وظیفه نیکی کننده

در آداب معاشرت گفته شده تا هیچ‌گونه چشم داشتی در ازای نیکی به دیگران نداشته باشند. امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:
«اگر به کسی خوبی کنی، در واقع خودت را گرامی داشته‌ای و به خودت آبرو داده‌ای؛ پس شکر آنچه برای خودت انجام داده‌ای را از دیگران طلب نکن»[ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ص 383.].
عدم چشم داشت به سپاسگزاری مردم زمینه را برای اخلاص بیشتر فراهم می‌نماید و چه بسا به همین دلیل پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) با فضیلت‌ترین افراد کسانی معرفی شده‌اند نیکوکاری آنها نادیده گرفته شود. ایشان می‌فرمایند:
«أَفْضَلُ النَّاسِ عِنْدَاللَّهِ مَنْزِلَةً وَ أَقْرَبُهُمْ مِنَ اللَّهِ وَسِیلَةً الْمُحْسِنُ یُکَفَّرُ إِحْسَانُه»[ بحار الأنوار، ج 72، ص 44 44.] .
البته انجام اعمال خالصانه و عدم چشم داشت به تشکر دیگران به معنای بی‌پاسخ بودن اعمال خوب نیکوکاران از سوی خداوند متعال نمی‌باشد لذا این مژده به نیکوکاران داده شده که در صورت نادیده گرفتن نیکی‌ها از سوی مردم، خداوند متعال نیکی‌ها را به بهترین وجه جبران می‌نماید و به همین دلیل هم از آنها خواسته شده تا در صورت ناسپاسی مردم از ادامه نیکی به دیگران باز نمانند. حضرت علی(علیه السلام) در این باره فرموده‌اند:
«لَا یُزَهِّدَنَّکَ فِی الْمَعْرُوفِ مَنْ لَا یَشْکُرُهُ لَکَ فَقَدْ یَشْکُرُکَ عَلَیْهِ مَنْ لَا یَسْتَمْتِعُ بِشَیْ ءٍ مِنْهُ وَ قَدْ تُدْرِکُ [یُدْرَکُ مِنْ شُکْرِ الشَّاکِرِ أَکْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْکَافِرُ- وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین »[ نهج البلاغه، ص 505.]؛ «اگر به کسی خدمتی کردی و او تو را سپاس نگفت، باعث نشود که کار خیر و معروف را رها کنی و از نیکی کناره بگیری؛ چرا که خدا تو را سپاس خواهد گفت. کسی شکر کار تو را به جای خواهد آورد که هیچ وقت اهل استفاده از خیرات تو نیست و خدا آن شکر را جبران خواهد کرد؛ چون خداوند انسان‌های مؤمن، نیکوکار و اهل معروف را دوست دارد».

وظیفه احسان شونده

همان‌گونه که گفته شد وظیفه فرد نیکوکار انجام عمل مخلصانه و بدون چشم داشت می‌باشد اما این به معنای نادیده گرفتن خدمات نیکوکار از سوی شخص متقابل نیست بلکه او نیز وظیفه دارد به نحوی خوبی جبران نماید.
از حضرت علی(علیه السلام) روایت است که فرمود: بر عهده کسی است که به او انعام و احسانی شده، این‌که به خوبی و به نحو شایسته، بر نعمت دهنده نیکی کند و نعمت و احسان او را جبران نماید. اگر از جبران عملی و «مکافات» ناتوان بود، با ستایشی شایسته و ثنای نیک برخورد کند، اگر از ستایش زبانی هم ناتوان بود، حداقل نعمت را بشناسد و به نعمت دهنده محبت داشته باشد. اگر این را هم ندارد و نتواند، پس شایسته آن نعمت نیست![ الأمالی (للطوسی)؛ النص، ص501.]
امام سجاد(علیه السلام) در «رسالة الحقوق»، در مورد حق کسی که بر شما نیکی کرده و چهار وظیفه را بیان می‌فرمایند:
1. از او تشکر و سپاس گزاری نماید.
2. عمل نیک فرد نیکوکار را به دیگران بگوید و انتشار دهد.
3. در هنگام مناجات و ارتباط با خداوند سبحان، برای شخص نیکوکار، خالصانه دعا کند.
4. اگر امکان جبران برای او فراهم شد، محبت و نیکی او را جبران کند.[ تحف العقول عن آل الرسول، ص 265.]

