توسعه‌ی اقتصادی در هر جامعه‌ای، علاوه بر شاخص‌های اقتصادی، از قبیل سطح دستمزدها، درآمدها و بهره‌وری، به باورها و اعتقادات مردم یک جامعه به کار نیز بستگی دارد. در صورتی که بین کار و اعتقادات اسلامی و ارزش‌های افراد در یک جامعه سازگاری باشد، می‌تواند باعث کاهش کم‌کاری و افزایش بهره‌وری بخش‌های مختلف اقتصادی در آن جامعه شود.

در ریشه‌یابی فرهنگ کم‌کاری در ایران، مشکلات اقتصادی، پایین بودن سطح دستمزدها و درآمدها و عدم افزایش اشتغال به موازات رشد نیروی انسانی، مسائل مربوط به کم‌کاری را در ایران تشدید می‌کند. بنابراین آسیب‌شناسی فرهنگ کار و تحول در فرهنگ کار و ارزش‌های مربوط به آن با توجه به باورها و ارزش‌های دینی، از اهمیت ویژه‌ای در توسعه‌ی اقتصادی هر جامعه برخوردار است و باعث افزایش بهره‌وری نیروی کار می‌شود. با توجه به مطالب مطرح‌شده، سؤال این پژوهش این است که باورها و ارزش‌های اسلامی چه تأثیری بر فرهنگ کار در ایران دارد؟

فرهنگ کار به مجموعه‌ی ارزش‌ها، باورها و دانش‌های مشترک پذیرفته‌شده‌ی یک گروه گفته می‌شود که در انجام فعالیت‌های هدفمند آن گروه به کار گرفته می‌شود. به عبارت دیگر، درونی شدن ارزش‌ها و نگرش‌های جمعی در یک جامعه یا سازمان، بیانگر فرهنگ کاری آن جامعه یا سازمان است. در جامعه‌ی ایران، اگرچه مردم دارای باورها، ارزش‌ها و اعتقادات اسلامی هستند، اما این ارزش‌ها و اعتقادات نقش زیادی در ایجاد و ارتقای فرهنگ کار نداشته است. یکی از ابعاد منفی فرهنگ کار در ایران، فرهنگ بد کار کردن و یا کم‌کاری است. به همین خاطر، اتلاف زمان مفید کار در ایران بالاتر از استانداردهای جهانی است.

از نظر لغوی، کار به معنای فعل و عمل و کردار انسان است و در اصطلاح، کار فعالیتی است نسبتاً دائمی که به تولید کالا یا خدمات می انجامد و به آن دستمزدی تعلق می گیرد. کار دارای سه خصوصیت است: نخست، کار مبتنی بر فعالیت فکری و بدنی است؛ دوم، از طریق کار، کالایی تولید می شود یا خدمتی عرضه می گردد؛ سوم، در قبال انجام کار، دستمزدی پرداخت می گردد. به طور استنباطی، در اندیشه‌ی امام علی (علیه السلام)، کار عبارت است از تلاش و کوشش انسان‌ها برای آماده کردن زاد و توشه‌ی آخرت در دوران زندگی مادی (نهج‌البلاغه، 447 و 644، خطبه‌ی 230/9).

فرهنگ کار به مجموعه‌ی ارزش‌ها، باورها و دانش‌های مشترک پذیرفته‌شده‌ی یک گروه گفته می‌شود که در انجام فعالیت‌های هدفمند آن گروه به کار گرفته می‌شود. به عبارت دیگر، درونی شدن ارزش‌ها و نگرش‌های جمعی در یک جامعه یا سازمان، بیانگر فرهنگ کاری آن جامعه یا سازمان است. بنابراین فرهنگ کار، همان دنیای ذهنی شناخت‌ها و ارزش‌هایی است که افراد جامعه نسبت به کار دارند.

