کسی که در بهشت و دوزخ برزخی بسر برده است، دیگر چه نیازی به حساب و کتاب قیامت دارد؟ در آیات و روایات از سختی قیامت و حساب و کتاب قیامت گفته می شود. در صورتی می توان قیامت را بسیار سخت و سنگین دانست که این میان عالم برزخ نباشد، مثلا کسی که در بهشت برزخی است دیگر چه ترسی دارد؟ یا انکه در عالم قبر سوال و جواب شده و بعد در جهنم برزخی است همینطور، یعنی مثلا کسی که در جهنم برزخی قطعا بیشترین عذاب ها را ابتدا دیده است، هر چه زمان بگذرد از گناه و حساب و کتابش کمتر می شود. بنابراین برزخ باید حساس تر از قیامت باشد، ولی همیشه از سختی قیامت گفته میشود؛ مگر انکه عالم برزخ را حذف کنیم.

شخص مومنِ آلوده به برخی گناهان، برای پاک شدن وارد دوزخ برزخی و در قیامت به بهشت اخروی می رود. همچنین ممکن است کسی در برزخ، در آسایش نسبی باشد و گرفتار عذاب نباشد؛ ولی در آخرت، اهل جهنّم و گرفتار عذاب گردد، مانند برخی افراد که عقیده درستی ندارند، اما در دنیا اعمال صالحی داشته اند که در دنیا پاداش و عوض آن تسویه و توفیه و تامین نشده است. اینها بعد از مرگ، از عذاب برزخی در امان و در راحتی به سر می برند و از پاداش الهی خود برخوردار می گردند، آنگاه به جهنّم منتقل می شوند.
به این نکات توجه کنید:

1ـ طبق براهین عقلی و شواهد قرآنی، شکّی نیست که بهشتیان، در آخرت ابدی اند و تا ابدیّت در آن خواهند بود؛ در حالی که از این آیات استفاده می شود که ممکن است برخی در برزخ نیز از عذاب جهنم مصون باشند و در قیامت به جهنّم بروند. پس این دوری از عذاب، نوعی بهشت(در مقابل عذابهای برزخی) برای ایشان تلقی می گردد که یقیناً بهشت اخروی نیست.

2ـ از آیات قرآن کریم به وضوح پیداست که هنگام برپایی قیامت، زمین و آسمان در هم فرو می ریزند. لذا قبل از آنکه مردم به بهشت و جهنّم اخروی منتقل شوند، آسمان و زمین زوال یافته اند؛ حال آنکه در این آیات سخن از این است که گروهی در بهشت و گروهی دیگر در جهنّمند و تا زمین و آسمان باقی‌اند، آنها نیز در جایگاه خود خواهند بود مگر برخی ها. این نیز گواه است که بهشت و جهنّم مطرح در این آیات، بهشت و جهنّم برزخی است. چون همین الآن که آسمان و زمین هستند، مردمانی در بهشت و جهنّم برزخی اند. و برزخ تا قیامت باقی است نه بعد از آن.

3ـ آیا می شود که کسی در جهنّم برزخی باشد ولی قبل از قیامت یا بعد از آن به بهشت منتقل شود؟پاسخ مثبت است. عدّه ای که اعتقادات صحیح دارند ولی آلوده به برخی گناهان می باشند، وارد جهنّم برزخی می شوند تا زمانی که پاک شوند. اگر قبل از قیامت پاک شدند به بهشت برزخی منتقل می شوند؛ و الّا در قیامت به بهشت اخروی می روند. و چه بسا برخی از آنها، جهنّم اخروی را تا مدّتی تجربه می کنند تا پاک شوند. پس اینکه آیه ی شریفه برخی را از ماندگاری در جهنّم استثناء نمود، منطقی است.
در روایت وارد شده است: «الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ ع أَصْحَابُ الْحُدُودِ فُسَّاقٌ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا کَافِرُونَ وَ لَا یَخْلُدُونَ فِی النَّارِ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا یَوْماً مَّا وَ الشَّفَاعَةُ لَهُمْ جَائِزَةٌ وَ لِلْمُسْتَضْعَفِینَ إِذَا ارْتَضَى اللَّهُ دِینَهُمْ»؛ اعمش از امام صادق علیه السّلام روایت مى کند که فرمودند: آنهایى که حدّ بر آنها جارى شده، نه مؤمن هستند و نه کافر، آنها در آتش جاودان نخواهند ماند و روزى از آنجا آزاد خواهند شد و شفاعت به آنها خواهد رسید، ولى مستضعفان ، خداوند باید از آنها راضى گردد(بحار الأنوار، ج 69، ص 159).

