جمله ی مذکور بخشی از آیه ی 38 سوره ی مبارکه شوری است. خداوند در آیات قبل و بعد آیه مورد اشاره به چند برنامه عملی مؤمنان متوکل چه در جنبه نفى، چه در جنبه اثبات، چه از نظر فردى، و چه اجتماعى، چه مادى و چه معنوى می پردازد . برنامه اى که بیانگر ارکان یک جامعه سالم با حکومت صالح و قدرتمند است.جالب اینکه این آیات ظاهرا در مکه نازل شده است، در آن روزى که هنوز جامعه اسلامى شکل نگرفته بود، و حکومت اسلامى وجود نداشت ولى این آیات نشان مى دهد که از همان روز، بینش صحیح اسلامى در این زمینه ها توسط این آیات به مسلمانان داده مى شد، چرا که آنها در دوران مکه تحت آموزش پیگیر و مستمر پیامبر(ص) به منظور آمادگى براى ساختن جامعه آینده اسلامى قرار داشتند.به هر حال در جمله ی « وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَیْنَهُمْ ؛ و کار آنها به طریق شورى و مشورت در میان آنها صورت مى گیرد»، یکی از برنامه های عملی مؤمنان متوکل ذکر شده است.1
مهمترین مساله اجتماعى اصل شورى است که بدون آن همه کارها ناقص است، یک انسان هر قدر از نظر فکرى نیرومند باشد نسبت به مسائل مختلف تنها از یک یا چند بعد مى نگرد، و لذا ابعاد دیگر بر او مجهول مى ماند، اما هنگامى که مسائل در شورى مطرح گردد و عقلها و تجارب و دیدگاههاى مختلف به کمک هم بشتابند مسائل کاملا پخته و کم عیب و نقص مى گردد، و از لغزش دورتر است.
لذا در حدیث پر معنایى از پیغمبر گرامى اسلام (ص) مى خوانیم: « انه ما من رجل یشاور احدا الا هدى الى الرشد: احدى در کارهاى خود مشورت نمى کند مگر اینکه به راه راست و مطلوب هدایت مى شود .»
قابل توجه اینکه: تعبیر در اینجا به صورتى است که آن را یک برنامه مستمر مؤمنان مى شمرد، نه تنها در یک کار زودگذر و موقت، مى گوید همه کارهاى آنها در میانشان به صورت شورى است، و جالب اینکه خود پیامبر (ص) با اینکه عقل کل بود و با مبدء وحى ارتباط داشت در مسائل مختلف اجتماعى و اجرایى، در جنگ و صلح و امور مهم دیگر، به مشورت با یاران مى نشست، و حتى گاه نظر آنها را ترجیح مى داد با اینکه مشکلاتى از این ناحیه حاصل مى شد، تا الگو و اسوه اى براى مردم باشد، چرا که برکات مشورت از زیانهاى احتمالى آن به مراتب بیشتر است.
در باره اهمیت مشورت و شرائط شورى و اوصاف کسانى که باید مورد مشورت قرار گیرند و وظیفه مشاور بحثهاى مشروحى است.2
اما چند موضوع را باید در اینجا اضافه کنیم:
الف: شورى منحصرا در مورد کارهاى اجرایى و شناسایى موضوعات است نه در باره احکام که تنها باید از مبدء وحى و از کتاب و سنت گرفته شود تعبیر به امرهم (کارهایشان) نیز ناظر به همین معنى است چرا که احکام کار مردم نیست کار خدا است.
بنا بر این اگر بعضى از مفسران مانند آلوسى دامنه آن را توسعه داده اند و احکام را در آنجا که نص خاصى در آن وارد نشده مشمول آن شمرده اند بى اساس است به خصوص اینکه ما معتقدیم هیچ امرى در اسلام نیست مگر اینکه نص عام یا خاصى در مورد آن صادر شده است، و گرنه الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ (مائده- 3) صحیح نبود (شرح این معنى را باید در کتب اصول فقه در مورد بطلان اجتهاد به معنى قانونگذارى در اسلام مطالعه کرد).
ب: بعضى از مفسران گفته اند که شان نزول جمله ( أَمْرُهُمْ شُورى بَیْنَهُمْ) در مورد انصار است، و این یا به خاطر آن است که آنها حتى قبل از اسلام کارهایشان بر اساس شورى بود، و یا اشاره به آن گروهى از انصار است که قبل از هجرت پیامبر (ص) ایمان آوردند، و در عقبه با او بیعت کردند، و از حضرتش دعوت به مدینه نمودند (چون این سوره مکى است و آیات فوق نیز ظاهرا در مکه نازل شده).
ولى به هر حال آیه مخصوص شان نزولش نیست و یک برنامه عمومى و همگانى را بیان مى کند.
این سخن را با حدیثى از امیر مؤمنان على (ع) پایان مى دهیم، آنجا که فرمود: « لا ظهیر کالمشاورة و الاستشارة عین الهدایة: هیچ پشتیبان و تکیه گاهى همچون مشورت نیست و مشورت عین هدایت است . »3 و4
پاورقی:
1- «شورى» هر گاه مصدر و به معنى مشاورت بوده باشد باید در آیه فوق کلمه « ذو» در تقدیر گرفته شود (امرهم ذو شورى بینهم) آن گونه که بعضى از مفسران گفته اند، و یا حمل بر مبالغه و تاکید شود، زیرا ذکر «مصدر» بجاى «وصف» معمولا همین معنى را مى رساند، ولى اگر شورى به معنى کارى که در آن مشورت مى شود بوده باشد آن چنان که راغب در مفردات گفته (الامر الذى یتشاور فیه) دیگر نیازى به تقدیر نیست. (دقت کنید)
2- جهت اطلاع ر. ک: تفسیر نمونه، ج3، ص 142 به بعد در ذیل آیه 159 سوره آل عمران.
3- وسائل الشیعه، ج 8 ، ص 425، باب 21 از ابواب احکام العشرة)
4- جهت اطلاع بیشتر ر. ک: تفسیر نمونه، ج 20، ص 457 – 467 .