اولا : نمی توان یک قانون کلی وفراگیر تلقی کرد که :«هرکاری که انجام آن برای نفس سخت باشد،بدین معنی است که باعث تعالی و رشد معنوی و زیر پا گذاشتن نفس و هوی و هوس می شود» چون ممکن است که کاری برای نفس سخت باشد ولی موجب تعالی روح وزیر پا گذاشتن نفس وهوی وهوس نشود . مثلا ورزش بدن ویا بالا رفتن از کوه برای شخص ، سخت باشد، ولی چنین نیست که اگر بالا رفت، رشد معنوی هم نصیبش شود ، یا حتی نماز شب ویا نماز قضایی که مثال زده شده نیز چنین نیست که الزاما رشد وتعالی روح را به دنبال بیاورند!
ثانیا : آنچه موجب تعالی روح ورشد معنوی می شود لازم نیست که الزاما سخت باشد بلکه ممکن است که سخت نباشد ولی مداوم و پشت سرهم وبرنامه دائمی وهمیشگی انسان باشد .ودر این موضوع بین مستحب و واجب تفاوتی نیست ، به اثبات رسیده است که کاری ولو کم است ولی اگردائم و همیشگی باشد ، اثر معنوی خوبی ممکن است در شخص ایجاد بکند!
ثالثا : برای افزایش و تقویت ایمان ومعنویت به مطالب زیر توجه نمایید:
ایمان دو جنبه دارد : نظری و عملی. هر یک از آن دارای درجات و مراتبی است. اولین درجه ایمان نظری شناخت و معرفت خدا و اعتقاد به وحدانیت او و عقیده بر این که نظام هستی قائم به تدبیر و اراده او و متحرک به قدرت قیومی او است . همه موجودات در پیدایش و بقا و هستی خویش به او نیازمندند.
پس از آن، اعتقاد به فرشتگان به عنوان کارگزاران خداوند در نظام هستی و عقیده به وحی و نبوت همه انبیا از حضرت آدم (ع) تا حضرت خاتم النّبیّین (ص) و اعتقاد به عالم برزخ و قیامت کبری و حساب و کتاب، حشر و نشر و بهشت و جهنم از شعبه‌های ایمان نظری است.
ایمان عملی ثمره ایمان نظری و میوه شناخت و آگاهی از حقیقت (حق مطلق) است. ایمان و عقیده از شناخت و آگاهی سرچشمه می‌گیرد. شناخت صحیح و واقعی نتیجه‌اش ایمان حقیقی است.
شناخت هر چه دقیق‌تر و عمیق‌تر باشد، ایمان و عقیده از قوت و ژرفای بیش تری برخوردار می‌گردد . در نتیجه همه وجود انسان از روح و روان و جسم و توان او را تحت تاثیر نورانیت خود قرار می‌دهد.
اگر تحقیق و تلاش انسان جهت دست‌یابی به معرفت و شناخت از آفاق و انفس به قصد حقیقت‌جویی و با عمل به واجبات و ترک محرمات همراه باشد، به مقتضای آیه:« والّذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا؛(عنکبوت 69) آن ها که در راه ما (با خلوص نیت) جهاد کنند، قطعاً به راه‌های خود، هدایت شان خواهیم کرد» مشمول عنایت ویژه حق مطلق، قرار می‌گیرد و در مسیر دستیابی به معرفت و شناخت خداوند که حق مطلق است، به افزایش ایمان هدایت می‌شود.
توبه ،بازتاب و میوه معرفت
چنین علم و آگاهی نه تنها در ذات خویش نور هدایت و ایمان را به همراه دارد، بلکه به تعبیر پیامبر این گونه معرفت، حقیقت و ماهیتی جز نور روشنگر و ایمان امنیت‌ آفرین ندارد. نور معرفت و آفتاب ایمان وقتی درون دل را روشن ساخت. انسان را به حقیقت هستی و هستی آفرین آشنا نمود. آدمی از این طریق توانست خود را بشناسد و در کارهایی که انجام داده و یا می‌توانست انجام بدهد، ولی انجام نداده ، تأمل نماید. از عواقب آن با خبر شود. تحوّل درونی و انقلاب فکری و عقیدتی عمیقی در او پدید می‌آید که اصطلاحاً به آن توبه می‌گویند.
