زینب(سلام الله علیها) و روز یازدهم محرم در بعد از ظهر روز یازدهم محرم[1] عمر بن سعد و یارانش در حالی که اجساد بی­سر و مطهر امام علیه السلام و یارانش را بر روی زمین رها کرده بودند، بانگ الرحیل سر داده زنان و دختران سالار شهیدان را که امانتهای رسول خدا( صلی الله علیه و اله و سلم) در میان امتش بودند در برابر دیدگان هزاران دشمن با رویی گشوده و بدون چادر و پوشش بر شترهای برهنه و بی­جهاز سوار کردند و همانند اسیران ترک و روم و در حالی که در اوج مصیبت و غم و اندوه به سر می­بردند به سوی کوفه حرکت دادند.[2] به دستور عمر بن سعد سپاه کوفه کاروان اسرا را از میان قتلگاه عبور دادند،[3] این اقدام، داغ اهل بیت علیه السلام پیامبر( صلی الله علیه و اله و سلم) را تازه کرد و صدای شیون و زاری آنان به آسمان برخاست.از قرة بن قیس تمیمى[4] – که خود یکی از سپاهیان عمر بن سعد و از حاضرین در میدان کربلا بود – روایت شده که می­گفت:
«پس از عبور کاروان اسرا از میان قتلگاه، زنان اهل بیت علیه السلام را دیدم که وقتى بر کشته حسین علیه السلام و اهل بیتش گذشتند، شروع به شیون و زاری کردند و به صورتهاى خویش می­زدند. پس سوار بر اسب از کنارشان گذشتم….من هر آن چه را فراموش کنم سخنان زینب(سلام الله علیها) دختر فاطمه(سلام الله علیها) را فراموش نخواهم کرد زمانی که بر کشته برادر خویش گذشت مى گفت:
«یا محمداه، یا محمداه صلى علیک ملائکة السماء، هذا الحسین علیه السلام بالعراء، مزمل بالدماء، [مُعَفَّرٌ بِالتُّرابِ،] ُقَطَّعُ الأعضاء، یا محمداه و بناتک [فِى العَسکَرِ] سبایا، و ذریتک مقتله (قَتلی)، تسفى عَلَیهِمُ الصبا. هذا ابنُکَ مَحزُوزُ الرَّأسِ مِنَ القَفا، لا هُوَ غائِبٌ فَیُرجی ولا جَریحٌ فَیُداوی؛وا محمداه، وا محمداه، فرشتگان آسمان بر تو درود می­فرستند، این حسین [تو]است که با تنی پاره پاره و آغشته به خون در این دشت افتاده است یا محمداه، اینها دختران تو هستند که به اسارت می­روند و کسانی که باقی مانده­اند این کشتگانند که [بی­سر و عریان بر زمین افتاده­اند و] باد بر آنها مى وزد.»[5] «این، پسر توست، با سرِ بریده از قَفا نه گم شده­اى است که به بازگشتش امید باشد، و نه زخمى است که مداوایش کنند»[6] -[7]زینب(سلام الله علیها) پیوسته از این سخنان می­گفت تا این که به خدا سوگند، دوست و دشمنی را باقی نگذاشت، مگر آن که همه از سخنانش به گریه افتادند.[8] من حتّى اشک بعضی از سپاهیان را دیدیم که بر سُم اسبانشان فرو می­ریخت.[9]

زینب(سلام الله علیها) و اسرای اهل بیت علیه السلامدر کوفه
اقداماتی که حضرت زینب(سلام الله علیها) و دیگر اسرای اهل بیت علیه السلام در بدو ورود به کوفه جهت دفاع از امام حسین علیه السلام و صیانت از قیام مقدسشان انجام دادند بسیار قابل تأمل و ستودنی است. از جمله مهمترین این اقدامات سخنرانی زینب کبری(سلام الله علیها) و نیز گفتگوی ایشان با ابن­زیاد در کاخ دارالاماره است. این سخنرانی و گفتگو در آثار بسیاری از مورخان و سیره­نگاران به طور مفصل مورد اشاره قرار گرفته است ما نیز در بخش به این دو مورد به عنوان مهمترین اقدامات و فعالیتهای ایشان در کوفه اشاره می­کنیم:

