«فَاذْکُرُونِى أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُواْ لِى وَ لاَ تَکْفُرُون» «پس مرا بیاد آرید تا بیادتان آورم و شکرم بگذارید و کفران نعمتم مکنید».
مقدمه
یکى از برکات ماه محرم، برپایى مجالس امام حسین علیه السلام است و به برکت این گونه مجالس از آیات قرآن مجید و احادیث معصومین علیه السلام، بیشتر بهره مند مى شویم.
به طور طبیعى یاد خوبان انسان را به «خوبى ها» نزدیک مى کند؛ «یاد بزرگان» آدمى را به «بزرگوارى» مى رساند و «یاد معصومان» انسان را در مسیر دست یابى به مقام عصمت و «دورى از گناه» قرار مى دهد.
خداوند متعال نیز به ما وعده داده است اگر او را یاد کنیم بى درنگ ما را یاد مى کند و لطف و رحمت و هدایتش را به سوى ما سرازیر مى سازد.
«فاذکرونى اذکرکم» (ملاحظه مى کنید هیچ لفظى مانند «فاء» یا «ثم» میان این دو کلمه به کار نرفته است).
پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان علیه السلام نیز که خلیفه خدا و تجلى لطف و رحمت و هدایت خداوند هستند نیز این چنین اند لذا غیرممکن است آنها را یاد کنیم و به یاد آنها مجلس برپا کنیم و آن ها ما را یاد نکنند و ما را مورد لطف و رحمت و هدایت قرار ندهند. در مقابل، فراموشى و نسیان یاد خدا و آیاتش موجب فراموشى خودمان مى گردد و ما را در زمره فاسقان قرار مى دهد.
خداوند مى فرماید: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ» .
اینک جهت شناخت بیشتر درباره چگونگى یاد خدا و یاد امامان علیه السلام و آثار آن به شرح و توضیح بیشتر آیه شریفه مى پردازیم:
ذکر در لغت
ذکر: یاد کردن، خواه با زبان باشد یا با قلب و هر دو خواه بعد از نسیان باشد یا به طور مداومت ذکر .
کاربرد واژه ذکر در قرآن
«ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیمِ»
«لَقَدْ أَضَلَّنی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلاْءِنْسانِ خَذُولاً»
«ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ»
«أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُمْ فی شَکٍّ مِنْ ذِکْری بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ»
روایات تفسیرى
«فی روضة الکافی باسناده الى أبى عبدالله علیه السلام حدیث طویل یقول فیه علیه السلام: و الله ذاکر لمن ذکره من المؤنین»؛ «خداوند یادکننده کسى از مؤمنان است که خدا را یاد کند».
فی مجمع البیان روى عن ابى جعفر الباقر قال، قال النبی صلى الله علیه و آله، ان الملک ینزل الصحیفة من أول النهار و أول اللیل. یکتب فیها عمل ابن آدم. فاملوا فی أولها خیرا و فی آخرها فان الله یغفر لکم ما بین ذلک إنشاء الله، فانه یقول: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ».
امام باقر علیه السلام از پیامبر صلى الله علیه و آله روایت مى کند: «همانا فرشته نامه اعمال را اول روز و اول شب نازل مى کند که اعمال بنى آدم در آن بنویسد. پس با اعمال خود در اول و آخر آن خیر و خوبى بنویسید همانا خداوند آن چه در طول روز انجام گرفته را مى آمرزد چنان چه فرموده است: «مرا یاد کنید شما را یاد مى کنم».
بدانید که بهترین اعمال شما و پاکیزه ترین آن نزد مالک و صاحبتان و نیز مؤرترین اعمالتان، در رفع درجاتتان، و بالأخره بهترین چیزى که
آفتاب بر آن مى تابد، ذکر خداى تعالى است.
و در محاسن و دعوات راوندى، از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: خداى تعالى مى فرماید: کسى که مشغول به ذکر من باشد و یاد من او را از درخواست نمودن حاجتش باز بدارد، من به او بهتر از آنچه بخواهد مى دهم.
