پیش از پرداختن به پاسخ، مناسب است ابتدا توضیح اندکی درباره ی خود این نظریه بدهیم. می دانیم که تمامی ادیان به حیات پس از مرگ انسان معتقد هستند و اعتقاد عموم ادیان این است که این زندگی در عالمی دیگر تحقق خواهد یافت.

اما در پاره ای از جوامع این مطلب مطرح شده است که روح انسان، جز در مواردی که از فرط کمال، با خدا متحد و یا از فرط شقاوت، به عذابی دائم دچار شود، با مردن به عالم دیگری نمی رود، بلکه تنها از پیکری به پیکر دیگر در همین عالم منتقل می شود و زندگی جدیدی را در همین دنیا از سر می گیرد. این سلسله ی توالد و تجدید حیات تا ابد ادامه می یابد، مگر چنان که گفتیم روح در زندگی های بعدی به اوج کمال یا حضیض شقاوت برسد. این دیدگاه که به »نظریه ی تناسخ یا سمساره« معروف است، همواره همراه با نظریه ی دیگری به نام »قانون کرمه« بیان می شود که این قانون بیانگرکیفیت حیات بعدی و خلاصه ی آن است که کردار، گفتار و پندار هر فرد موجب نتایج و سبب اموری است که سرنوشت حیات بعدی او را معین می کند. (برای تفصیل نظریه تناسخ و قانون کرمه، ر. ک: جان، بی. ناس؛ تاریخ ادیان؛ ترجمه علی اصغر حکمت، ص 155)

نکته ای که در این نظریه اهمیت دارد، این است که این نظریه در هیچ یک از ادیان وحیانی؛ یعنی، ادیانی که یک نفر با ادعای نبوت آن را آورده باشد، یافت نشده و تنها در برخی ادیان هندی و عقاید مرسوم در یونان باستان، مشاهده شده است.

در ادیان هندی نیز قضیه بدین قرار است که در تاریخ باستانی هند و در اولین ادیان آن جا که در تاریخ ثبت شده اند، اعتقادی به تناسخ نیست و همان عقیده به زندگی پس از مرگ، در عالمی دیگر وجود دارد و حتی در اولین چهار کتاب مقدس هندوها که به »وداها« معروفند، اثری از نظریه ی تناسخ یافت نمی شود. (به نقل از ویل دورانت: تاریخ تمدن، ج 1، ص 468)

اما از اواخر قرن هفتم پیش از میلاد که تمدن شهرنشینی در هند سر و سامان گرفت و جامعه به سه طبقه ی امرا، برهمنان )روحانیون( و عامه تقسیم شد، به تدریج افکار فلسفی ای در میان برهمنان به وجود آمد، مجموعه ای از نوشته های فلسفی آنان طی حدود 3 الی 4 قرن به نام »اوپانیشادها« گردآوری و این آثار برای اولین بار (به نقل از جان، بی. ناس: تاریخ ادیان، ص 146 – 148) رگه هایی از این نظریه پدیدار شد. اما چون مابعد الطبیعه ی مکاتب برهمنی بسیار پیچیده و دور از دسترس فهم عادی بشر بود، در طی یک دوره ی هزار ساله )از 500 ق. م تا 500 م( عده ای از نویسندگان، هیجده پورانه [داستان های کهن] مشتمل بر 400/000 بیت ساختند و آن بحث ها را به گونه ای عوام پسند شرح و تفصیل دادند و از جمله به جزییات نظریه ی تناسخ، قانون کرمه و پر و بال دادن به آن هاپرداختند. (منبع پیشین، ص 277؛ و ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 1، ص 585 – 589) از همان آغاز نگارش این آثار، چنان این عقاید در جامعه رایج شد که تمامی آیین های بعدی هند، از این عقاید متأثر شدند؛ حتی آیین هایی مثل جین و بودا که در اصل در مخالفت با برهمنان ایجاد شدند و به لحاظ مبانی فکری با تناسخ در تضاد بودند، کم کم این نظریه را به اشکال گوناگونی در درون خود پذیرفتند. (البته در دین بودا این نظریه چنان تغییر کرد که با تناسخ اصطلاحی بسیار متفاوت است. آقای ع. پاشایی در پاورقی ترجمه ی کتاب تاریخ تمدن ویل دورانت، ج 1، ص 500 می گوید: »خیلی از مصطلحات فلسفی میان فلسفه ی بودا و فلسفه های برهمنی، فقط در لفظ مشترک است نه در معنا و تناسخ و کرمه و… از این دسته اند. در آیین بودا، تناسخ به معنای رفتن یا حلول روان از جسمی به جسم دیگر نیست، بلکه دوباره زاییده شدن بودایی یا به تعبیر دقیق تر، نو شدن یا وجود مجدد، بدون انتقال چیزی به چیز دیگر صورت می گیرد.«)