4ـ آیا می شود که کسی در بهشت برزخی باشد ولی قبل از قیامت یا بعد از آن وارد جهنّم شود؟
طبق صریح آیات، در آخرت محال است کسی از بهشت به جهنّم منتقل شود؛ امّا در عالم برزخ چنین چیزی فی حدّ نفسه ممکن است؛ مگر اینکه خدا رحم نموده این گونه افراد را ببخشد. برخی هستند که اعتقادات درستی نداشته اند؛ امّا اعمال صالح فراوان داشته اند؛ به اندازه ای که در دنیا نمی شد خداوند متعال عوض آن را بدهد. لذا اینها بعد از مرگ، از بهشت برزخی برخوردار می شوند تا پاداش اعمال صالح خود را بگیرند. وقتی پاداش خود را تمام و کمال گرفتند، آنگاه منتقل می شوند به جهنّم برزخی. چه بسا برخی از اینها تا دم قیامت نیز در بهشت برزخی باشند و در آخرت به جهنّم منتقل شوند. البته توجّه شود که برای خدا، خلف وعید جایز است، بر عکس خلف وعده که محال است؛ یعنی ممکن است خدا کسی را تهدید به عذاب کند ولی در مقام عمل، عذاب نکند و او را عفوّ نماید. چرا که عفوّ و گذشت کمال است. بر این مطلب، شواهد نقلی نیز وجود دارند:
«عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ … قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَمَا حَالُ الْمُوَحِّدِینَ الْمُقِرِّینَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ ص مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُذْنِبِینَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ وَ لَا یَعْرِفُونَ وَلَایَتَکُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِی حُفْرَتِهِمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَمْ یُظْهِرْ مِنْهُ عَدَاوَةً فَإِنَّهُ یُخَدُّ لَهُ خَدٌّ إِلَى الْجَنَّةِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَغْرِبِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْهَا الرُّوحُ فِی حُفْرَتِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیَلْقَى اللَّهَ فَیُحَاسِبُهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَى النَّارِ فَهَؤُلَاءِ مَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ وَ کَذَلِکَ یَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ فَأَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَإِنَّهُمْ یُخَدُّ لَهُمْ خَدٌّ إِلَى النَّارِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَشْرِقِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهَا اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ الْحَمِیمِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ مَصِیرُهُمْ إِلَى الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَمَا کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَیْنَ إِمَامُکُمُ الَّذِی اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً»؛ ضریس کناسى گوید: به امام باقر( علیه السّلام ). عرض کردم قربانت گردم خداشناسانى که به محمد (صلى اللَّه علیه و آله) ایمان دارند و مسلمان هستند و از دنیا مى روند ولى امامى را نمى شناسند و به ولایت شما(اهل بیت) معتقد نیستند پایان کار آنها چه خواهد شد؟ امام (علیه السّلام) فرموند: آنها در قبرهاى خود (جایگاه برزخی خود) خواهند ماند و از آنجا بیرون نخواهند گردید، هر کدام از آنها که کارهاى نیک انجام داده باشند و عداوت و عنادى از آن ها نسبت به ما ظاهر نشده باشد از قبر او راهى به طرف بهشتى که خداوند در مغرب آفریده است باز مى گردد و روح و بشارت به قبر او مى رسد. این چنین آدمى در قبر خود ( جایگاه برزخی خود ) زندگى مى کند تا روز قیامت برپا شود، در آن هنگام در پیشگاه عدل خداوندى حاضر مى گردد و به حساب کار او مى رسند و خوبى ها و بدیهاى او را در نظر مى گیرند، در اینجا یا به طرف بهشت مى روند و یا به طرف جهنّم رهسپار مى شوند ، وضع اینها بستگى به امر خداوند دارد. امام (علیه السّلام) فرمود: با مستضعفان و افرادى که عقل درستى ندارند و نیک و بد را از هم تمیز نمى دهند و با اطفال و فرزندان مسلمانان که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند نیز همین گونه رفتار مى گردد، اما ناصبیان (دشمنان اهل بیت ) که اهل قبله هستند ، براى آنها هم خطّى از قبر (جایگاه برزخی او ) به طرف جهنّم کشیده مى شود. این جهنّم را خداوند در مشرق خلق کرده است و از آن جهنّم، شعله هاى آتش و دود و گرمى به قبرش وارد مى گردد و او را معذّب مى کند و بعد از این هم راه آنها به جهنم( جهنّم اخروی ) ختم مى شود، و در آنجا نگهدارى مى گردند و به آنها مى گویند شما غیر از خدا به دیگران توجّه کردید، کجا هست آن امامى که خودتان اختیار کردید و امام منصوب از طرف خدا را رها نمودید؟!(الکافی ج : 3 ص : 247).