تفسیر آیه
در تفسیر شریف المیزان مى خوانیم:
«خداى متعال، نخست پیامبر بزرگوار را که از خود مردم بود به سوى ایشان گسیل داشت و این خود نعمتى بود که با هیچ مقیاسى اندازه گیرى نمى شود، نعمتى که منشأ هزاران نعمت شد – و فهماند خدا از یاد بندگانش غافل نیست – آرى خدا از اینکه بشر را به سوى صراط مستقیم هدایت کند و به اقصى درجات کمال سوق دهد، غافل نبوده است.
و در مرحله دوم تعیین قبله را که مایه کمال دین و توحید در عبادت و تقویت فضائل دینى و اجتماعیشان بود، تشریع فرمود.
اینک در این آیه متفرع بر آن دو نعمت، دعوتشان مى کند: به اینکه به یاد او باشند و شکرش بگذارند، تا او هم در مقابل یاد بندگان (به وسیله عبودیت و طاعت) ایشان را به دادن نعمت یاد کند و در پاداش شکرگزارى و کفران نکردن، نعمتشان را بیشتر کند» .
اقسام ذکر
چنانچه از آیات و روایات به خوبى فهمیده مى شود ذکر داراى انواع و مصادیق متعدد است:
1. حقیقت قرآن و شخص پیامبر صلى الله علیه و آله
ذکر به معنى مذکور، که بر قرآن یا شخص پیامبر صلى الله علیه و آله گفته مى شود:
درباره «قرآن»، خداوند فرموده است: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ» ؛ «همانا ما ذکر (قرآن) را نازل کرده ایم و ما نگهبانان آنیم».
و درباره پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت او علیهم السلام، امام صادق علیه السلام فرموده است: «فَرَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله الذِّکْرُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ علیهم السلام الْمَسْئُولُونَ وَ هُمْ أَهْلُ الذِّکْرِ» ؛ «رسول خدا صلى الله علیه و آله همان ذکر است و اهل بیت او علیهم السلام همان کسانى اند که از آن ها پرسیده مى شوند و آنها همان اهل ذکرند».
2. ذکر لفظى
فی کتاب معانی الاخبار باسناده الى أبى الصباح بن نعیم العائذى عن محمدبن مسلم قال فی حدیث طویل یقول فی آخره. «تسبیح فاطمة علیهاالسلام من ذکر الله الکثیر الذی قال الله عز و جل: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ»»؛ «تسبیح حضرت فاطمه علیهاالسلام، از ذکر بسیار خداوند است که خداوند فرموده است: «مرا یاد کنید شما را یاد مى کنم».
و در تفسیر الدر المنثور است که طبرانى و ابن مردویه و بیهقى در شعب الایمان از ابن مسعود روایت کرده اند که گفت: رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: کسى را که چهار چیز داده باشند چهار چیز دیگر هم داده اند و تفسیر این در کتاب خداست؛
– کسى که توفیق یاد خدایش داده اند، خدا هم به یاد او خواهد بود چون خداى تعالى مى فرماید: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ» ؛ «به یادم باشید تا به یادتان باشم».
– و کسى که توفیق دعایش داده اند، اجابت دعا هم داده اند، چون خداى تعالى مى فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» ؛ «بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را».
– و کسى که مقام شکرش داده اند، زیادى نعمت هم داده اند چون خداى تعالى مى فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» ؛ «اگر شکرم بگزارید، حتما نعمت شما را زیاد کنم».
– و کسى که توفیق استغفارش داده اند، آمرزشش هم داده اند، «چون آمرزش بخواهید که او آمرزگار است» .
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: «مَا مِنْ قَوْمٍ اجْتَمَعُوا فِی مَجْلِسٍ فَلَمْ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یُصَلُّوا عَلَى نَبِیِّهِمْ إِلاَّ کَانَ ذَلِکَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً وَ وَبَالاً عَلَیْهِم» ؛
«هیچ گروهى در مجلسى تجمع نکردند که اگر یاد خدا نکنند و صلوات بر پیامبرشان نفرستند مگر این که آن مجلس براى آنها حسرت و گرفتارى به بار خواهد آورد».