در یونان باستان نیز در نوشته های اساطیری همچون هومر و هردوت چنین مطلبی به چشم نمی خورد و ظاهرا فقط شخصی به نام اورفئوس چنین اعتقادی داشت، وی نوازنده ی ساحری بود که یک سلسله عقاید اسرارآمیز و آداب و رسوم عجیب تأسیس کرد که عاقبت، خود، قربانی همین آداب و رسوم شد. (جان، بی. ناس. تاریخ ادیان، ص 90) در فلاسفه ی یونان باستان نیز این نظریه تنها به فیثاغورث و به تبع او، امپدکلس )انباذ غلس( نسبت داده شده است که غربیان معتقدند: فیثاغورث تحت تأثیر اورفئوس و آیین اورفه ای، این نظریه را پذیرفته است. (فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج 1، ص 40 – 43) در مقابل، برخی از حکمای مسلمان، همچون ملاصدرا بر این باورند که اسناد این رأی به فیثاغورث، ناشی از کج فهمی آرای وی بوده است و مقصود حقیقی وی از آن آراء، همان معاد جسمانی است. (صدرالدین محمد شیرازی. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الاربعة. ج 9، ص 5 – 6 و 26)

بد نیست اشاره ای هم به تناسخ در اسلام داشته باشیم: حقیقت این است که در صدر اسلام عده ای از سودجویان و بعضا شیعیان ناآگاه درباره ی ائمه اطهار )ع( دچار غلو و قائل به الوهیت ائمه )ع( شدند که به اصطلاح »غلات شیعه« نامیده می شوند، البته خود این ها به فرقه های متعددی تقسیم شدند و با گسترش تمدن اسلامی سعی کردند برای عقاید افراطی خود توجیهاتی ارائه دهند. مثلا یک معضل آن ها این بود که چگونه ممکن است که پیامبر اکرم )ص(، حضرت علی )ع( و امام صادق )ع( خدا باشند و در عین حال، خدا واحد باشد. ظاهرا در اثر تماس با هندوان و رو به رو شدن با عقیده ی تناسخ، این عقیده را راه حل مناسبی برای خود یافتند و گفتند: »خدا در واقع روحی به نام روح القدس است که ابتدا در جسم حضرت آدم )ع(، سپس در حضرت عیسی )ع(، پیامبر )ص( و ائمه )ع( حلول کرد.« به هر حال در جعلی بودن و کذب این ها، همین بس که خود ائمه اطهار )ع( به شدت از آن ها بیزاری جسته، طرد و لعن کرده و آن ها را کافر دانسته اند. (برای احادیثی در این باب، ر. ک: بحارالأنوار، ج 4، ص 320 – 322)

