واژه «دنیا» در لغت مؤنث «أدنى» به معناى نزدیک تر و یا پست تر است.

«دنیا» در واقع صفت تفضیلى است؛ اما در آیات فراوانى این واژه بدون موصوف و در برابر آخرت به کار رفته است. «1» اگر دنیا از «دنائت» باشد، به معناى پست تر و اگر از «دنوّ» باشد به معناى نزدیک تر است. امّا به قرینه تقابل آن با آخرت- که اشاره به دورتر بودن آن جهان از ما دارد- دانسته مى شود که مراد از دنیا، زندگى نزدیک تر است. «2» اما اینکه مى گویند باید از علاقه به دنیا دست برداشت، مقصود «ذات دنیا»؛ یعنى، اجزا و پدیده هاى دنیا نیست (همان طور که مراد دنیایى که با انسان ارتباط دارد نمى باشد)؛ بلکه باید موضوع را در ارتباط انسان با دنیا پى گرفت.

دنیا بدان لحاظ که آفریده اى از آفریده هاى خداى حکیم است، نه تنها نقصانى ندارد؛ بلکه نظام آن بهترین نظام بوده و به غایت استوار و زیبا است.

امام على علیه السلام در این باره فرموده است:

«آنچه را آفرید، با اندازه گیرى دقیق استوار کرد و با لطف و مهربانى نظمشان داد و به خوبى تدبیر کرد. هر پدیده اى را براى همان جهت که بدون شک چنین دنیایى نکوهیده نیست؛ بلکه براى مى ارزش مثبت نیز دارد؛ زیرا دنیا کشتگاه آخرت است و ما زندگى را با اعمال و رفتار اختیارى خویش در دنیا مى سازیم و به آن شکل مى دهیم. «2» اگر دنیا نباشد، آخرتى هم نیست. دنیا بدین معنا بسیار ارزشمند است؛ زیرا آدمى طى زندگى محدود دنیوى خویش، مى تواند سفره سعادت بى پایان و جاودان خود را در آخرت بگستراند.

دنیایى که در آن زندگى مى کنیم، جاى خوبى براى انسان بوده و همه چیزش براى کمال او مناسب است. دنیا خیر محض است؛ حتى شرور و گرفتارى ها و بلاها نیز جهت کمال یابى انسان بوده و از این جهت خیر است.

امام على علیه السلام مى فرماید:

«چه بسیار کسانى که با بلا و سختى به نعمت رسیده اند. ایمان مؤمن کامل نمى شود، مگر هنگامى که سختى را آزمایش و بلا را نعمت بداند» «3»

با توجه به این دو نگرش، دنیا خیر و ارزشمند است؛ پس چرا اسلام دنیا را نکوهش کرده و ما را از علاقه به آن بر حذر داشته است؟! «4» از متون دینى چنین استفاده مى شود که عیب و ایراد از نحوه ارتباط انسان و برخورد وى با دنیا رخ مى نماید! به بیان دیگر، شکل برخورد انسان با دنیا، آن را ارزشمند، یا بى ارزش مى سازد. اگر آدمى دنیا را هدف نهایى تلقى کند و خود را به طور کامل به آن مشغول دارد و از آخرت روى گرداند؛ چنین دنیایى، مذموم و ناپسند است؛ یعنى، دنیایى که «هدف آخر» تلقى شود و انسان را اسیر خود سازد و خدا، آخرت و دین و حتى خویشتن را، چنان در نظرش کوچک و خوار سازد که به دنیایش بفروشد! «1» به بیان دیگر، مجرم راستین در تفسیر بد و مذموم از دنیا، خود انسان است، «نه دنیا».

حضرت على علیه السلام مى فرماید:

«راست مى گویم، دنیا نیست که تو را فریفته است؛ بلکه تویى که فریفته دنیا شده اى، چرا که دنیا پندها را بى پرده با تو گفته و به دور از هر تبعیضى، از حقایق آگاهت کرده است و بى گمان با این همه هشدارهاى پى در پى- از فرود آمدن بلا در تن و کاستن نیرویت- صادق تر و وفادارتر از آن است که دروغت بگوید یا فریبت دهد! چه بسیار پندهایى از دنیا را که متهم کردى و خبرهاى راستى را که دروغ انگاشتى». «2»

لطف شیر و انگبین عکس دل است هر خوشى را آن خوش از دل حاصلست

پس بود دل جوهر و عالم عرض سایه دل کى بود دل را غرض؟!

بنابراین، نکوهش دنیا، سرزنش از کسانى است که دنیا را، آن گونه که هست، ندیده و نشناخته اند! دنیا گذرگاه آخرت است و آنان که آن را هدف قرار داده اند، خطاهاى رفتارى، سراسر وجودشان را تسخیر کرده است. دنیا را باید به همان گونه که هست- به عنوان وسیله- بشناسیم و به مقتضاى این بینش صحیح با آن برخورد کنیم. پس نه به کلى رهایش سازیم، که بدون وسیله به هدف نتوان رسید و نه در آن متوقف شویم، که از هدف باز خواهیم ماند.

باید غذا، لباس، مسکن و دیگر نیازها را برآورد؛ امّا نه فقط براى لذت بردن از حیات دنیا؛ بلکه براى فراهم ساختن زمینه اطاعت و بندگى خدا. در چنین بینشى، زندگى دنیا نه تنها ارزش منفى ندارد؛ بلکه از ارزش مثبت نیز برخوردار است و امرى مطلوب به شمار مى رود. با این تفاوت که ارزش و مطلوبیت حیات اخروى «بالاصالة و ذاتى» و ارزش و مطلوبیت حیات دنیوى «مقدمى و فرعى» است.

جز به اندازه ضرورت زین مگیر تا نگردد غالب و بر تو امیر «1»

گفتنى است خواست هاى انسان که به دنیا، به عنوان هدف اصلى و مطلوب نهایى تعلق دارد- بدین لحاظ که خواهشى در نفس انسان است- «هواى نفس» خوانده مى شود و موضوع و متعلق آن خواست ها- که بدون آخرت دنبال مى گردد- دنیا نامیده مى شود؛ همان دنیاى نکوهیده اى که آدمى را از آخرت باز مى دارد. «2»