3. ذکر قلبى
و در محاسن از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خداى تعالى فرمود: «اى فرزند آدم! مرا در دلت یاد کن، تا تو را یاد کنم، اى فرزند آدم! مرا در خلوت یاد کن، تا در خلوت و آشکارا یادت کنم، و در میان جمع یادم کن، تا در میان جمعیت یادت کنم و نیز فرمود: هیچ بنده اى خدا را در میانه جمعى از مردم یاد نمى کند، مگر آنکه خدا او را در میان جمعى از ملائکه یاد مى کند».
4. ذکر عملى
و در معانى الاخبار از حسین بزاز روایت کرده که گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا مى خواهى تو را از مهمترین وظیفه اى که خدا بر خلق خود واجب کرده خبر دهم؟ عرضه داشتم: بله، فرمود: اول انصاف دادن به مردم، به اینکه با مردم آن طور رفتار کنى که دوست مى دارى با تو رفتار کنند و دوم مواسات با برادران دینى و یاد خدا در هر موقف، البته منظورم از ذکر خدا، «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» نیست، هر چند که این نیز از مصادیق آن است، ولى منظورم این است که در هر جا که پاى اطاعت خدا به میان مى آید، به یاد خدا باشى و اطاعتش کنى، و هر جا معصیت خدا پیش آید، به یاد او باشى و آن را ترک کنى.
«…وَ قَالَ سُبْحَانَهُ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ یَعْنِی اذْکُرُونِی بِالطَّاعَةِ وَ الْعِبَادَةِ أَذْکُرْکُمْ بِالنِّعَمِ وَ الاْءِحْسَانِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ» ؛ «مرا یاد آورید تا شما را با نعمتم یادآورم، مرا به یاد آورید با اطاعت و عبادت تا شما را یاد آورم، با نعمت ها و احسان و رحمت و رضوان».
«عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله قَالَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلاَتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلاَوَتُهُ لِلْقُرْآنِ وَ مَنْ عَصَى اللَّهَ فَقَدْ نَسِیَ اللَّهَ وَ إِنْ کَثُرَتْ صَلاَتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلاَوَتُهُ لِلْقُرْآن» .
آثار ذکر خدا
1. هدایت به صراط مستقیم: «وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقیماً قَدْ فَصَّلْنَا الآْیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ» .
2. دورى از شیطان: «إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» .
3. آرامش و اطمینان: «الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» .
در این باره فخر رازى صاحب تفسیر کبیر، عباراتى را از برخى مفسران آورده؛
عده اى بر این عقیده اند که معنى آیه این است: «اذکرونى بطاعتى اذکرکم برحمتى»؛ «با اطاعت خود من را یاد کنید، با رحمت خود شما را یاد مى کنم».
و عده دیگر نیز چنین معنى کردند: «اذکرونى بالدعاء اذکرکم بالاجابة و الاحسان»؛ «مرا با دعا یاد کنید، شما را با اجابت و بخشش نیک یاد مى کنم».
و گروه دیگر از مفسرین در معنى این آیه گفته اند: «اذکرونى فى الدنیا اذکرکم فى الاخرة»؛ «مرا در دنیا یاد کند، شما را در آخرت یاد مى کنم».
و گروه دیگرى مى گویند: «اذکرونى فى الخلوات اذکرکم فى الفلوات»؛ «مرا در خلوت ها یاد کنید شما را در آشکارها یاد مى کنم».
و گروه دیگرى از مفسرین در معنى این آیه مى گویند: «اذکرونى فى الرخاء اذکرکم فى البلاء»؛ «مرا در هنگام آسایش کنید، شما را در هنگام گرفتارى یاد مى کنم».
و گروه دیگر مى گویند: «اذکرونى بطاعتى اذکرکم بمعونتى»؛ «مرا با اطاعتم یاد کنید شما را به کمکم یاد مى کنم».
پیام هاى آیه شریفه
1. به یاد خدا بودن یک امر الزامى است «فاذکرونى».
2. کسانى مشمول لطف خاصّ خدا هستند، که همواره به یاد خدا باشند «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ».
3. شکر نعمت نیز یک امر الزامى است «و اشکروا لى».
4. ذکر خدا و نعمت هاى او، زمینه شکر و سپاس است. چنان که غفلت از
یاد خدا، مایه کفران است «فَاذْکُرُونِی وَ لا تَکْفُرُونِ».
