبت آن به وجود و عدم یکسان است. حال که ماهیت در خارج موجود شده است یا خود به خود است یا به وسیله ی وجود. اگر خود به خود باشد انقلاب است که محال می باشد (زیرا ماهیتی که نسبت مساوی با وجود و عدم داشت حالا ضروری الوجود شده است) و اگر به سبب وجود باشد معنایش این است که وجود اصالت دارد.

وما قيل : ” إن الماهية بنسبة مكتسبة من الجاعل تخرج من حد الاستواء إلى مرحلة الأصالة ، فتترتب عليها الآثار ” ، مندفع

اشراقیون گفته اند که ماهیت هرچند فی نفسه حالت تساوی نسبت به وجود و عدم دارد ولی به سبب رابطه ای که از علت کسب می کند از حالت استواء خارج شده و وجود برای آن اصیل می شود. بنا بر این منشأ آثار می شود. این جواب مردود است

بأنها إن تفاوتت حالها بعد الانتساب ، فما به التفاوت هو الوجود الأصيل وإن سمي نسبة إلى الجاعل ،

این جواب مردود است زیرا می پرسیم آیا حالت ماهیت بعد از انتساب به علت تغییر کرده است یا نه. اگر فرق کرده است این به سبب آن است که وجود اصیل است و به ماهیت هستی داده است. هرچند این وجود را علت به آن داده است ولی به هر حال وجود، موجب شده است که ماهیت، موجود شود. ما در فلسفه با الفاظ کاری نداریم و کاری نداریم که این وجود را علت داده است یا چیز دیگر. به شکل کلی می گوییم که این وجود به هر شکلی که به ماهیت داده شده است موجب می شود که اصالت از جانب وجود باشد.

(اشکال دیگری که علامه بیان نفرموده است این است که ماهیت قبل از وجود معدوم است و هنوز موجود نشده است حال چگونه امکان دارد که چیز معدوم با وجود ارتباط برقرار کند. این معنایش این است که وجود، اصالت دارد و بعد به ماهیت که اعتبار محض است وجود می دهد.)

وإن لم تتفاوت ومع ذلك حمل عليها أنها موجودة وترتبت عليها الآثار ، كان من الانقلاب – كما تقدم –

شق دیگر این است که حالت ماهیت بعد از انتساب با علت تغییر نکند و با این حال موجود و اصیل شود و لازمه ی آن انقلاب است که محال می باشد.

دلیل دوم: در ماهیات فی حد ذاته اختلاف وجود دارد و به این دلیل است که یک ماهیت، ماهیت انسان شده است و یک ماهیت، ماهیت فرس شده است. این ماهیات گاه در بعضی از ذات با هم مختلفند و یک سری اشتراکاتی دارند مانند مثال فوق که انسان با فرس در جنس مشترک است و در فصل متفاوت و گاه در تمام ذات با هم اختلاف دارند مانند جسم و رنگ که یکی جوهر است و دارای افراد است و دیگری عرض که بر جوهر عارض می شود.

این ماهیاتی که با هم اختلاف دارند در عین حال بر هم حمل می شوند (لا اقل در بعضی از موارد) مانند اینکه می گوییم: الانسان کاتب. یا می گوییم: زید کاتب. زید همان انسانی است که یک سری مشخصات خاص دارد. در این مثال انسان یک ماهیت و کاتب بودن ماهیت دیگر است که این دو بر هم حمل شده اند. هکذا در زید قائم که قیام حالتی است که بر انسان عرضه می شود و یک ماهیتی غیر از ماهیت زید است.

این ماهیت های مختلف وقتی بر هم حمل می شوند علامت آن است که این دو یکی هستند. حال ماهیات که با هم مختلف هستند چگونه شده است که در خارج یکی شده اند.

قائل به اصالت الوجود می گوید که چون مصداق خارجی این دو ماهیت یکی است بدین سبب این دو یکی محسوب می شوند. اگر ماهیت اصیل بود می بایست این دو در خارج دو تا باشند زیرا ماهیت زید و قیام هر دو اصیل است به این معنا که در خارج دو چیز مستقل است و هرگز نمی شود که هر دو یکی باشند. ولی بنا بر اصالت الوجود، همه ی این مفاهیم چون از مراتب مختلف یک وجود خارجی حکایت می کنند در خارج یکی بیشتر نیست. مفهوم انسان از بعد جوهری و حقیقت وجود حکایت می کند و قیام از بعد عرضی و حالات آن حکایت می کند.

بنا بر این مشکل هنگامی حل می شود که قائل به اصالت الوجود شویم نه اصالت الماهیه.

برهان آخر : الماهيات مثار الكثرة والاختلاف بالذات ،

ماهیات مثار کثرت و اختلاف هستند و کثرت از ماهیات بر می خیزد و ماهیات هستند که موجب می شوند یکی انسان شود و یکی فرس و الا هستی در همه مشترک است. و ذاتا کثرت و اختلاف مال ماهیات است.

فلو لم يكن الوجود أصيلا لم تتحقق وحدة حقيقية ولا اتحاد بين ماهيتين ، فلم يتحقق الحمل – الذي هو الاتحاد في الوجود – والضرورة تقضي بخلافه ، فالوجود هو الأصيل الموجود بالذات ، والماهية موجودة به .

پس اگر وجود اصیل نباشد، وحدت حقیقی و اتحاد بین دو ماهیت محقق نخواهد شد زیرا ماهیات، کثیر و مختلف اند. (هرچند در عالم اعتبار می توان فرض کرد که اشیاء کثیر با هم متحد هستند)

بر این اساس دیگر نمی شود یک ماهیت را بر دیگری حمل کرد و گفت: الانسان قائم. وقتی این دو بر هم حمل می شوند علامت آن است که این دو در خارج اتحاد وجودی دارند. اگر ماهیت اصیل بود این حمل صحیح نبود و حال آن ضرورت بر خلاف آن است و مشاهده می کنیم در خارج این حمل ها صحیح می باشد. بنا بر این وجود اصیل بالذات و است و ماهیت هم در قبال آن موجود می شود.

اضافه می کنیم که اگر کسی بگوید حتی اگر وجود اصیل نباشد باز هم می توان ماهیات را بر هم حمل کرد می گوییم: در این صورت هر ماهیتی را می بایست می شد به دیگری حمل کرد و می بایست الانسان حجر هم صحیح باشد. این نشان می دهد وقتی وقتی وجود دو چیز دو تا باشد مانند انسان و حجر این دو بر هم حمل نیم شود و اگر یکی باشد حمل می شوند مانن انسان و قیام. این علامت این است که هر چه هست دائر مدار وجود می گردد.

ان شاء الله در جلسه ی بعد به دو دلیل دیگر مبنی بر اصالت الوجود می پردازیم.