کار و تلاش از منظر قرآن

در بیان اهمیت و ارزش کار، در آیات قرآن کریم از کلمات مختلفی نظیر عمل، کسب، سعی، صنع، جهد، فعل، شغل و کدح استفاده شده است. کلمه‌ی عمل و مشتقات آن 366 مرتبه در قرآن کریم آمده است. از جمله در سوره‌ی آل‌عمران آیه‌ی 195 بر این موضوع تأکید دارد که کار و تلاش افراد، ارزشمند است و به هدر نخواهد رفت. همچنین سوره‌ی فصلت آیه‌ی 46، بر تفاوت بین کار شایسته و صحیح و کامل با کار ناصحیح و ناکامل تأکید دارد. کلمه‌ی کسب و مشتقات آن 66 مرتبه در قرآن کریم آمده است. از جمله سوره‌ی مدثر آیه‌ی 38 بر مدیون بودن هر کس در کار خود تأکید دارد. سوره‌ی جاثیه آیه‌ی 22 اشاره بر این دارد که یکی از علل خلقت آسمان و زمین این است که هر کسی در برابر کاری که کرده پاداش ببیند. کلمه‌ی سعی و مشتقات آن 30 مرتبه در قرآن کریم آمده است. از جمله سوره‌ی نجم آیه‌ی 39 بیانگر این است که هر فرد به اندازه‌ی کار و تلاشی که کرده پاداش خواهد گرفت. همچنین آیه‌ی 40 به رسیدن افراد به پاداش کار خود پرداخته است.

کلمه‌ی صنع و مشتقات آن 20 مرتبه در قرآن کریم آمده است. از جمله سوره‌ی نور آیه‌ی 30 بر آگاه بودن خداوند بر کاری که انسان‌ها انجام می‌دهند تأکید دارد. کلمه‌ی جهد و مشتقات آن 41 مرتبه بیان شده است. از جمله سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 6 بر بهره‌مند شدن انسان‌ها از نتیجه‌ی کار خود و بی‌نیازی خداوند از انسان‌ها تأکید کرده است. کلمه‌ی فعل و مشتقات آن 107 مرتبه در قرآن بیان شده است. از جمله سوره‌ی زمر آیه‌ی 70 بیانگر این است که مزد و اجر هر کس برابر کردارش به تمامی ادا می‌شد.

همچنین سوره‌ی انفطار آیه‌ی 10 و 11 تأکیدکننده‌ی این است که هر گونه عملی که انسان‌ها انجام دهند، در نامه‌ی عمل‌شان ثبت و نوشته می‌شود. کلمه‌ی شغل و مشتقات آن 2 مرتبه در قرآن آمده است. از جمله سوره‌ی یس آیه‌ی 55 بر ارتباط شغل و شادمانی تأکید کرده است. کلمه‌ی کدح و مشتقات مربوط به آن 2 مرتبه در قرآن آمده است. از جمله سوره‌ی انشقاق آیه‌ی 6 بر رابطه‌ی کار پرزحمت با ملاقات پروردگار و رابطه‌ی رنج و تلاش با پاداش و قطعی بودن پاداش و کار پرزحمت تأکید شده است.

امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: هر صاحب حرفه و صنعتی باید دارای سه خصلت باشد. اول، اینکه در رشته‌ی خویش مهارت داشته باشد. دوم، با درست‌کاری و امانت رفتار کند و سوم، با کارفرمایان حسن برخورد داشته باشد و نسبت به آنان ابراز تمایل نماید.

رابطه‌ی کار و تلاش با علم و تخصص در قرآن

در قرآن کریم، در یک مقایسه‌ی بسیار جالب، فرد بینا و بصیر را هم‌تراز با فرد مؤمن و محسن و فرد نفهم و کوربین را هم‌شأن فرد مسئی قرار داده است و این زیباترین تعبیر جهت روشن شدن رابطه بین تخصص، معرفت، شناخت، بصیرت و آشنایی علمی افراد با کار شایسته، صحیح و خوب است. سوره‌ی مؤمن آیه‌ی 58، نیز به این موضوع تأکید کرده است. همچنین از آیات 45 تا 49 سوره‌ی هود می‌توان استنباط کرد که کار صالح، سالم و کامل، کاری خدایی است که عاقبتی توأم با پیروزی و سربلندی دارد؛ مشروط بر اینکه صبر و تقوای کار داشته باشیم.

امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: هر صاحب حرفه و صنعتی باید دارای سه خصلت باشد. اول، اینکه در رشته‌ی خویش مهارت داشته باشد. دوم، با درست‌کاری و امانت رفتار کند و سوم، با کارفرمایان حسن برخورد داشته باشد و نسبت به آنان ابراز تمایل نماید (الحدیث، جلد 3، ص 7). بنابراین کمترین بی‌دقتی در کار، که باعث غیراستاندارد شدن کالایی شود، غیردرست‌کاری و خیانت در کار است.

امام خمینی می‌فرمایند اگر انسان در انجام کار انگیزه‌ی الهی داشته باشد و هدفش جلب رضایت خدا باشد، به منزله‌ی عبادت است و با تمام توان آن را انجام خواهد داد. بنابراین کار وی کارایی بیشتری خواهد داشت و کاری که با حداکثر توان انجام شود، کاراترین شیوه‌ی فعالیت است.

رابطه‌ی کار و تلاش با ایمان

با کمی تأمل در آیات قرآن کریم و روایات شریفه، متوجه خواهیم شد که رابطه‌ای عمیق بین ایمان و کار وجود دارد؛ با این شرط که کار خوب، شایسته و سالم باشد، نه کار غلط، ناشایسته، ناسالم و ناقص. بنابراین با مراجعه به قرآن کریم، ملاحظه خواهد شد که در بیشتر آیات مربوط به عمل صالح، نه تنها همراه با ایمان آمده است، بلکه بیان‌کننده‌ی اصولی از حیات بشریت است و تکامل را نشان می‌دهد. سوره‌ی نساء آیه‌ی 124 بیانگر دو نکته است؛ اول اینکه که کار و تلاش صحیح انجام دادن با داشتن ایمان، تضمین‌کننده‌ی عاقبت به خیری است و دوم اینکه در رابطه با پاداش و جبران عمل کمترین ستمی به کسی نمی‌شود.

سوره‌ی رعد آیه‌ی 29 بیانگر این است که خوشی زندگی منوط به کار خوب و عمل شایسته است و عاقبت به خیری منوط به کار و تلاش صحیح و نیکوست. به علاوه، شرط لازم و کافی برای خوشی و عاقبت‌ به خیری، ایمان و عمل نیکوست. سوره‌ی کهف آیه‌ی 30 گویای این اصول است که اصالت عمل نیکو و کار صحیح و خوب به همراه اجر و مزد آن تضمین می‌شود. سوره‌ی اسراء آیه‌ی 9 و سوره‌ی کهف آیه‌ی 2 به رابطه‌ی بین ایمان و عمل نیکو و تحقق حتمی اجر و مزد عمل نیکو تأکید دارد و درست‌ترین آئین را ایمان و عمل نیکو می­داند. سوره‌ی نور آیه‌ی 55 بیانگر این است که داشتن تعهد و ایمان به همراه کار و تلاش سالم، دو شاخص مهم قدرتمند شدن و عزتمند شدن است و ایمان یا کار و تلاش نیکو به تنهایی تضمین‌کننده‌ی جانشین خدا بودن انسان بر روی زمین نیست.

امام خمینی (رحمت الله علیه) می‌فرمایند اگر انسان در انجام کار، انگیزه‌ی الهی داشته باشد و هدفش جلب رضایت خدا باشد، به منزله‌ی عبادت است و با تمام توان آن را انجام خواهد داد. بنابراین کار وی کارایی بیشتری خواهد داشت و کاری که با حداکثر توان انجام شود، کاراترین شیوه‌ی فعالیت است.

اهمیت جبران و پاداش کار و تلاش در قرآن

دیدگاه اسلام در مورد جبران و پاداش کار و تلاش و انگیزه‌ی کار خوب، قابل توجه است. اسلام در رابطه با جبران و پاداش کار و تلاش بر این موضوع تأکید دارد که کلیه‌ی اعمال و کار و تلاش انسان‌ها عیناً به خود آن فرد یا جامعه برمی‌گردد. سوره‌ی زلزال آیه‌ی 7 و 8 تأکید بر این دارد که هر کس به اندازه‌ی ذره‌ای کار صالح یا ناصالح انجام داده باشد، پاداش یا جزای آن را می‌بیند. این امر نه تنها از نظر اعتقادی، بلکه از نظر علمی نیز ثابت شده است.