به هر حال، منظور از این تاریخچه این بود که نظریه ی تناسخ در ادیان اصیل جهان جایگاهی نداشته و تنها در برهه ی خاصی در هند پیدا شده است و در ابتدا نیز، نه به این صراحت، بلکه در قالب عباراتی موهم تناسخ بود. منتها بعدی ها آن را به صورت پر و بال داده اند و حتی به فرض که در اوپانیشادها نیز صریح مطرح شده باشد، باز نویسندگان آن ادعای نبوت نداشته اند. (برای بحثی مختصر و مفید در تاریخچه ی این نظریه، ر. ک: حسین سوزنچی، نظریه ی تناسخ در مجله ی رشد آموزش معارف اسلامی، شماره ی 41) به نظر می رسد چنان که ملاصدرا نیز اشاره کرد، این نظریه نوعی انحراف در مسأله حشر جسمانی است که به تعبیر وی مسأله ای بسیار دشوارو طبیعی است که عده ای در فهم آن دچار اشتباه می شوند. (ملاصدرا در بحث نظریه ی تناسخ، این مسأله را »مزال الأقدام و مزالق الأفهام« و »کثیرة الاشتباه و دقیقة المسلک« معرفی کرده است. الأسفار الاربعة، ج 9، ص 2)

اکنون به سراغ ادله ی موافق و مخالف این نظریه و نقد آن ها می رویم. در ابتدا اشاره می کنیم که فلاسفه ی ما عموما این نظریه را بر اساس یک سلسله مبانی محکم فلسفی پاسخ داده اند که این پاسخ ها در عین حال که بسیار دقیق هستند، اما فهمشان دشوار است. مثلا، ابن سینا بر اساس این مطلب که: »هنگامی که بدن آمادگی پذیرش نفس را پیدا کرد، بالضروره باید عقل فعال نفس جدیدی به وی افاضه کند، و در صورت پذیرش تناسخ، لازم می آید هر موجودی یا دو نفس داشته باشد یا ترجیح بلا مرجع رخ دهد.« این نظریه را رد می کند. (ادله ی وی در بحث نفس کتاب الاشارات و التنبیهات، ج 2 مفصل آمده است)

ملاصدرا نیز پس از اثبات حرکت جوهری، و اثبات نظریه ی »جمسانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس«، به راحتی محال بودن نظریه ی تناسخ را نشان می دهد؛ زیرا بر اساس این نظریه، نفس در دامان جسم زاده می شود، با آن ترکیب اتحادی دارد و در هنگام مرگ به نوعی تجرد می رسد که دیگر امکان ندارد با یک جسم مستقل دیگر ترکیب شود. (ادله ی وی به طور عمده در کتاب الاسفار العقلیة الأربعة، ج 9، ص 1 – 25 آمده است و علامه طباطبایی بیان ساده ای از آن را در تفسیر المیزان ارائه کرده است، ر. ک: ترجمه ی تفسیر المیزان، ج 1، ص 311 – 315، ذیل آیه ی 73 سوره ی بقره) با توجه به این که فهم اغلب این ادله، نیازمند آگاهی های فلسفی متعدد و از سطح فکری دانش آموزان بسیار بالاتر است. از آوردن آن ها در این جا خودداری کردیم (خلاصه ی این ادله را قبلا در مقاله ای آورده ام. ر. ک: حسین سوزنچی، نظریه ی تناسخ(2)در مجله ی رشد آموزش معارف اسلامی، شماره ی 42) و صرفا به ادله ی طرفداران تناسخ و نقد آن ها اکتفا می کنیم. (تفصیل این ادله و نقد دقیق آن ها نیز در منبع پیشین آمده است)

طرفداران تناسخ دو دلیل بر ادعای خود دارند: 1. دلایل دینی 2. شواهد تجربی. عمده دلیل دینی آن ها تمسک به عدالت الهی است و شواهد تجربی آن ها عبارت است از خاطرات کسانی که مدعی یاد آوردن زندگی دیگری در پیش از زندگی کنونی خود می باشند. اکنون به شرح و نقد آن ها می پردازیم:

1. عدالت الهی: چنان که جان هیک نقل می کند، مهم ترین دلیل و انگیزه ی معتقدان به تناسخ، پاسخ به این سؤال است که »با توجه به عدالت خدا، چرا انسان ها متفاوت آفریده شده اند؟« و در جواب گفته اند: »علتش این است که هر کسی قبل از این زندگی، زندگی دیگری داشته و متناسب با اعمالی که در آن زندگی انجام داده، جایگاهش در زندگی بعدی مشخص شده است؛ یعنی کسی که در زندگی قبلی آدم خوبی بود، در زندگی جدید در یک خانواده ی مرفه به دنیا آید و کسی که گناهکار و بد کار بود، در یک خانواده ی فقیر و بیچاره به دنیا می آید.« بعضا حتی معتقدند که تناسخ ممکن است از انسان به حیوان و یا بر عکس نیز صورت بگیرد.