الف: سخنرانی زینب کبری(سلام الله علیها)
با رسیدن کاروان اسرا به کوفه مردم این شهر به تماشای اسرا آمدند و برخی از آنان چون اسرا را در این وضع ناگوار دیدند صدا به گریه و زارى بلند کردند. وضع به گونه­ای بود که نقل شده امام سجاد علیه السلام سر بلند کردند و خطاب به آنان فرمودند: «اگر شما برای ما گریه و زاری می­کنید پس چه کسى ما را کُشت؟»[10]در این هنگام حضرت زینب(سلام الله علیها) با اشاره دست مردم کوفه را به سکوت و آرامش فرا خواند. در پی این اشاره، نفس­ها در سینه حبس شد و زنگهای چهارپایان از حرکت باز ایستاد آنگاه زینب کبری(سلام الله علیها) به سخن ایستاد و پس از حمد و ثنای الهی و درود و صلوات بر پیامبر خدا( صلی الله علیه و اله و سلم) فرمود:
«اما بعد؛ یا اهل الکوفه یا اهل الختل و الغدر و الخذل الا فلا رقات العبره و لا هدات الزفره انما مثلکم کمثل التی نقضت غزلها من بعد قوة انکاثاً تتخذون ایمانکم….
ای مردم کوفه، ای اهل فریب و نیرنگ، آیا گریه می­کنید؟ هنوز اشک چشم ما خشک و سوز سینه­هایمان آرام نشده است. مثل شما مثل همان زنی است که رشته­های خود را می­بافت و سپس آن را برمی­گشود. شما ایمانتان را در میان خود به تباهی کشانده­اید. آگاه باشید در میان شما جز هرزه­گویی، خودپسندی، بغض و دشمنی، دروغگویی، تملق و چاپلوسی به مانند کنیزان و سخن­چینی­های کینه­توزانه چیزی دیده نمی­شود. شما همچون گیاهی هستید که در مزبله روییده است یا نقره­ای که در خاک مدفون شده باشد. بدانید که شما بد ذخیره­ای برای آخرت خویش فرستاده­اید. شما سزاوار خشم خدایید و در عذاب جاوید خواهید ماند. آیا می­گریید و صدا به شیون بلند می­کنید؟ آری به خدا سوگند باید بسیار بگریید و اندک بخندید ننگ این جنایت دامن­تان را آلوده ساخته و با هیچ آبی نمی­توانید آن را بشویید مگر می­شود خون پسر خاتم پیامبران( صلی الله علیه و اله و سلم) و معدن رسالت و سرور جوانان اهل بهشت را شست؟ شما کسی را کشته­اید که در سرگردانی­ها مرجع شما و در سختی­ها پناهتان بود کسی را کشته­اید که دلیل روشن و زبان گویای سنت شما بود. بدانید که گناهی زشت مرتکب شده­اید. از رحمت خداوند دور باشید و نابودی نصیبتان گردد. کوشش­های­تان بی­نتیجه و دستهای­تان بریده باد؛ شما سخت زیان­کارید؛ شما خشم خدا را به جان خریدید و داغ خواری و بیچارگی را بر خود نقش بسته­اید. ای مردم کوفه، وای بر شما آیا می­دانید که چه خونی از پیامبر( صلی الله علیه و اله و سلم) بر زمین ریختید و چه حرمتی را از او هتک کرده­اید؛ شما گناهی بزرگ، سخت، زشت، ناروا، خشونت­آمیز و شرم­آور مرتکب شده­اید گناهی که زمین را پر کرده و آسمان را فرا گرفته است. آیا در شگفتید که از آسمان خون ببارد؟ هر آینه عذاب آخرت ذلت­بارتر و سخت­تر است شما را در آن روز یاری نمی­کنند. مبادا مهلتی که به شما داده­اند تحریک­تان کند، زیرا خداوند در دادن کیفر شتاب نمی­کند و از سپری شدن وقت مکافات بیمی ندارد و پروردگارتان در کمین­گاه است.»
