آخرين نايب امام زمان (ع) در چه سالي دار فاني را وداع گفت و محل دفنش کجاست؟ اولين مرجع تقليد شيعيان چه کسي بود و در چه سالي مرجعيت ايشان شروع شد؟

امام زمان (ع) در سال 255هجري قمري در شهر سامرا متولد شد. پدر گراميشان، امام حسن عسگري (ع) در سال 260هجري قمري به شهادت رسيدند و غيبت صغري امام دوازدهم (ع) از اين تاريخ شروع شد. در اين غيبت، چهار وکيل و نماينده عهده دار کارهاي ايشان و ارتباط بين مردم و امام (ع) گرديدند:
آخرين نايب امام ابوالحسن علي بن محمد سمري از ياران باوفاي امام حسن عسکري (ع) و اهل بغداد بود که از سال 326هجري قمري تا 329 هجري قمري عهده دار وکالت امام دوازدهم (ع) شد.[1] پس از انجام وظيفه در نيمه ماه شعبان سال 329 هجري قمري در بغداد وفات نمود. آرامگاه او که مأوي وپناهگاه عامه و خاصه شده در شهر بغداد در خيابان خلنجي، کنار رودخانه ابي عتاب، واقع است.[2]بعد از وفات علي بن محمد سمري، دوره غيبت کبري آغاز و تاکنون ادامه دارد. اين دوره که به «دوره سوم (ادوار فقهي( و عصر آغاز اجتهاد» شهرت دارد مقارن با آغاز غيبت کبري است. ادوار فقهي دوره هاي زيادي دارد که دوره سوم آن با ابن عقيل عماني و ابن جنبد اسکافي آغاز شد و نزديک يک قرن و نيم دوام يافت و در زمان شيخ مفيد متوفاي 413هجري قمري و شاگرد او، سيد مرتضي متوفاي 436هجري قمري قوت گرفت.
در اين دوره علم فقه بصورت اجتهادي در آمد و به برکت علم اصول رونق گرفت و براي اولين بار بدست دانشمندان شيعه اماميه مسايل فقهي از نصوص استخراج و تحقيق و تنقيح شد و فروعي که فاقد نص بود، از اصول کلي استنباط گرديد. لذا اين دوره به طور مطلق دوره اجتهاد نام گرفت.[3]در زمان غيبت کبري، نياز شيعه در امر استنباط احکام حوادث واقعه رو به ازدياد گذاشت، زيرا نه دسترسي به امام بود و نه نايبان آنها. و هر چه از زمان آنها فاصله شد و تنوع پديده ها و رويدادها و مسايل نوين بيشتر مي شد، نياز آنها به اجتهاد بيشتر احساس مي گشت.
در اين ايام، نخستين کسي که مسايل اصولي و بحث هاي اجتهادي را به گونه علمي و فني مطرح و تدوين نمود، مجتهد بزرگ و فقيه نوپرداز، ابومحمد حسين بن علي عماني معروف به ابن عقيل، متوفاي 329 هجري قمري است.[4]معاصر او علي بن بابويه قمي متوفاي 329 هجري قمري و بعد از او ابن جنيد اسکافي که از اساتيد شيخ مفيد (ره) است و به سال 381 هجري قمري در گذشت. شيخ مفيد، متکلم و فقيه که در سال 413هجري قمري وفات يافت يکي از چهره هاي بسيار درخشان شيعه در جهان اسلام به حساب مي آيد. سيد مرتضي معروف به علم الهدي متوفاي 436 هجري قمري نيز فقيه و متکلم شيعي بود. شيخ طوسي، ابن برّاج، ابوالصلاح حلبي و… از ديگر فقيهان نامدار شيعه اين عصر به حساب مي آيند.[5]ابوعلي محمد بن ابي بکر بن سهيل بن بيزان (کاتب) نيز از محدثان ايراني تبار امامي مذهب، معروف به اسکافي، يکي از ديگر فقهاي اين قرن است که در 336 هجري قمري وفات کرد. ابن همام اسکافي در عصر خود به عنوان يکي از بزرگترين محدثان بغداد شناخته مي شده است. چنانکه نجاشي و طوسي او را با عناوين «شيخ اصحابنا و متقدمهم» و «جليل القدر» تمجيد و امانت وي را در نقل حديث مورد تاکيد قرار داده اند. او به عنوان يک عالم برجسته امامي در بخش عمده اي از دوره غيبت صغري و در زمان مقارن با ايام نواب چهارگانه امام دوازدهم (ع) توانست در موقعيت هاي حساس به تبيين مباني اعتقادي و سياسي اماميه بپردازد. رابطه نزديک اسکافي با محمد بن عثمان عمري (يکي از نواب اربعه امام (ع)) قابل ذکر مي باشد. کتابهاي الانوار في تاريخ الائمه (ع)، المزار و التمحيص به او نسبت داده شده است.[6] ظاهرا وي جزو اولين مجتهدين دوره غيبت کبري است.
بنابراين در تاريخچه فقه و فقهاء از هشت دوره نام برده مي شود؛ که دوره سوم آن (آغاز عصر اجتهاد) همزمان با شروع غيبت کبري است. از علماي معروف آن زمان مي توان به ابن عقيل عماني، ابن جنيد اسکافي، شيخ مفيد، سيد مرتضي، شيخ طوسي، ابن همام اسکافي و… اشاره نمود. با مراجعه به ادوار فقهي، عنوان «اولين مرجع تقليد شيعيان» ذکر نگرديد و کاملا مشخص نيست که چه کسي اولين مرجع شيعيان محسوب مي شود. بر اساس منابع رجالي و تاريخي افراد نام برده شده بزرگترين علما بودند که مردم به آنها مراجعه مي نمودند از اين رو مرجعيت آنان در مقطعي محرز بوده است.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. دايره المعارف تشيع، ج 2، ص 143.
2. ادوار فقه، نويسنده:دکتر محمود شهابي.

پي نوشت ها:
[1]. شهيد محمد صدر، تاريخ الغيبه الصغري، مکتبه الرسول الاعظم، دوم،  1400 ق ، ص 412.
[2]. طوسي، الغيبه، موسسه المعارف الاسلاميه، قم، اول، 1411 ق ، ص 393.
[3]. ابوالقاسم گرجي، تاريخ فقه و فقهاء، تهران،  سمت، اول،  1379، چ اول، ص 140.
[4]. ابراهيم جناتي، ادوار اجتهاد، تهران،  موسسه کيهان، اول، 1372، ص 229.
[5]. شهيد مطهري، مجموعه آثار، ج 20، صدرا، تهران، دوم، 1378، ص 70.
[6]. دايره المعارف بزرگ اسلامي، زير نظر کاظم موسوي بجنوردي،  مرکز دايره المعارف بزرگ اسلامي، اول،  1372، ج 5،ص 121.