انشقاق کلمه «ارامنه» و «ارمنستان» نام «ارمنستان» منشعب از زبان آرامی عربی و به معنی مملکت «آرمن‌ها» است و علّت اینکه مهاجران بین‌النهرین در دامنه‌های جبال قفقاز بدین نام خوانده شده‌اند، بنا به گفتة مورخان این است که «هایک» HAIK نخستین پیشوای این قوم چهار پسر داشت که نام چهارمین آنها «آرمناک» بود و ارامنه را منسوب به آرمناک می‌دانند. هائیستان HAISSTAN یا «هائیاسان» نیز که از نام «هایک» و از کلمة «های»، به معنای ارمنی گرفته شده، نامی است که ارمنستان قدیم را بدان می‌نامیدند.(1)موقعیت تاریخی و جغرافیاییموقعیت تاریخی و جغرافیایی ارامنه در فلات ایران سرزمینی به نام «آراراتوا» بود که بعدها یکی دیگر از نژادهای آریائی به نام «ارمن» وارد این سرزمین شدند و با سایر قوم ها متحد شدند و ملّت واحدی را تشکیل داده و «ارمنستان» را به وجود آوردند.(2) قوم ارمن از تیره‌های بزرگ و رزمنده‌ اقوام مهاجر آریایی است، که در آسیای صغیر، بین‌النهرین و سرزمین‌های شمالی سکنی گزیده و نزدیک‌ترین قوم آریایی به ایرانیان با همگونی و همانندی ژرف در ریشه‌های نژادی، زبانی، فرهنگی و سیاسی می‌باشد که قدمت این خویشاوندی به 558 سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد.(3)زبان و خط ارامنه
تا پیش از ابداع و ترویج الفبای ارمنی در قرن پنجم میلادی توسط «مسروپ ماشتوتس» MESROP MASHTOTS ، زبان فارسی (و یونانی) زبان فرهنگی، سیاسی و کلیسایی ارمنیان بود. امّا زنجیر این وحدت در زبان و مذهب، در عصر ساسانیان گسسته شد.(4)
زبان ارمنی با وجود یکی بودن ریشه‌اش با زبان فارسی زیاد مختلط شده است.(5)
مذهب ارامنه
مذهب قوم ارمنی مانند سایر اقوام آن زمان، بر پرستش طبیعت استوار بود. آنان نیز مانند پارسیان قدیم «آب» ، «آتش» و «شب و روز» یعنی نور و تاریکی را مقدس می‌داشتند و جالب اینکه بسیاری از این معتقدات، پس از پیدایش مسیح و گرایش ارامنه به مسیحیت همچنان باقی مانده و هنوز هم ارامنه با شور و علاقه این مراسم را برگزار می‌کنند.(6)
ارمنستان (جنوب شرقی دریای سیاه) قبل از همه به دین مسیح درآمد. مبلّغ رومی به نام «گریگور» آن دین را در آن دیار ترویج کرد و مذاهب زرتشتی و مهرپرستی در آن‌جا منسوخ گردید. … ارامنه در اصول عقاید، برخلاف کلیسای کاتولیک بوده و تابع کلیسای سریانی هستند و از فرقه مونوفیزیت‌ها(7) به شمار می‌آیند و با کلیسای کاتولیک از آن جهت فرق دارند که برای عیسی ـ علیه السّلام ـ جنبة بشریت قائل نشده و گفته‌اند که حقیقت او صرفاً الهی است و عنصر بشری وی در الوهیت وی مستهلک و محو شده است، و همچنین بعضی مبادی و رسوم کاتولیک‌ها را منکرند.(8)
… مسیحیت گرچه از جهت تبعیت از پاپ و تعالیم کلیسا و عدم تبعیت از آن، به سه قسمت و مذهب مهمّ: کاتولیک، ارتدکس و پروتستان تقسیم می‌شود، ولی از لحاظ اختلاف و تضادّ عقائد و آراء در کیفیت تشریح (تثلیث) تجسم، حلول ،اناجیل، رسائل، گناه اوّلیه، مسئلة فداء، غفران، حد و تفویض، برزخ و اعمال و مسائل دیگر به فرق و مذاهب زیاد و کلیساهای گوناگون تقسیم می‌شوند و هر فرقه‌ای، دیگری را مرتد و کافر خوانده، جنگ‌ها و خونریزی‌های بی‌شمار در هر گوشه و کنار به راه می‌اندازند.(9) لذا ارامنه نیز به خاطر مسائل فوق الذکر ، خود فرقه‌ای از فرقة مسیحیت به شمار می‌آیند و نمی‌توان آن ها را پیروان یکی از فرقه‌های سه‌گانه فوق به شمار آورد.