سوره‌ی انبیاء آیه‌ی 94 تأکید بر این دارد که خداوند اعمال انسان‌ها را ثبت می‌کند و متناسب با عمل صالح یا ناصالح افراد برای آن‌ها پاداش یا جزا در نظر گرفته می‌شود. همچنین سوره‌ی طه آیه 111، سوره‌ی مدثر آیه‌ی 38 و سوره‌ی نجم آیات 39، 40 و 41 بر اهمیت کار صالح و سالم همراه با ایمان و تعهد تأکید دارند و بیانگر متناسب بودن پاداش و جزای کار با سعی و تلاش انسان‌ها هستند.

انگیزه‌ی کار خوب در قرآن

در مورد انگیزه‌ی کار و نوع پاداش کار در اسلام باید گفت که شاید هیچ کدام از ادیان الهی و غیرالهی، به اندازه‌ی اسلام برای کار و کارگر خوب پاداش در نظر نگرفته است. در سوره‌ی بقره آیه‌ی 25، به انجام‌دهندگان کارهای صحیح، سالم و شایسته بشارت داده شده است. در سوره‌ی مائده آیه‌ی 9، وعده‌ی آمرزش و پرداخت مزد بزرگ به انجام‌دهندگان کار‌های صحیح و شایسته داده شده است. سوره‌ی نور آیه‌ی 55، وعده‌ی جانشینی انسان‌هایی بر روی زمین داده است که کارهای صالح، کامل و خوب انجام می‌دهند. در سوره‌ی کهف آیه‌ی 110، عالی‌ترین انگیزه برای انجام عمل صحیح، کامل و شایسته، ملاقات و دیدار خداوند بیان شده است.

کار و شکوفایی شخصیت

وقتی صحبت از کار می‌شود، باید به جنبه‌های متفاوت آن توجه شود. در جامعه‌شناسی، علاوه بر توجه به جنبه‌های فنی و فیزیکی کار و وضعیت فیزیولوژیک کارگر، به جنبه‌های روان‌شناختی و اجتماعی آن نیز تأکید می‌شود. همچنین در مفهوم کار ارزشی، این اعتقاد وجود دارد که کار زمانی می‌تواند درست و مؤثر باشد که با ارزش‌های اجتماعی مورد نظر کارگر هم‌خوانی داشته باشد و فرد با کاری که انجام می‌دهد، ارتباط برقرار کند.

در سال‌های اخیر در ایران، به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم توجه به نظام استعدادسنجی در مدارس، افراد در مشاغلی به کار مشغول شده‌اند که با آن ارتباط برقرار نکرده و بعضاً ارزش‌های سازمانی آن کار با ارزش‌های خود سازگاری ندارد و به روحیه‌ی کارآفرینی کمتر توجه شده است. این بی‌توجهی باعث شده تا کار به یک امر بی‌روح و کسل‌کننده تبدیل شود. از آنجایی که کار فقط با جنبه‌های فیزیکی و ظاهری افراد ارتباط ندارد، بلکه با روح و روان افراد در محیط کار نیز در ارتباط است، کار زمانی می‌تواند به درستی انجام گرفته و با بهره‌وری بالا همراه گردد که به شکوفایی شخصیت فرد کمک نماید.

منابع:

– ایزدخواستی، حجت (1391)، تحلیل نقش باورها، اعتقادات و ارزش­های اسلامی بر فرهنگ کار در ایران، مجله‌ی علمی تخصصی دین و دانش، در حال چاپ.

– قرآن کریم.

– امام خمینی، صحیفه‌‌ی نور، 21 جلد، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

– نهج البلاغه (1379)، ترجمه ى محمد دشتى، قم، انتشارات مشرقین، چ 5.

*حجت ایزدخواستی/ دانشجوی دکترای اقتصاد/ برهان ۱۳۹۲/۹/۱۲