چنان که جان هیک مطرح کرده است، اگر این نظریه به خاطر حل مشکل عدالت الهی باشد، به هیچ وجه نمی تواند مشکل را حل کند. به این بیان که این سلسله ی توالدها )با سیر قهقرایی به عقب( یا آغاز دارد یا ندارد. اگر، مطابق آیین هندو آغاز ندارد، پس شکل تفاوت ها حل نشده و صرفا به عقب می رود؛ یعنی مرتب اشکال در مورد »قبلی ها« مطرح می شود که چرا آن ها متفاوت خلق شده اند. اگر هم بر اساس علم جدید، نظر هندوان را رد کنیم و بگوییم حیات آغاز دارد، آن گاه باید ارواح انسان ها را یا کاملا یکسان و یا با اندکی تفاوت فرض کنیم. اگر اندکی تفاوت داشته باشند که باز مسأله حل نشده است و اگر یکسان باشند، تفاوت های بعدی آن ها ناشی از عوامل خارجی )شرایط محیطی( خواهد بود و باز عدالت خدا زیر سؤال می رود که چرا شرایط محیطی یکسانی برای آن ها قرار نداده است؟ (جان هیک، فلسفه ی دین، صص 269 – 271 و 282 و 285 – 286)

پس در هیچ حالتی نظریه ی تناسخ، مشکل نابرابری های انسان ها در هنگام تولد را حل نکرده است. (راه حلی که بر اساس مبانی اسلامی برای وجود تفاوت ها در انسان ها مطرح می شود در کتاب ارزشمند عدل الهی، نوشته ی استاد مطهری آمده و خلاصه ای از آن نیز در جلد اول مجموعه ی آفتاب اندیشه ص 110 – 118 ارائه شده است)

2. خاطره های زندگی قبلی: ظاهرا مهم ترین عاملی که امروزه موجب گرایش عده ای به این نظریه شده، این است که برخی مدعی هستند زندگی پیشین خود را به یاد می آورند و دیگران این را به عنوان دلیلی تجربی بر صحت تناسخ قلمداد کرده اند. این خاطره ها به دو صورت پیدا می شوند: عده ای با هیپنوتیزم به چنین خاطره هایی می رسند و عده ی معدودی نیز بدون هیپنوتیزم، چنین ادعایی را مطرح می کنند:

الف. خاطره های ناشی از هیپنوتیزم: عده ای از افراد، هنگامی که تحت تأثیر هیپنوتیزم واقع می شوند، ادعا می کنند که به یاد می آورند قبلا شخص دیگری بوده اند و کارهای دیگری انجام می داده اند و در برخی موارد مشاهده شده که چنان شخصی واقعا وجود داشته و احیانا برخی از آن کارها را نیز انجام داده است.

برای پاسخ به این ادعا، ابتدا باید نکته ای را یادآور شویم و آن این که دانشمندان در تبیین هر حادثه ای، همیشه بیانی را قبول می کنند که با سایر داده های علمی هماهنگ باشد. این ادعا مستلزم پذیرش تناسخ و نظریه ی تناسخ با بسیاری از داده های علمی ناسازگار است. در این جا باید دید آیا تبیین دیگری از مطلب وجود ندارد که هم این پدیده را توجیه کند و هم با سایر داده های علمی هماهنگ باشد؟آقای کیت آگوستین بر همین اساس می گوید: »شواهدی توسط فرا روانشناسان گردآوری شده است که در آن ها افراد، هنگامی که تحت تأثیر هیپنوتیزم خاطره های زندگی قبلی را توصیف می کرده اند، بعضا گزارش های تاریخی درست و صمیمی ارائه داده اند. در پاسخ به این ها باید گفت که این شواهد، با بیان دیگری؛ یعنی کریپتومنسیا (Cryptomnesia) سازگارتر است.« (Keith Augustine Skeptic Magazine )1997(: Vol. 5: No.2:P.9)