از راوی این روایت نقل شده که می­گفت: «به خدا سوگند دیدم که مردم در آن روز گریان و سرگردانند دستهایشان را بر دهان گذشته­اند. پیرمردی را دیدم که در کنارم ایستاده بود و آن قدر گریست که محاسنش تر شد و می­گفت: «پدر و مادرم فدایتان باد؛ پیرانتان بهترین پیرها و جوانان­تان بهترین جوانها و زنان­تان برترین زنان و نسل شما بهترین نسلها است نه خوار می­شوید و نه شکست می­پذیرید.»»[11]

ب: گفتگوی زینب کبری(سلام الله علیها) و ابن­زیاد
پس از گرداندن اسرای اهل بیت علیه السلام در کوچه­های کوفه، آنان را وارد دارالاماره کردند. حضرت زینب(سلام الله علیها) در حالی که کهنه­ترین و مندرس­ترین لباس خود را به تن داشت به صورت ناشناس وارد مجلس ابن­زیاد شد و در گوشه­ای از قصر نشست و زنان او را احاطه کردند. ابن­زیاد متوجه زینب(سلام الله علیها) شد و پرسید: «این کیست که در آنجا با گروهی از زنان نشست؟» زینب(سلام الله علیها) پاسخ نداد. عبیدالله برای بار دوم و سوم سخن خود را تکرار نمود. یکى از آن زنان جواب داد: «این زن زینب(سلام الله علیها) دختر فاطمه(سلام الله علیها) دختر رسول خدا( صلی الله علیه و اله و سلم) است.» ابن­زیاد رو به زینب(سلام الله علیها) کرده گفت: «خدای را سپاس که شما را رسوا کرد و کشت و در آنچه که گفته بودید دروغ­تان را آشکار ساخت؟»
زینب(سلام الله علیها) فرمود: «سپاس خداوندى را که ما را به وسیله پیغمبرش محمد( صلی الله علیه و اله و سلم) گرامى داشت و ما را از پلیدیها پاک گردانید؛ فاسق است که رسوا می­شود و نابکار است که دروغ می­گوید[12] و الحمدللَّه این شخص ما نیستیم، بلکه دیگری است.»[13]عبیدالله گفت: «کار خدا را با برادرت و اهل بیت علیه السلام خود چگونه دیدی؟» زینب(سلام الله علیها) فرمود: «من چیزی جز نیکی و شایستگی از جانب خداوند ندیدم. اینان گروهی بودند که خداوند شهادت را برای­شان مقدر کرده بود و به سوی جایگاه ابدی خود شتافته و در آن آرمیده­اند و خداوند و روز قیامت میان تو و آنان داوری خواهد کرد.» پسر زیاد از این سخنان ­به خشم آمد و گویی تصمیم بر قتل زینب(سلام الله علیها) گرفته بود عمرو بن حریث به عبیدالله گفت: «او زن است و زن را بر سخنانش ملامت نکنند.»
پس ابن­زیاد خطاب به زینب(سلام الله علیها) گفت: «خداوند قلب مرا به کشتن حسین علیه السلام و خاندانش تسلّی داد.» زینب(سلام الله علیها) از این سخن پسر زیاد به شدت دلش شکست و گریست سپس فرمود: «به جان خودم سوگند که سرورم را کشتی و خاندانم را هلاک کردى و شاخه عمر مرا قطع کردی و ریشه مرا از جا در آوردی؛ پس اگر تسلی خاطر تو در این بوده است، پس به تسلای دلت رسیده­ای.»
