انسان در محیط خانواده پا به عرصه وجود می گذارد، اما در طول حیات خود در محیط های اجتماعی متفاوتی قرار می گیرد. او از آن جهت که موجودی اجتماعی است با محیط اطرافش مانوس می شود و از آن تاثیر می پذیرد. روانشناسان نیز بر این امر اذعان دارند که محیط های اجتماعی تاثیر فراوانی بر شخصیت ، رفتار و افکار انسانها می گذارد. اجتماع مجموعه ای از افراد با روابط حاکم بر آنهاست که این افراد می توانند درستکار یا هنجارشکن باشند .
همچنین نمی توان همه مناسبات و عقاید حاکم بر هر جامعه را صحیح و درست دانست . به همین دلیل افراد، بویژه کسانی که از آموزه های معنوی و الهی پیروی می کنند ، باید برای پاسداری از افکار و عقاید پاک و صحیح خود راهکارهایی بیندیشند .
یکی از راههای موثر در حفظ دین و تقوا ، دوری جستن از محیطهای ناپاک است. چرا که فراهم شدن زمینه گناه در این محیط ها، باعث رغبت و میل باطنى به سمت گناه مى شود و پرهیز از چنین محیط هایی خود گامی مهم در جهت حفظ دین است . شاید به همین سبب، پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل بیت پاک ایشان (علیهم السلام) ، از محیط های ناسالم دوری می کردند و پیروان خود را از ورود به اینگونه مجامع باز می داشتند. در این زمینه هارون بن جَهم می گوید: « یکی از کارگزاران منصور عباسی مجلس جشنی گرفته و مردم را دعوت کرده بود. امام صادق (ع) نیز از جمله مدعوین بود. آن حضرت بر سر سفره بود و غذا می خورد و گروهی نیز همراه او بر سر سفره نشسته بودند که یکی از آنها آبی خواست و برایش کاسه ای شراب آوردند. همین که شراب به دست مرد رسید، امام (ع) برخاست. از او درباره علت برخاستنش پرسیدند و فرمود: پیامبر (ص) فرموده است : ملعون است کسی که بر سفره ای بنشیند که در آن شراب می خورند.» (اصول کافی، ج 6، ص 268)
در اسلام حتی مهاجرت از محله ، شهر یا حتی کشور خود به عنوان یکی از راههای دوری از محیط فاسد و زندگی در جامعه ای سالم برای حفظ دین الهی توصیه شده که ثواب بسیاری دارد. چنانکه در آیه 97 از سوره نساء می خوانیم : «کسانی که فرشتگان ، روح آنها را گرفتند در حالی که به خویشتن ستم کرده بودند، به آنها گفتند: شما در چه حالی بودید؟ (و چرا با اینکه مسلمان بودید، در صفِ کفّار جای داشتید؟!) گفتند: ما در سرزمین خود، تحت فشار و مستضعف بودیم. آنها ( فرشتگان‌) گفتند: مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟! آنها (عذری نداشتند، و) جایگاهشان دوزخ است، و سرانجام بدی دارند. »
اما گاه شرایط فرد به گونه ایست که نمی تواند محیط ناسالم را ترک کند و در فضایی سالم و روح بخش زندگی کند. در این فضا که زمینه های گرویدن فرد به گناه زیاد است، یک انسان دیندار برای تاثیر نپذیرفتن از محیط و حفظ اعتقادات خود باید زمینه های گناه و کجروی را از بین ببرد. یک راهکار در این زمینه ، کنترل چشم و گوش خود است. بدین مفهوم که فرد دقیقاً باید مواظب چشم خود باشد که مبادا به موارد نامناسب و گناه آلود نگاه کند، چرا که نگاه کردن تاثیر مستقیمی بر حالات و رفتار انسان می گذارد . تحقیقات انجام شده در روان شناسی نیز مؤید آن است که نگاه کردن به افراد و تصاویری که ظاهری ناپسند و غیراخلاقی دارند ، انسان را به سوی رفتارهای خلاف و نادرست سوق می دهد.
فرد با نگاه نکردن به مناظر گناه آلود و مشغول کردن نگاه و فکر خود به مسائل مفید می تواند در حفظ تقوای خود گامهای بلندی بردارد. درباره شنیدنیهایى که ممکن است به حرام منجر و زمینه ساز حرام شوند نیز همین راهکار پیشنهاد می شود. یعنی فرد از شنیدن نوارهای موسیقى مستهجن ، شنیدن لطیفه و جوکهای نامناسب بپرهیزد و با خواندن مطالب آموزنده و پرورش دهنده فکر و روح ، و با شنیدن نوای روحبخش قرآن ، شخصیت دینی و انسانی خود را به بهترین نحو، شکل دهد. چشم و گوش دو مجرای کسب علم انسان می باشد، و این علم است که انسان را به عمل وا می دارد. اگر این دو مجرا از موارد نادرست و حرام پر شوند، عملی که از انسان بروز می کند نیز جز حرام نخواهد بود.
