اگر بخواهیم به تمام تفاوت ها و اختلافات بین شیعه و سنی اعم از فقهی، کلامی، حدیثی، تاریخی و…بپردازیم وقت و صفحات فراوانی را به خود اختصاص می دهد که مجال آن نیست. لذا تنها به تفاوتهای اصلی اشاره می شود.
1)اختلاف اساسی شیعه و سنی برسر خلافت اسلامی و مرجعیت دینی است. اهل سنت امامت را به عنوان رهبری اجتماع قبول دارند، ولی امامت به معنای مرجعیت دینی و به معنی ولایت را نمی پذیرند. اهل تسنن برای هیچ کس حتی برای ابوبکر و عمر و عثمان چنین منصبی را قائل نیستند، از این رو عصمت را در امام و خلیفه لازم نمی دانند، ولی شیعه امامان خود را معصوم از خطا می دانند. آن چه اهل تسنن به نام امامت معتقدند، یک شأن دنیایی امامت است یعنی در نگاه اهل سنت امام همان حاکم میان مسلمین بوده، و افراد مسلمین که باید او را برای حکومت انتخاب کنند. آن ها بیش از حکومت بالا نرفتند، ولی امامت در شیعه مسئله ای است تالی تلو نبوت و بلکه از بعضی از درجات نبوت بالاتر است.در هر صورت امامت نزد سنی یک مسئلة فرعی مثل نماز خواهد بود، اما امامت در شیعه مفهومی است نظیر نبوت. در حقیقت ولایت ادامه نبوت است. این از رو باید در کنار نبوت به عنوان یکی از اصول و پایه های دین مطرح گردد. شیعیان پیرو حضرت علی ‌و معتقد به جانشینی بی‌واسطة آن حضرت بعد از پیامبر گرامی‌ و نص و تصریح ولایت آن حضرت در غدیرخم از طرف پیامبر اکرم‌ می‌باشند. است‌.(ر.ک‌: الدر المنثور، جلال الدین السیوطی‌، ج 3، ص 98، داراحیأ التراث العربی‌، بیروت‌) به اعتقاد شیعیان ولایت و امامت حضرت علی بن ابیطالب‌ در قرآن کریم نیز مورد تأکید قرار گرفته و شأن نزول آیة 55، سورة مائده که به آیه ولایت معروف است ـ و نیز بسیاری دیگر از آیات قرآن کریم دربارة حضرت علی‌ (ع) می‌باشد.(ر.ک‌: تفسیر مجمع البیان‌، مرحوم طبرسی‌;، ج 2، ص 126ـ129، منشورات دارمکتبة الحیاة‌، بیروت‌) شیعه معتقد است که پس از حضرت علی(ع)، ‌امامان معصوم‌، یکی پس از دیگری جانشین پیامبر(ص) و بیان کننده قرآن و احکام الهی هستند؛ و معتقدند که تمام وظایف و شئوون پیامبر به جز دریافت وحی تشریعی‌، برای آنان ثابت است‌، به همین جهت احکام و معارف اسلامی را از آنان دریافت نموده و پیرو مکتب اهل بیت‌ می‌باشند. شیعیان همچنین معتقدند که پیشوای مسلمانان باید عادل‌، عالم و معصوم باشد و چنین کسی منصوب شده از ناحیه خداوند متعال است و شخص غیرمعصوم نمی‌تواند امامت و ولایت مسلمانان را بر عهده بگیرد و آیه تطهیر(احزاب‌،33) دلیل روشنی بر عصمت اهل بیت‌(ع)می‌باشد.(ر.ک‌: تفسیر نمونه‌، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 17، ص 297__306، دارالکتب الاسلامیة‌، تهران‌)ولی اهل تسنن چنین اعتقادی را ندارند و جانشینی پیامبر گرامی‌ را به بیعت جمعی از مسلمانان با فردی و یا وصیت یک خلیفه نسبت به خلیفة بعد از خود و… معتبر می‌دانند و اعتقاد دارند که برای خلافت و رهبری مسلمانان عصمت شرط نیست و مردم هر کس را برگزیدند گر چه عادل هم نباشد، کفایت می‌کند! آنان بعد از رحلت پیامبر گرامی‌به خلافت ابوبکر، عمر و عثمان معتقد هستند و حضرت علی(ع) ‌را خلیفة چهارم‌! می‌دانند.
اهل تسنن منصبی را که شیعیان برای امامان معصوم(ع)‌ قائلند را قبول ندارند، اغلب آنان در احکام و معارف اسلامی از فتاوای چهار امام معروف خود و احادیثی که در کتاب‌های روایی خود مانند صحاح ستة‌ و… جمع آوری شده‌، پیروی می‌کنند.