ابن­زیاد گفت: «این زن سخن به سجع و قافیه می­گوید به جان خودم سوگند که پدرش نیز سخن به سجع می­گفت و شاعری ماهر بود.»
زینب(سلام الله علیها) فرمود: «زن را با سجع و قافیه سخن گفتن چکار؟ همانا مرا با سجع سخن گفتن کارى نیست آنچه بر زبانم جاری شد سوز سینه­ام بود.»[14] آن­گاه عبیدالله رو به امام سجّاد علیه السلام کرد و گفت: «تو کیستى؟» فرمود: «من على بن الحسین علیه السلام هستم.» ابن­زیاد گفت: «مگر خدا علی بن الحسین علیه السلام را نکشت؟» امام علیه السلام فرمود: «برادرى داشتم که نامش على بود و مردم او را کشتند.» عبیدالله گفت: «بلکه خدا او را کشت.» امام علیه السلام فرمود: «الله یتوفی الأنفس حین موتها؛ خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می­کند»[15] عبیدالله خشمگین شد و فریاد زد: «در پاسخ به من چنین با جسارت سخن می­گویی؟ او را ببرید و گردن بزنید.» زینب(سلام الله علیها) چون چنین شنید امام علیه السلام را در آغوش کشید و فرمود: «ای پسر زیاد هر چه از خون ما ریختی تو را بس است به خدا از او جدا نخواهم شد اگر قصد کشتن او را داری مرا نیز با او بکش.» ابن­زیاد به آن دو نگاهی کرد و گفت: «عجبا للرحم؛ علاقه به خویشاوند چه شگفت­انگیز است به خدا قسم من این زن را چنین می­بینم که دوست دارد من او را با این جوان بکشم؟ او را واگذارید که همان بیمارى که دارد او را بس است؟»[16] امام علیه السلام رو به عمه­شان کردند و فرمودند: «ای عمه بگذار تا من صحبت کنم آن­گاه خطاب به ابن­زیاد فرمود: «مرا از مرگ می­ترسانی مگر نمی­دانی که کشته شدن عادت ماست و شهادت در راه خدا برای ما گرامی است.»[17]

زینب(سلام الله علیها) و حضور در شام
به دستور عبیدالله بن زیاد اسرای اهل بیت را آماده کرده در حالی که غل و زنجیر بر گردن امام سجاد علیه السلام انداخته بودند[18] آنان را به مانند اسیران روم و دیلم راهی شام کردند.[19]با رسیدن کاروان اسرا به شام، دمشق غرق در شادی و سرور شد. ساکنان شهر به مانند اعیاد بر در و دیوار شهر پرده­های دیبا آویخته بودند و به یکدیگر تبریک می­گفتند و زنانشان دف می­زدند و بر طبل می­کوبیدند.[20] در چنین اوضاع غم باری زینب کبری(سلام الله علیها) به همراه دیگر اسرای اهل بیت علیه السلام وارد دمشق شد.