انسانهای مومن و معتقد که به ارزشهای دینی خود پایبند هستند معمولا در انتخاب هم نشین نیز دقت فراوانی می کنند. دوست بد، زمینه بسیار مهمی برای اشتباه و گناه است ، چراکه انسان از دوست و همنشین خود بسیار تاثیر می گیرد. به نحوی که دوست و معاشر بد، شخصیت انسان را به نابودی و ویرانی می کشاند. دوست بد انسان را به محیط های گناه آلود می کشاند و با عادی نشان دادن گناه ، کم کم اعتقادات فرد را می خشکاند. خداوند در آیات 27 و 29 سورۀ فرقان هشدار می دهد که مراقب باشید تا شیطان از طریق دوست ناباب ، شما را به فساد و انحراف نکشاند. در این آیات انسان ساز خداوند می فرماید: « به خاطر بیاور، روزی را که ظالم دست خود را از شدت حسرت به دندان می گزد و می گوید: ای کاش با رسول خدا راهی برگزیده بودم . ای وای برمن! کاش فلانی را دوست خود انتخاب نکرده بودم او مرا از یاد خدا گمراه ساخت بعد از آنکه هدایت شده بودم. و شیطان همیشه انسان را از راه راست گمراه می کند.»
از دیگر راهکارهای مهم در حفظ دین وابسته نکردن رفتار خود به نگاه و قضاوت اکثریت جامعه است . شخصی که معیار انتخابها و رفتارهایش را همرنگ شدن با اجتماع قرار می دهد، نمی تواند در محیط های ناسالم رفتارهای سالم و خداپسندانه ای داشته باشد. محیط ناسالم مسلماً حال و هواى الهى ندارد و آلوده به هوس هاى مردم مى شود.
در سفارش معروف حضرت لقمان (ع) به پسرش نیز آمده است : «پسرم ! قلب خود را به خشنودى مردم وابسته مکن زیرا هر کاری انجام دهی ، رضایت همه مردم بدست نمى آید ؛ پس به رضایت آنها دل مَبَند، و به خشنودى خداى بزرگ اشتغال داشته باش.»
از دیگر راهکارهای حفظ دین در محیط های ناسالم ، توجه و تفکر به آثار گناه در زندگی است . توجه به آثار و عواقب کارهای ضد اخلاقی که در این گونه محیط ها انجام می گیرد تلنگر و تذکر بسیار مثبتی برای فرد به همراه دارد . گناه ، نه تنها انسان را از خدا دور می کند و اخلاق و رفتار او را ناپسند می کند بلکه گاه بر زندگی او تاثیر مستقیم دارد . به طور مثال برخی گناهان مانند داشتن روابط نادرست با جنس مخالف و یا مصرف مشروبات الکلی گاه به گسستن کانون خانواده منجر می شود و فرد به واسطه یک اشتباه ، نزدیکترین افراد خود را از دست می دهد. بدین جهت است که دین اسلام به تفکر در عاقبت کار بسیار تاکید دارد و مدام انسان را به حفظ ایمان و تقوای الهی سفارش می کند. جای دارد که به این حدیث نورانی از محمد مصطفی (ص) اشاره کنیم که می فرمایند: « در برابر گناهان پارسایى را پیشه کنید، زیرا گناهان نابودکننده خیرات مى باشند…»
به گفتۀ بزرگان اخلاق ، رشد و تعالی هر فرد ، محصول شناخت صحیح و آگاهانه او از معارف و حقایق دینی است. هر چه انسان بتواند مطالعات دینی خود را بالا ببرد و با برهان و استدلال عقلی، اصول دین را برای خود اثبات نماید، به همان میزان احتمال انحراف او در عمل کاهش خواهد یافت.
اعمالی از قبیل تفکر در نعمت های الهی، تأمل و تدبر در آیات الهی، درد دل با خدا، شرکت در مراسم دعا و نیایش ، خواندن داستان زندگی انسانهای پرهیزگار و موارد دیگر ، در حفظ دین و تقویت ایمان نقش مهمی را ایفا می کنند . در این میان حضور در مسجد و مراوده با برادران و خواهران ایمانی و بهره بردن از لذت و معنویت نماز وحدت بخش جماعت ، تاثیر بسزایی در روحیه و ایمان فرد مومن دارد .
مسلماً حفظ ایمان و ارزش های دینی در محیط های نامساعد بسی دشوار است ولی ارزش افزون تری دارد. خداوند در سوره تحریم آسیه همسر فرعون را برای مومنان به عنوان الگو مثال می زند . او در محیط نامساعد و کفرآلودی قرار داشت ولی قلبش آنچنان مملو از ایمان به خدا بود که در برابر همۀ بدی ها ایستاد و علیرغم تمام سختی ها ، دست از اعتقاد به خداوند یکتا و روز معاد بر نداشت. آن هنگام که این بانوی بزرگ از شوهرش بیزاری جست ، عرضه داشت : « پروردگارا! خانه ای برای من نزد خودت در بهشت بساز، و مرا از فرعون و عمل او نجات ده، و مرا از قوم ظالم رهائی بخش.»( سوره تحریم ، آیه 11)
اگر انسان همچون آسیه بتواند لذت محبت الهی را بچشد، انگیزه او برای بدست آوردن لذت‌های معنوی تقویت می‌شود و حتی در بدترین محیط ها ، رضایت الهی را جستجو می کند تا مبادا رابطه شیرینی که با پروردگار بی همتایش برقرار کرده است ، خدشه دار شود .