ملوین هاریس این پدیده را چنین شرح می دهد: »برای فهم کریپتومنسیا، ما باید ضمیر ناخودآگاه را به عنوان یک انبار بسیار بزرگ و درهم ریخته ای از اطلاعات تصور کنیم. این اطلاعات، از کتاب ها، روزنامه ها، مجلات، سخنرانی ها، رادیو و تلویزیون، مشاهده ی مستقیم، و یا حتی از مکالمات جسته گریخته ای که اتفاقی به گوش ما می خورد، گرد آمده است. در اوضاع و شرایط عادی، بیش ترین اطلاعات، فراخوانی واقع نمی شوند، اما گاه، این خاطره های عمیقا دفن شده به طور ناخواسته و بدون برنامه ریزی قبلی، فرا خوانده می شوند. آن ها ممکن است به صورت گیج کننده ای ظاهر شوند؛ زیرا خاستگاه های آن ها به طور کامل فراموش شده است.« (Melvin Harris. Are Past – Life Regressions Evidence of Reincarnation? in Free Inquiry )Fall 1986(: P.16)

موارد بسیاری وجود دارد، که رد پای اطلاعات ادعا شده در مورد زندگی قبلی، بر اثر تحقیقات بیش تر در چنین عوامل ساده و پیش پا افتاده، یافت شده است. مطابق تحقیقات جان بلوف باید گفت: »در حقیقت، تاکنون در تمامی موارد ادعای زندگی پیشین که اطلاعات آن با هیپنوتیزم فرا خوانده شده است، یا چنان شخصی آن طور که فرد توصیف می کند، وجود نداشته و یا ویژگی مورد بحث می توانسته است برای فرد اطلاع دهنده، که احتمالا به طور خود آگاه به منبع این اطلاعات توجهی نداشته است، معلوم باشد.«

مواردی که اشخاص بدون تأثیر هیپنوتیزم، چنین ادعاهایی کرده اند مطابق تحقیقات انجام شده، این حادثه در دو مورد خاص مشاهده شده است: اول، در بچه های کم تر از چهار سال در هندوستان، که عده ی زیادی از این بچه ها چنین ادعایی را مطرح کرده اند و دوم، موارد معدودی در افراد بزرگسال.

در مورد بچه های مذکور، مطابق تحقیقاتی که توسط یان استیونسن، (Ian Stevenson) یان ویلسون (Ian Wilson) و چامپ رانسوم (Champ Ranon) انجام شده، (گزارشی از مجموعه ی این تحقیقات در مقاله ی زیر آمده است:

Paul Edwards. Introduction. In Immorality. Ed.by Paul Edwards.)New York: Macmillan.1992(:P.12) خلاصه ای از آن در این مقاله آمده است: حسین سوزنچی، نظریه ی تناسخ(2)، در مجله ی رشد آموزش معارف اسلامی، شماره ی 42، ص 24) آشکار شده که به لحاظ علمی، بیش تر موارد غیر قابل قبول است؛ یعنی یا انگیزه ای برای آن ادعاها وجود دارد )به طور مثال، معلوم شده است که بیش تر این ها ادعا می کرده اند که به یک طبقه ی اجتماعی بالاتری تعلق دارند، یا حتی سهمی از زمین متعلق به پدر زندگی قبلی شان را طلب می کرده اند(، یا بین دو خانواده ی مورد بحث، آشنایی زیادی وجود داشته و احتمال توافق پیشین بین آن ها زیاد بوده است. بر همین اساس استیونسن نهایتا به این نتیجه رسید که این موارد، ضعیف ترین نوع دلایلی افواهی و شبه داستان پردازی است.اما در مورد ادعاهای بزرگسالان،حقیقت این است که کتاب های متعددی در این زمینه نوشته شده، اما اغلب آن ها ساختگی بودنش بر پژوهشگران آشکار است. در میان آن تنها کتابی که ظاهرا ادعاهای مطرح شده در آن با گزارش های تاریخی بیش تر هماهنگ است، کتابی از یان استیونسن، به نام »نمونه های تناسخ« (Ian Stevenson Cases of Reinacarnation Type. )Charlottesville: University of Virginia Press. 1975-1979(.3 Vol) می باشد. جمعا 32 مورد در آن گزارش شده است که مثلا خانمی در سال 1902 در هند به دنیا آمد، پس از مدتی وفات یافت و در سال 1926 فرد دیگری در هند به دنیا آمد که ادعا می کرد تجربیاتی از مردم و حوادث آن ها دارد که با تجربه های فرد قبلی هماهنگ بود. این موارد نیز هر چند با تئوری کریپتومنسیا قابل توجیه است، اما علاوه بر آن، محققان دلایل دیگری نیز در رد این ادعاها ارائه کرده اند که به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می کنیم:

الف. نقد چگونگی این همانی: مهم ترین مسأله این است که ببینیم واقعا چه معیاری وجود دارد که ما یک شخص را در دو سالگی و در پنجاه و دو سالگی شخص واحدی می دانیم و می گوییم که این شخص پنجاه ساله همان بچه ی دو ساله است؟ فلاسفه مسلمان، ملاک این همانی را نفس و روح می دانستند و مطابق ادله ای که در ابتدای بحث اشاره شد، نشان می دادند امکان ندارد روحی که از بدن انسان جدا می شود، دوباره در یک کالبد جدید حلول کند. لذا این ادعاها الزاما باطل است و توجیه دیگری )همانند نظریه ی کریپتومنسیا( باید داشته باشد. برخی از فلاسفه ی غرب، همچون جان هیک که منکر روح هستند نیز نشان داده اند که آن امری را که ملاک وحدت شخص امروزی و همین شخص در پنجاه سال پیش می دانیم، هر چه که باشد نمی تواند ملاک وحدت شخص فعلی و شخصی که مدت ها پیش در گذشته است، باشد. (نظریه ی جان هیک مفصلا در کتاب وی به نام فلسفه ی دین )ترجمه ی بهرام راد(، ص 269 – 271 و 285 – 286 و خلاصه ی آن در همان مقاله ی نظریه تناسخ(2)، در مجله ی رشد آموزش معارف اسلامی، ش 42، ص 25 – 26، آمده است) خلاصه این که، صرفا با مشاهده ی شباهتی بین خاطرات یک فرد و جریاناتی که برای شخص دیگری رخ داده است، نمی توان این را همان شخص دانست.

ب. عدم یادآوری از جانب اکثر انسان ها و عدم یادآوری مکرر از جانب مدعیان یاد شده: این دلیل بر این اساس استوار است که اگر تناسخ صحیح باشد، چرا از میان چند میلیارد نفر تنها عده ی بسیار قلیلی، مثلا همین سی و دو نفر، این حادثه را به یاد می آورند. و خود این ها نیز چرا فقط یک زندگی قبلی را به یاد می آورند )چون مطابق تناسخ، هر کسی بارها می میرد و زنده می شود(؟