دلایل تشکر و قدردانی

اما این‌که چرا باید نسبت به رفتار نیک دیگران سپاس‌گزار باشیم، از روایت اهل‌بیت(علیهم السلام) موارد متعددی به دست می‌آید از جمله این‌که:

الف. شکرگزاری از خداوند در سایه تشکر از مردم

همواره سپاس و تشکر، در مقابل «نعمت» است. نعمت و احسان یا از سوی خدا به ما می‌رسد، یا بندگان خدا واسطه خیرند و ما از نیکوکاری‌ها و یاری‌ها و مساعدت‌های مردم بهره‌مند می‌شویم و «نعمت الهی» از این طریق شامل ما می‌گردد. لذا گاهی شکر الهی نیز در سایه تقدیر و تشکر و حق شناسی از مردم تحقق می‌پذیرد و خداوند به این‌گونه سپاسگزاری‌ها راضی است، بلکه به آن دستور می‌دهد. این حقیقت، به تعبیرهای گوناگون و به صور مکرر در روایات اسلامی آمده است.
از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود:
«مَنْ لا یشْکُرُ النّاسَ لا یشکُرُ اللّه»[ نهج الفصاحه،‌ص 395.]؛ «کسی که مردم را سپاس نگوید، شکر خدا را هم انجام نمی‌دهد».
همچنین امام سجاد(علیه السلام) فرموده‌اند:
«اَشْکَرُکم لِله اَشْکَرُکم للنّاس»[ کافی، ج 2، ص 99.]؛ «شکرگزارترین شما نسبت به خدا، کسی است که نسبت به مردم سپاسگزارتر باشد».
از حضرت رضا(علیه السلام) روایت است:
«مَنْ لم یشْکُرِ المنعِمَ مِنَ المخلوقینَ لَمْ یشْکُرِ اللّه عز و جلّ»[ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج 2، 24.]؛ «هر کس مخلوقهای نعمت دهنده را سپاس نگوید، خدا را سپاس نگفته است».

ب. تشویق به گسترش فرهنگ نیکوکاری

فرهنگ تقدیر و تشکر و زبان سپاس و حق‌شناسی از نیکی‌ها و نیکوکاران، از تعالیم اسلام و برنامه‌های دینی است و هر چه این فرهنگ در بین مردم رواج یابد، کمکی به افزایش و تداوم نیکوکاری در جامعه است.
حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) خطاب به مالک اشتر می‌فرماید:
«وَاصِلْ فِی حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْهِمْ وَ تَعْدِیدِ مَا أَبْلَى ذَوُو الْبَلَاءِ مِنْهُمْ فَإِنَّ کَثْرَةَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ فِعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ النَّاکِلَ»[ بحار الأنوار، ج 33، ص 605.]؛ «ستودنش به نیکی را پیوسته دار، و رنج کسانی را که کوششی کرده‌اند بر زبان آور، که یاد نمودن کار نیکوی آنان، دلیر را بر می‌انگیزد و از کارماندگان را به کار ترغیب می‌کند».
اما اگر از نیکوکاران تشکر و قدردانی نشود، موجب انصراف نیکوکاران و قطع شدن خوبی‌ها می‌شود.
از امام صادق(علیه السلام) روایت است:
«لَعَنَ اللّهُ قاطِعِی سَبِیلِ الْمَعْرُوفِ، وَ هُو الرَّجُلُ یُصْنَعُ اِلَیْهِ الْمَعْروفُ فَتُکَفِّرهُ، فَیمْنَعُ صَاحِبَهُ مِنْ اَنْ یصْنَعَ ذَلِکَ اِلی غَیْرِهِ»[ همان، ص 43.]؛ «خدا لعنت کند رهزنان راه معروف و نیکی را، رهزن خیر کسی است که به او خوبی می‌شود و او ناسپاسی و کفران می‌کند، در نتیجه آن نیکوکار را مانع از آن می‌شود که به دیگری نیکی کند».

ج. افزایش محبت در جامعه

شکرگزاری از شخص نیکوکار، روح عطوفت و مهربانی را بیش از پیش زنده می‌کند. حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌فرماید:
«شُکْرُکَ لِلرَّاضِی [الرَّاضِیَ ] عَنْکَ یَزِیدُهُ رِضًا وَ وَفَاءً»[ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 279.]؛ «شکر تو از کسی که با محبت و علاقه، کاری را برای تو انجام داده است، رضایت و وقای او را افزون می‌کند».