بنابراین،نخستین گام در مسیر دستیابی به ایمان واقعی ، کسب آگاهی و معرفت دینی است که شامل شناخت اصول اعتقادی ،خویشتن شناسی و دست یافتن به رابطه خالق و خلق و رسالت و مسؤولیت هایی است که در برابر پروردگار به عهده دارد. نتیجه و ثمره حقیقی و عینی چنان شناختی ،توبه و تحول درونی است . پس توبه پس از شناخت و معرفت ، اولین مرحله از مراحل عملی سیر و حرکت به سوی خدا و تقرّب و نزدیکی به او است. حقیقت توبه، پشیمانی و ندامت از خطاها و گناهان و سستی‌های گذشته است.کسی که حقیقتاً از گناه پشیمان باشد، عزمی راسخ بر ترک گناه ، خطا و کوتاهی ها و تقصیرات دارد.
دومین مرحله عملی ، انجام واجبات و اطاعت از اوامر الهی است. کسی که از طریق معرفت دینی ، از غفلت رهایی یافت و بیداری و بینایی پیدا کرد ، خود را به انجام واجبات و ترک گناهان پایبند خواهد کرد. پیامبر فرمود: «اصلُ الدین الوَرَع و رأسه الطاعه؛(بحار الانوار ج.74 ص. 88) ریشه و اساس دین و دینداری ورع و اجتناب از گناهان، و ساقه و سر آن اطاعت از خداست».
ائمه (ع) باب معرفت خدا
شناخت خدا و دستیابی به ایمان واقعی بدون معرفت و شناخت چهارده معصوم و توسل و ارتباط با آنان میسر نیست؛ زیرا ائمه (ع) سبیل اللّه یعنی راه خدا و باب الله به معنای در ورود به مقام الوهیت و تقرب به ذات خدا هستند. بابی که قرآن دستور می‌دهد اگر می‌خواهید در خانه‌های رحمت و فضل الهی به روی شما باز شود، باید از آن در‌ها عبور کنید: «آتوا البیوت من أبوابها». (وسائل الشیعه ج.27 ص 20 باب 3 )
امام باقر(ع) در تفسیر و بیان مصداق آیه «آتوا البیوت من أبوابها» می‌فرماید: «امامان از آل محمّد علیهم السلام ، سبیل الله و باب الله هستند». (تفسیر عیاشی)
امیرالمؤمنین (ع) در مقام تبیین آیه مذکور فرمود:«ما اهل البیت خانه‌هایی هستیم که خداوند دستور داده از راه در‌های آن وارد شوید. ما اهل البیت، خانه‌های خدا هستیم و هم در‌های خانه خدا». (تفسیر عیاشی)
بنابراین، هر کس می‌خواهد خدا را بشناسد و ایمان خود را تکمیل و تقویت کند و به کمال نهایی عبودیت و انسانیت نایل گردد، باید با احادیث و معارف بلند ائمه (ع) آشنا شود و با آن زندگی نماید. برنامه دنیا و آخرت خویش را بر اساس آن تنظیم کند . یقین بداند بدون شناخت و ارتباط و اطاعت از امامان(ع) نیل به قرب الهی میسر نیست.
همان گونه که در زیارت جامعه کبیره آمده «من أراد اللّه بدء بکم و من وحّده قبل عنکم و من قصده توجّه بکم؛.هر که خدا را طلب می‌کند و تقرّب و نزدیکی به او را جستجو می‌نماید، باید از شما اهل البیت(ع) آغاز کند و با شما باشد. هر کس توحید خالص و ایمان واقعی طلب می‌کند و وحدانیت خدا را می‌جوید، ولایت و اطاعت شما را می‌پذیرد».هر که قبله مقصودش خداست، به سوی شما می‌آید.