الف: زینب(سلام الله علیها) و حفاظت از امامت
پس از ورود اسرا به کاخ یزید، او پس از سخنانی، رو به امام سجاد علیه السلام کرد و گفت: «اى پسر حسین علیه السلام پدرت رابطه خویشاوندى خود را نادیده گرفت و توجهی به مقام و منزلت من نکرد و در سلطنت با من به نزاع برخاست، پس خدا با او چنان کرد که دیدى.» امام علیه السلام فرمود: «ما أصاب من مّصیبة فی الأرض و لا فی انفسکم إلاّ فی کتب مّن قبل أن نّبرأها إنّ ذلک علی الله یسیر؛ هیچ مصیبتی(ناخواسته) نه در زمین و نه در وجود شما روی نمی­دهد مگر اینکه همه­ی آنها قبل از آنکه زمین را بیآفرینیم در لوح محفوظ ثبت است و این امر برای خدا آسان است. »[21] یزید به پسرش خالد گفت: «پاسخش را بده» خالد نمی­دانست چه بگوید پس یزید گفت: «و ما اصابتکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم و یعفوا عن کثیر؛ هر مصیبتی که به شما می­رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده­اید و بسیاری را نیز خداوند عفو می­کند»[22] -[23]در این هنگام مردی شامی از میان جمعیت برخاست و گفت: «بگذارید او را بکشم. حضرت زینب(سلام الله علیها) با شنیدن این سخن امام علیه السلام را در آغوش گرفت تا مانع از انجام احتمالی این عمل شود.»[24]

ب: زینب(سلام الله علیها) و سخنانش با مرد شامی
پس از پایان گفتگوی یزید با امام سجاد علیه السلام، یزید زنان و کودکان اهل بیت علیه السلام را پیش خوانده پیش روى خود نشانید. پس مردى سرخ­رو از میان مردم شام برخاسته گفت: «اى امیرالمؤمنین این دخترک(فاطمه بنت الحسین علیه السلام[25]) را به من ببخش.» فاطمه به عمه اش زینب(سلام الله علیها) پناه برد. زینب(سلام الله علیها) به آن مرد شامى گفت: «به خدا قسم دروغ گفتى و از خود پستی به خرج دادى، به خدا نه تو و نه یزید اجازه چنین کاری را ندارید.» یزید عصبانی شد و گفت: «دروغ گفتى می­توانم چنین کاری را انجام دهم و اگر بخواهم این کار را خواهم کرد.»
زینب(سلام الله علیها) گفت: «به خدا قسم هرگز خداوند چنین قدرت و سلطه­ای را به تو نداده است، مگر این که از دین ما خارج شوی و به آئین دیگرى درآیى.» یزید به شدت خشمگین شد و گفت: «با من چنین سخن می­گویى؟ این پدر و برادرت بودند که از دین خارج شده­اند» زینب(سلام الله علیها) فرمود: «تو و پدرت و جدت به دین خدا و آیین پدر و برادر من هدایت شده اید اگر مسلمان باشید.» یزید فریاد زد: «دروغ گفتى اى دشمن خدا.» زینب(سلام الله علیها) فرمود: «تو اکنون امیر و فرمانروائى و از روی ستم دشنام می­دهى، و بر ما برتری می­جویی.» گویا یزید از سخنان آن بانو شرمسار گردید پس سر به زیر افکند و خاموش شد.[26] [1]-شیخ مفید؛ الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید،ص1413، ج2، ص114؛ طبرسی؛ اعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، 1390ق، ج1، ص470؛ سید بن طاوس؛ اللهوف، تهران، جهان، 1348ش، ص142 و البحرانی، عبدالله؛ العوالم الامام الحسین علیه السلام، تحقیق مدرسه الامام المهدی(عج)، قم، مدرسه الامام المهدی(عج)، چاپ اول، 1407، ص367 و بدون ذکر “تا زمان ظهر” در البلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، 1977، ج3، ص206؛ الطبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967، ج5، ص456.
[2]-سید بن طاوس، پیشین، ص143.
[3]-در برخی از منابع آمده که عبور اسرا از میان قتلگاه به درخواست خود اسرا بوده است. سید بن طاوس، پیشین، ص132.
[4]- در برخی روایات نام راوی محمد بن مسلم ذکر شده است. الخوارزمی، الموفق بن احمد؛ مقتل الحسین علیه السلام، تحقیق و تعلیق محمد السماوی، قم، مکتبة المفید، بی­تا، ج2، ص39.
[5]-البلاذری، پیشین، ص206؛ الطبری، پیشین، ص456؛ الخوارزمى، پیشین، ص39 و حلی، ابن نما؛ مثیر الاحزان، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، 1406، ص84.
[6]-الخوارزمى، پیشین، ص39 .