توضیح مطلب این که در برخی مباحث قلت و یا کثرت طرفداران آن، تنها دلیل برای قضاوت درباره ی صحت یا سقم آن است. مثلا فرض کنید من و شما پشت دیواری ایستاده ایم و من ادعا می کنم که جعبه ای پشت دیوار است و شما شخصا راهی برای دیدن پشت دیوار ندارید؛ لذا از عده ای که می توانند آن جا را ببینند، سؤال می کنید، برخی از آن ها سخن مرا تأیید و برخی تکذیب می کنند. با نفس این حرف ها، نمی توان به واقعیت پی برد، مگر این که شواهدی پیدا شود که گفته ی یکی از طرفین را تقویت کند. شاید کسی بگوید: بهترین قرینه این است که ببینیم افرادی که خبر می دهند، قبلا راستگو و یا دروغگو بوده اند؟ اما این قرینه ی مناسبی نیست؛ زیرا هر انسانی اولین دروغی که می گوید، اولین دروغ اوست. تنها قرینه ای که داریم، قلت و کثرت شدید است؛ یعنی اگر سی و دو نفر بگویند که دیده ایم و چند میلیارد نفر خلاف آن را بگویند، انسان سخن اکثریت را به واقع نزدیک تر می داند و در بحث تناسخ نیز قضیه به همین صورت است. (این استدلال را از استاد مصطفی ملکیان بر گرفته ام، از: درس مرگ و جاودانگی از جمله دروس کلام جدید در نیم سال دوم سال تحصیلی 76 – 77، در دانشگاه امام صادق )ع(، جلسه ی دوازدهم)

البته در تکمیل دو استدلال متن، باید نکته ای را بیفزاییم و آن این که ممکن است این چند نفر تنها به لحاظ منطقی کاذب باشند، نه به لحاظ اخلاقی؛ یعنی باید صدق منطقی )مطابقت گفتار با واقعیت( و صدق اخلاقی )مطابقت گفتار با اعتقاد شخصی( را از هم تفکیک کرد. در آن مواردی که انسان اشتباه می کند، صدق اخلاقی دارد و صدق منطقی ندارد؛ یعنی دچار جهل مرکب شده است، اما در این جا چگونه چنین جهل مرکبی ممکن است؟

باید گفت: به لحاظ روان شناسی گاه می شود که انسان همراه شخص دیگری است یا حکایتی را می خواند که آن شخص دیگر )یا قهرمان حکایت( اعمالی را انجام می دهد، انسان با خود می گوید که اگر من جای او بودم، همین کار را می کردم. بعد از مدتی، ضمیر ناخودآگاه در این اطلاعات دخل و تصرف می کند و انسان می پندارد واقعا خودش آن کارها را انجام داده است. مثلا، من خود به یاد دارم که در کودکی پدرم برای من و برادرم دو قمقمه خرید که یکی از دیگری زیباتر بود. بعد از مدتی آن ها گم شدند و چند سال بعد هنگام اسباب کشی پیدا شدند. من صادقانه مدعی بودم که قمقمه ی زیباتر را پدرم برای من خریده است و برادرم نیز صادقانه مدعی بود که این قمقمه از آن اوست. هنوز نیز بعد از گذشت سال ها از آن ماجرا هر یک از ما تصور می کند که آن قمقمه متعلق به اوست. پس انسان می تواند در اسناد فعل شخص دیگر به خودش خطا کند. اما این که چگونه ممکن است این تعداد خاطره ی مشترک بین شخص مدعی تناسخ و شخص رحلت کرده وجود داشته باشد، می توان گفت: اولا: خاطرات مشترک بین هر یک از ما و نزدیکانمان )مثلا همسر یا دوست صمیمی یا والدین(، کم تر از این مقدار نیست. ثانیا: این خاطرات مطابق بیان کریپتومنسیا، می تواند اطلاعات عقب رانده شده ی ضمیر ناخودآگاه باشد و بعید نیست که از میان چند میلیارد نفر، تعدادی از اطلاعات عقب رانده شده ی سی نفر با برخی جریانات زندگی سی نفر دیگر مشابه باشد.