آداب و رسوم
الف ) جشن‌ها و اعیاد ارامنه:
در بین ارامنه مراسمی مانند: نذری دادن در طول سال با ذبح گوسفندی و یا پنج روز، روزه در طول سال و همچنین مراسم هاقورتوم Haghor Toom که به منظور تطهیر (گناهان) گناه کاران برگزار می‌شود.(10)
نخستین و بزرگ ترین عید ارامنه پس از گرویدن به مسیحیت ـ روز تولد مسیح ـ است.(11) در زمان‌های گذشته سنّت‌ها و جشن‌های دو ملّت (ارمنه و پارس ها) مشترک بودند. هر دو ملّت به آتش و آفتاب به «آرامازد» (اهورامزدا) «آناهید» (آناهیتا) «واهاگن» (خدای قدرت) و … اعتقاد داشتند.(12)
در طول سال سه عید دیگر هم دارند و این سه عید آسانسیون (عروج و صعود مسیح)Ascension و انونسیاسیون Annonciation (عید اِعلام و اِخبار و آن روزی است که جبرئیل ـ علیه السّلام ـ تجسم روح را به حضرت مریم ـ سلام الله علیها ـ بشارت می‌دهد و عید سنّت ژرژ، که مخصوصاً در این عید آخری ارامنه عبادت و ریاضت فوق العاده‌ای را به عمل می‌آوردند، بعضی‌ها سه روز و بعضی‌ها پنج روز متوالی هیچ نمی‌خوردند.(13)
ب ) غسل تعمید:
وقتی نوزاد از مادر متولد شد، … پس از یک هفته تا ده روز، نوزاد را برای «غسل تعمید» به کلیسا می‌برند … کشیش آبی را که در جام مقدسی است… بر روی نوزاد می‌پاشد … مسیحیان آن قدر برای این غسل اهمیّت قائلند که می‌گویند: تا کودک را غسل تعمید ندهند، مسیحی نیست.(14)
فرق مذهبی ارامنه
پس از نشر مسیحیت در میان ارامنه و پیدایش فرق گوناگون در این مذهب، گروهی از ارامنه نیز به این فرقه‌ها پیوستند. «گریگوریان»‌ها اکثریت ارامنة ایران را تشکیل می‌هند، هم‌اکنون پنج فرقة دیگر نیز در ایران (و فرقه‌های دیگری در کشورهای دیگر) به سر می‌برند که گرچه همه ارمنی و همگان پیرو حضرت مسیح ـ علیه السّلام ـ هستند، امّا از نظر معتقدات و آداب و رسوم مذهبی اختلافات زیادی با هم دارند:
1. ارامنة کاتولیک:
که مانند سایر کاتولیک‌های جهان تابع پاپ و دربار واتیکان هستند.
2. ارامنة گریگوری:
تابع گریگور بوده و اکثریت ارامنة ایران و (ارمنستان) را تشکیل می دهند … گریگورین‌ها اکنون از کاتولیکوس اعظم «فورن اوّل» که مقر او در لبنان است، پیروی می‌کنند. لقب کاتولیکوس «اجمیازین» می‌باشد. ضمناً باید گفت که فقط گریگورین‌های مقیم ارمنستان از «اجمیازین» پیروی نمی‌کنند.