[7]-در برخی از منابع براین سخنان، سخنان دیگری نیز اضافه شده است برای اطلاع بیشتر رجوع شود به: سید بن طاوس، پیشین، صص133-134 و البحرانی، پیشین، ص303. ضمن این که در برخی از منابع نیز این سخنان با بیانی متفاوت به ثبت رسیده است. ابن­شهرآشوب؛ مناقب آل­ابیطالب، قم، علامه، 1379ق، ج4، ص112.
[8]- البلاذری، پیشین، ص206؛ الطبری، پیشین، ص456؛ الخوارزمى، پیشین، ص39 و ابن نما، پیشین، ص84.
[9]- الخوارزمى، پیشین، ص39.
[10]-الیعقوبی،احمد بن ابی­یعقوب؛ تاریخ الیعقوبی،بیروت، دارصادر، بی­تا، ج2، ص245؛ الکوفی، ابن­اعثم؛ الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ص1991، ج5 ص 121 و سید بن طاوس، پیشین، ص46.
[11]-ابن­الفقیه، احمد بن محمد؛ البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، 1996، ص224؛ ابن­اعثم، پیشین، صص121-122؛ شیخ مفید؛ الامالی، قم، کنگره شیخ مفید، 1413، صص321-324 و شیخ طوسی؛ الامالی، قم، دارالثقافه، 1414، صص91-93 و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج، مشهد، مرتضی، چاپ اول، 1403، ج2، صص304-305؛ الخوارزمی، پیشین، صص40-42 و سید بن طاوس، پیشین، صص146-149.
[12]-الطبری، پیشین، ص457؛ شیخ مفید، پیشین، ص115؛ و ابن­اعثم، پیشین، ص122و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: الخوارزمی، پیشین، ص42 و ابن اثیر، علی بن ابی الکرم؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، 1965، ج4، ص81.
[13]-شیخ مفید، پیشین، ص115؛ طبرسی، پیشین، ص471؛ سید بن طاوس، پیشین، ص160 و ابن­نما، پیشین،ص90.
[14]-الطبری، پیشین، ص457؛ شیخ مفید، پیشین، صص116-115 و ابن­اعثم، پیشین، صص122-123و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: الخوارزمی، پیشین، ص42 و ابن­اثیر، پیشین، ص82.
[15]- سوره زمر، آیه42.
[16]-الطبری، پیشین، ص458؛ ابن­اعثم، پیشین، ص123؛ شیخ مفید، پیشین، صص116-117؛ الخوارزمی، پیشین، صص42-43 و ابن اثیر، پیشین، ص82.
[17]-ابن­اعثم، پیشین، ص123 و سید بن طاوس، پیشین، ص162.
[18]-البلاذری، پیشین، ج3، ص214؛ الطبری، پیشین، ج5،ص460؛ شیخ مفید، پیشین، ج2، ص119 و ابن­اثیر، پیشین، ج4، ص84.
[19]-ابن­اعثم، پیشین، ج5، ص127 و الخوارزمی، پیشین، ج2، صص55-56.
[20]-الخوارزمی، پیشین، ص60.
[21]-سوره حدید، آیه22.
[22]-سوره شورى آیه30.
[23]-الطبری، پیشین، ص461؛ ابن­اعثم، پیشین، صص130- 131و شیخ مفید، پیشین، ص120 برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: طبرسی، پیشین، ص 474 و ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی؛ المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1992، ج5، ص343.
[24]- الاصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی­تا، 1992، ص120.
[25]-برخی از منابع این دختر را فاطمه بنت علی علیه السلام عنوان کرده­اند. البلاذری، پیشین، ص217 و الطبری، پیشین، ص461.
[26]-الطبری، پیشین، صص461-462؛ الخوارزمی، پیشین، صص62 و شیخ مفید، پیشین، ص121برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: سید بن طاوس، پیشین، ص187؛ ابن­اثیر، پیشین، ص86 و الطبرسی، الاحتجاج، ج2، پیشین، ص310.
سید علی اکبر حسینی