5. پرهیز از کفران نعمت الزامى است «لا تکفرون».

مقدمه ذکر مصیبت
شاید بتوان گفت که بزرگترین مصداق یاد خدا، یاد خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام باشد، چرا که ایشان آینه تمام نماى خداى متعال هستند و یاد ایشان نمى تواند جدا از یاد خدا باشد؛ چنانچه در زیارت جامعه مى خوانیم:
«… مَنْ أَرَادَ اللَّهَ بَدَأَ بِکُمْ …وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکُمْ…» ؛ «هر کس خداوند را اراده کند از شما شروع مى کند… و هرکس آهنگ او کند، رو به سوى شما مى آورد».
و چه بسا مقصود از اهل ذکر بودن ایشان همین نکته باشد: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلامفِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله الذِّکْرُ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ أَهْلُ الذِّکْر…» ؛ «امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «فسئلوا اهل الذکر» از قول پیامبر صلى الله علیه و آله فرموده: «ذکر» من هستم و امامان، «اهل ذکر» هستند».
شدت اتصال معصومان به پروردگار به گونه اى است که بدون این وسائط فیض، رسیدن به سر منزل حقیقت و مقصود مشکل است؛ از این جهت است که اطاعت ایشان، اطاعت خدا گفته شده و معصیت ایشان معصیت الهى برشمرده شده است «… مَنْ أَطَاعَکُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاکُمْ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ
وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ…» .
رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: «کسى که خدا را اطاعت کند، خدا را ذکر کرده، هرچند که نماز و روزه و تلاوت قرآنش کم باشد، و کسى که خدا را عصیان کند، خدا را از یاد برده، هر چند نمازش و روزه و تلاوتش بسیار باشد» .
در این میان برپایى مجلس به نام و یاد امام حسین علیه السلاماز اهمیت بسیارى برخوردار است؛ «قال الرضا علیه السلام: من تذکر مصابنا و بکى لما ارتکبت منا کان معنا فى درجتنا یوم القیامه و من ذکر بمصابنا فبکى و ابکى لم تبک عینه یوم تبکى العیون و من جلس مجلسا یحیى فیه امرنا لم یمت قلبه فیه یوم تموت القلوب».
امام هشتم فرمود: کسى که مصیبت ما را به یاد آورد و بر مظلومیت ما گریه کند در قیامت با ما هم درجه خواهد بود و کسى که از مصائب ما پیش او بازگو کنند و او بگرید و یا دیگران را بگریاند در روزى که همه دیدگان گریانند نمى گرید و کسى که در مجلسى و محفلى شرکت جوید که در آن امر ما احیاء گردد در روزى که همه قلوب به نوعى مى میرند قلب او نمى میرد (محزون و افسرده نیست).
زیارت امام حسین علیه السلام از زیاراتى است که در همه اوقات سفارش شده و سلام به امام حسین علیه السلام بعد از هر نماز توصیه شده است و ذکر و یاد امام حسین علیه السلام حتى بعد از هر بار نوشیدن آب تأکید شده است.
و این وصیت خود امام حسین علیه السلام که فرموده: «شیعتى مهما شربتم عذب ماء فاذکرونى او سمعتم بغریب او شهید فاندبونى»؛ «شیعیان من هرگاه آب گوارا نوشیدید و یا درباره غریب یا شهیدى شنیدید، مرا یاد کنید».
و براى عمل به این وصیت بیش از همه امام سجاد علیه السلام اقدام مى کرد به قدرى که هر گاه در بازار مى دید گوسفندى را ذبح مى کنند مى ایستادند و گریه مى کردند و وقتى علت را جویا مى شدند حضرت مى فرمودند: آیا به این گوسفند آب دادید و… و یاد امام حسین علیه السلام و عطش ایشان را در روز عاشورا زنده مى کرد.

یاد حسین ما را تنها نمى گذارد
گر خلق واگذارند او وانمى گذارد
او کشتى نجات و کشتى شکسته مائیم
مولا به کام امواج ما را نمى گذارد
زهرا به دوستانش قول بهشت داده
بر روى گفته خود او پا نمى گذارد