3. ارامنة ارتدکس:
که بیشتر آنها در آذربایجان سکونت دارند و مذهب شان چون سایر مسیحیان ارتدکس جهان است. در حال حاضر تعداد این دسته از ارامنه بسیار ناچیز است.(15) که شمار آنان را در حدود بیست هزار نفر تخمین می‌زنند که در تبریز 9 هزار نفر، ارومیه هزار نفر، مراغه و میاندوآب و مهاباد و دهات اطراف هزار نفر و دهات ارسباران هزار نفر، سکونت دارند.(16)
4. ارامنة شنبه‌دار:
که به جای روز یکشنبه، روز شنبه را تعطیل می‌گیرند، بنای این عقیده را عدّه‌ای از کشیشان آمریکایی نهادند و معتقد بودند که چون حضرت مسیح ـ علیه السّلام ـ تعطیل روز شنبه را منع نکرده است، لذا بایستی همان روز را تعطیل کرد. در ایران «شنبه‌دار» ها تشکیلات وسیعی دارند …
5. ارامنة کرملیت:
کرملیت‌ها شعبه‌ای از فرقة کاتولیک‌ها هستند که اولین گروه کشیشان آنها در سال 1625 میلادی از کرمل به ایران آمده و در میان ارامنه به تبلیغ پرداختند و پیروانی هم پیدا کردند. ولی اکنون تعداد آنها بسیار کم است و کلیسای به خصوصی هم ندارند.
6. ارامنة پروتستان:
تشکیل شعبة «ارامنة پروتستان» در ایران از جمله فعالیت‌های مذهبی آمریکائیان می‌باشد که از سال ها قبل آغاز گردیده و نتیجة مطلوبی نیز به دست مبلّغین آمریکائی داده است.(17)
از بیان مطالب گذشته روشن گردید که:
1. ارامنه مانند سایر اقوام دیگر، مذهب و آداب و رسوم مخصوص به خود دارند.
2. این قوم نیز دارای شعبات و فرق متعددی می‌باشد و منسوب به یک مذهب خاصّی نیستند.
3. بعضی از فرقه‌های ارامنه منسوب به مذاهب سه گانة مسیحیت می‌باشند و تابع کلیسای آنها هستند: مانند ارامنه، کاتولیک، ارامنة ارتدکس و ارامنة پروتستان. ولی بقیة فرقه‌ها اختلافات عقیدتی عمده‌ای با مذاهب دیگر دارند، مانند : شنبه‌دارها، کرملیت‌ها و به خصوص گریگورین‌ها ( که در باب الوهیت تام مسیح اختلاف اساسی با کاتولیک‌ها دارند.)
پی نوشت ها:
1. رائین، اسماعیل، ایرانیان ارمنی، تهران، امیرکبیر،1356ش، ص6.
2. همان، ص 5.
3. گروهی از نویسندگان. سروش، تهران، صدا و سیما، 1358ش، ش4، ص37.
4. ر.ک:همان، ش3.
5. ر.ک: همان، ش 1، ص 65.
6. ایرانیان ارمنی، ص 7.
7. Monophysites
8. دهقانی، علی، سرزمین زرتشت اوضاع …، تهران، ابن سینا،1348 ش، ص68ـ65.
9. مرندی، بنی حسین، حاج سیدصادق، ادیان و مذاهب جهان، قم، 1372 ش، ص1032.
10. ر.ک: سروش، ش1، ص 59 ـ 57 .
11. همان.
12. همان، ش4، ص37.
13. تاورینه، ژان باتیست، سفرنامة تاورینه، تأیید سنایی، تهران،1369 ش، ج4، ص431 .
14. ایرانیان ارمنی، تهران، امیرکبیر،1356 ش، ص65.
15. ر.ک: سروش، ش 3، ص 72.
16. سرزمین زرتشت اوضاع … ص 66.
17. ایرانیان ارمنی، ص 72.
منبع: منتظران و یاوران حضرت مهدی ( عج )