از آن جا که شیعیان براساس دلایل عقلی و نقلی معتبر مانند: حدیث ثقلین‌ و دلایل دیگر در احکام و معارف اسلامی پیرو مکتب اهل‌بیت‌: (قرآن و عترت) می‌باشد؛ ولی اهل سنت از آنان پیروی نمی‌کنند; به همین جهت بین شیعه و اهل سنت در معارف اسلامی و احکام شرعیه مانند: وضو، نماز و… تفاوت‌هایی وجود دارد که در این باره (اختلاف معارف و احکام شرعی‌) کتاب‌های مستقلی نوشته شده که کتاب الخلاف‌ مرحوم شیخ طوسی؛ بحوث فی الملل والنحل‌، آیة الله جعفر سبحانی‌؛ الفقه المقارن للاحوال الشخصیة بین المذاهب الاربعه السنیة والمذهب الجعفری‌، بدران ابوالعینین بدران؛ و… از جمله آن‌ها است‌.
2) اختلاف دیگر سنی و شیعه در مورد صحابه رسول الله است. اهل سنت معتقدند همة صحابه عادل اند. ابن حجراز بزرگان اهل سنت می گوید: «اهل سنت اجماع دارند بر این که همة صحابه عادل اند.»
اما شیعه معتقد است در صحابه منافق نیز وجود داشته و آیه یازده در سوره نور که معروف به آیه افک است گواه بر این مدعا است. از طرفی در منابع شیعه و سنی پیامبر اکرم(ص) ملاک جدایی مؤمن و منافق را محبت امام علی و بغض آن حضرت قرار داده اند.؛از این رو هر کس بغض علی(ع) را داشته باشد و با او بجنگد، منافق خواهد بود و در این جهت فرقی بین صحابه و غیر صحابه نیست.
شایان یاد آوری است که امروزه برخی از اهل سنت، عدالت صحابه را قبول ندارند.
3) اختلاف اصلی دیگر در منابع استنباط احکام اسلامی است.
اهل سنت در کنار کتاب و سنت و اجماع،‌ قیاس، استحسان و اجتهاد صحابه و… را نیز به عنوان یکی از منابع اصلی شناخت و تعیین احکام بر شمرده‌اند که منظور از اجتهاد،‌ عمل به رأی است. نزد شیعه و اهل بیت، قرآن و سنت دو منبع اساسی برای احکام الهی است و قیاس و عمل به رأی و اجتهاد جایگاهی ندارد. اهل بیت(ع) خود نیز حکمشان را مستند به قرآن و سنت رسول می کردند. به صورت کلی به اعتقاد شیعه امامیه، هیچ کس جز نبی اکرم(ص) حق تشریع، تفسیر و تبیین احکام الهی را ندارد. پیامبر اکرم(ص) از طریق اتصال به منبع غیب، از احکام الهی مطلع می شدند و مأمور به تبلیغ این احکام بودند. پس از پیامبر اسلام طبق نص و تصریح ایشان، ائمه (ع ) برای تبیین احکام الهی (و نه تشریع آن) منصوب شده اند. که یکی از دلایل این مطلب حدیث ثقلین می باشد که مورد اتفاق جمیع فرق مسلمین است: «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ما ان تمسکتم بها لن تضلوا ابدا ؛ دو شیء گرانبها میان شما باقی می گذارم: کتاب خدا و اهل بیتم، مادامی که به این دو چنگ بزنید گمراه نخواهید شد».
البته اختلافات دیگری نیز در مسائل جزئی و امور عبادی وجود دارد، مانند نحوه وضو گرفتن، نحوه نماز خواندن که همه به مبنای کلامی و اعتقادی بر می گردد که توضیح داده شد.
4) همچنانکه اشاره شد اهل سنت چون به امامت و عصمت اعتقاد ندارند درنتیجه کلیه مسائل اعتقادی و احکام و سایر آموزه های مذهب خود را از افراد و غیر معصوم گرفته اند و اما شیعه کلیه آموزه های دینی را از امامان معصوم فراگرفته اند. شیعه تحت تعلیم امامان معصوم است و اهل سنت عمده مبانی اعتقادی و فرعی را از اشخاص حداقل قرن بعد از پیامبر مثل ابو حنیفه – احمدبن حنبل – مالک – شافعی میگیرند لذا از همین رهگذر اختلافاتی در فروعات فقهی و اصول اعتقادی داریم ضمن اینکه در اصل توحید – نبوت – معاد اصل نماز روزه و مسائل دیگر اشتراکاتی داریم اما مواردی هم مثلاً در صفات خدا – شرائط نبی و مباحثی مثل رجعت و چگونگی نماز و روزه و غیره اختلافاتی داریم.
معرفی کتاب جهت آشنایی بیشتر:
1- کتاب محمدرضا مظفر (عقاید شیعه) ترجمه استشهادی
2- کتاب سید عبدالحیسن شرف الدین ( اجتهاد در مقابل نص ) جهت آشنایی با مسائل شیعه و سنی مراجعه فرماید.
3- کتاب معالم المدرستین یا ترجمة آن به نام نشانه های دو مکتب علامه سید مرتضی عسگری مراجعه فرمایید.
4ـ کتابهای دکتر محمّد تیجانی. ایشان از اهالی تونس و قبلاً سنّی بودند که در ضمن تحقیقی طولانی شیعه شده و کتابهای ارزشمندی نوشته اند؛ همچون «آنگاه هدایت شدم»، «اهل سنّت واقعی»، «از آگاهان بپرسید» و … .