ج. عدم ثبات تعداد انسان ها: اگر نظریه ی تناسخ درست باشد، لازم می آید تعداد انسان های جهان ثابت بماند؛ زیرا هیچ روح جدیدی ایجاد نمی شود و هر روحی که بمیرد در کالبد شخص دیگری ظاهر می شود. (این استدلال را ملاصدرا در الاسفار العقلیة الأربعة، ج 9، ص 14 ارائه کرده است) در این جا شاید پاسخ داده شود که تناسخ نه فقط بین انسان ها، بلکه بین انسان با حیوان و گیاه و جماد نیز هست. اما باید گفت: اولا در مورد گیاه و جماد، اصلا خاطره داشتن و هیچ کلام دیگری وجود ندارد که انسان را به صورت یک سنگ بدانیم؛ یعنی سنگ روح و خاطره ندارد و…، بر چه اساسی می توان انسان و سنگ را یکی دانست. در مورد تناسخ متقابل انسان و حیوان هم دو مشکل عمده از حیث تعداد و کیفیت هست؛ یعنی اولا: اگر تناسخ بین انسان و حیوان برقرار باشد، لازم می آید که جمعیت انسان ها به طور وحشتناکی زیاد شود؛ زیرا این قول، منشأ همه ی حیوانات را هم انسان می داند و مطابق آن انسانی که به حیوان تبدیل شده است، پس از چند دوره حیوان بودن، مجازاتش تمام می شود و دوباره انسان می شود. حال با توجه به تنوع فراوان حیوانات )به خصوص حشرات و…( اگر فقط قرار باشد از هر نوع حیوانی در سال تنها یکی انسان شود، باید سالانه ده ها میلیارد نفر به جمعیت انسان ها افزوده شود که تا به حال چنین نشده است.

ثانیا: از حیث کیفیت، معتقدان به تناسخ بین انسان و حیوان، اعتقاد دارند که مطابق قانون کرمه، هر انسانی به حیوانی تبدیل می شود که خلق و خوی آن را دارد؛ مثلا انسان حریص، مورچه و انسان شهوتران، خوک و… می شود.

اکنون این اشکال پیش می آید که انسانی که چند رذیلت اخلاقی را با هم دارد )حریص، شهوتران و…( چگونه خواهد شد؟ هر کدام بشود، ترجیح بلامرجح است. اگر هم اشکال شود که در معاد نیز همین مشکل پیش می آید؟ پاسخ می دهیم که اتفاقا در احادیث هم اشاره شد که ممکن است یک نفر سرش مثل گرگ و بدنش چیزی دیگر باشد، اما در جهان مادی ما چنین موجودی را سراغ نداریم. (بحث بالا را ملاصدرا در قالب سه استدلال گوناگون برای رد اقسام تناسخ آورده بود که ما آن را در قالب یک استدلال واحد ارائه کردیم. ر. ک: الإسفار العقلیه الأربعة، ج 9، ص 14)

جمع بندی مبحث تناسخ

این بحث، به علت اهمیت و شیوعی که اخیرا در جامعه ما پیدا کرده است، اندکی طولانی شد؛ اما هدف این بود که دبیران محترم به جوانب گوناگون آن آگاه شوند تا بهتر بتوانند از عهده ی پاسخ گویی به شبهات جدید برآیند. تفهیم برخی از این مباحث به دانش آموزان دشوار است، به همین دلیل توصیه می شود تنها در صورتی که شخصی اشکال وارد کرد، به بحث با او بپردازید، اما اگر خواستید در ابتدا بحث را مطرح کنید، حول و حوش دو نکته بحث کنید: اول این که نشان دهید که نظریه ی تناسخ از پشتوانه ی محکمی در ادیان گوناگون، حتی در ادیان هندو که امروزه مهم ترین مروجان آن هستند، برخوردار نیست. دوم و مهم تر، بیان کریپتومنسیا را برای آن ها شرح و توضیح دهید که تمامی ادعاهای تناسخ، چگونه بر اساس این نظریه ی روان شناختی قابل بیان است و خصوصا بر این نکته تأکید کنید که اگر من در ذهنم خطور کند که قبلا کس دیگری بوده ام و کارهای دیگری انجام می داده ام، به هیچ وجه دلیل نمی شود که واقعا من کس دیگری بوده باشم.