رابطه ایمان و عمل
از توضیح ذکر شده این حقیقت روشن می گردد که «ایمان بدون عمل صالح معنا ندارد».امام صادق (ع)فرمود:«الإیمان لا یکون إلاّ بعمل؛(کافی ج2 ص28) ایمان چیزی جز عمل نیست».در حدیث دیگری که از حضرت نقل شده آمده :« ایمان آن است که طاعت خدا شود و گناهی و معصیتی انجام نگیرد».
تحکیم پایه های ایمان :
همان گونه که معرفت و شناخت باعث پیدایش ایمان می شود ،در تقویت و تکمیل ایمان نقش کلیدی دارد . لیکن تحکیم پایه های ایمان افزون بر تقویت معرفت و شناخت ، نیازمند امور دیگری نیز است .
برای تحکیم پایه های ایمان به اموری باید توجه نمود، از جمله:
1ـ باور قلبی به این که خداوند همواره ناظر و حاضر است.
اگر آدمی باور داشته باشد که خداوند بر همه اعمال او نظارت دارد و حتی از افکار قلبی وی آگاه است، مسلّماً تأثیر بسیار مفیدی در زندگی اش می گذارد. او را از کارهای خلاف که زندگی انسان را سیاه و تاریک می کند، باز می دارد. قرآن می فرماید: آیا او ندانست که خداوند (همة‌اعمالش را) می بیند.(علق 14)
2ـ به یاد مرگ و آخرت بودن :
باور کند آن چه در دنیا از خیر و شر و اعمال خوب و بد انجام می دهد، ‌در سرای آخرت پاسخش را دریافت خواهد نمود . کیفر کارهای ناشایست را تحمل خواهد کرد . پاداش رفتارهای شایسته را خواهد دید.
انسان به این باور برسد که: هر کس ذرّه ای کار خیر انجام دهد، آن را می بیند،‌ و هر کس ذرّه‌ای کار بد کرد،‌ آن را می بیند.(زلزال)
3ـ باور کند که واجبات دینی برای کمال و ترقی و جهت رسیدن به نعمت های بی پایان خدا مقرر شده و محرّمات به خاطر نجات از بدبختی ممنوع گردیده است . گناهان – اگر چه به ظاهر لذت بخش باشد – نه تنها به حال او مفید نیست، ‌بلکه مضر است. حضرت امام رضا(ع) فرمود: گناهان نه تنها در زندگی بشر مورد احتیاج نیست، بلکه مایه فساد و باعث فنا و هلاک است . بدین جهت از طرف خدا ممنوع شده است. وقتی انسان حقیقتاً معتقد شد که نتیجه ‌همه اعمالش به خودش عاید می گردد، واجبات و کارهای خیر را با اشتیاق انجام می دهد و گناهان را به آسانی ترک می کند.
4ـ آنچه را برای خود می پسندد، برای دیگران هم بپسندد. رسول خدا(ص) فرمود: بنده ایمان نمی آورد. مگر این که برای مردم دوست داشته باشد آن چه را برای خود دوست می دارد.
5ـ خوش خُلقی. رسول خدا(ص) فرمود: اخلاقت را نیکو گردان تا ایمانت کامل شود.
علی (ع) فرمود: کامل ترین شما از جهت ایمان خوش اخلاق ترین شما است.
ایمان دارای درجات و مراتب است . انجام هر کار نیکو و افزایش معرفت و آگاهی در تقویت و رساندن آن به مرتبه بالاتر مؤثر است .
. امام صادق(ع) فرمود:
«خداوند ایمان را به هفت شعبه تقسیم کرده است .
1ـ نیکوکاری؛
2- راستگویی؛
3- رسیدن به درجه یقین؛
4- نیل به مقام رضا و خشنودی خدا؛
5- وفا (وفای به عهد و پیمان‌های الهی و بیعت با پیامبر و ائمه(ع) و قول و تعهدات مشروعی که با انسان‌ها دادیم)؛
6- علم و معرفت؛
7- حلم و بردباری و صبر و شکیبایی».
بنابراین باور کردن و اعتقاد یقینی به عقاید دینی و انجام واجبات و ترک محرّمات و آراسته شدن به اخلاق حسنه و رهایی از رذایل اخلاقی به ویژه از حسد، تکبر و بدخواهی برای مردم موجب تحکیم و تقویت پایه های ایمان هستند.