در تعالیم اسلام حق اجتماعی انسان مؤمن پس از وفات پایان نمی‌یابد بلکه در ارتباط با ارحام و دیگر برادران دینی نوع دیگری از حقوق مطرح می‌شود.
اسلام به فرد مؤمن دستور می‌دهد که برای پدر، مادر و دیگر درگذشتشان احسان و نکویی کند و بدین‌وسیله یادشان را زنده نگاه‌داشته و همیشه به فکر رساندن ثواب به روح ایشان باشد.
اسلام می‌خواهد عزت مؤمن چه در حال حیات و چه بعد از مرگ همچنان محفوظ باشد لذا دوست ندارد جنازه او با خفت و خواری دفن شود و از سوی مردم با بی‌اعتنایی برخورد گردد بلکه با شرکت در تشییع جنازه او در تجلیل و احترام مؤمنین باید کوشش لازم به عمل آید و این را حقی از حقوق برادری و اخوت اسلامی شمرده است.
امام صادق(علیه السلام) خطاب به خیثمه فرمود: به دوستداران ما سلام برسان و آنان را به رعایت تقوای خدای بزرگ سفارش کن و بگو… زنده‌ها در تشییع جنازه مردگان و درگذشتگان شرکت نمایند.[ «سَمِعْتُهُ یَقُولُ لِخَیْثَمَةَ یَا خَیْثَمَةُ أَقْرِئْ مَوَالِیَنَا السَّلَامَ وَ أَوْصِهِمْ بِتَقْوَى اللَّهِ الْعَظِیمِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ یَشْهَدَ أَحْیَاؤُهُمْ جَنَائِزَ مَوْتَاهُم»، بحار الأنوار، ج 1، ص 200.]
همچنین به معلی بن خنیس فرمود:
«از ساده‌ترین حقوق برادران دینی این است که در تشیع جنازه آنان شرکت کنی».[ الکافی، ج 2، ص 169.]علاوه بر این آنچه می‌تواند ناراحتی درونی شخص مصیبت زده و داغدیده را تا اندازه‌ای تسکین بخشد همدردی با او است، لذا اسلام مسلمانان را نسبت به این موضوع کاملاً تشویق کرده و در احادیث متعددی برای این عمل پاداش زیادی قرار داده شده.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«کسی که مصیبت زده‌ای را تسلیت گوید پاداش او مانند جزای شخص مصیبت زده است بدون این‌که چیزی از او کم شود»[ «مَنْ عَزَّى مُصَاباً کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ أَجْرِ الْمُصَابِ شَیْئاً». الکافی (ط. الإسلامیة)، ج 3، ص 205.].
بنابراین هرچند ممکن است حضور در این‌گونه مجالس برای انسان سخت باشد اما فواید و آثار این کار ارزش تحمل این سختی را دارد گذشته از این‌که همه ما نیز زمانی در چنین شرایطی قرار می‌گیریم و با حضور دیگران است که بخشی از غم‌ها و دردهای روحی ما تسکین می‌یابد.
خوب است در اینجا به این نکته نیز اشاره نماییم که در آداب معاشرت اسلامی برای حضور در تشییع جنازه، نحوه معاشرت با مصیبت زدگان و همچنین حضور در قبرستان آداب فراوانی ذکر شده است که جهت اطلاع خوانندگان برخی از آنها را مرور می‌نماییم:

1. اطعام مصیبت‌زدگان

بدیهی است که اشخاص مصیبت زده کمتر به فکر خود و غذای خود می‌باشند لذا اسلام غذا خوردن و مزاحمت برای مصیبت‌زدگان را نهی نموده و برخلاف آنچه مرسوم شده دستور می‌دهد که غذای آنها را تا سه روز همسایگان آماده نمایند.
امام صادق(علیه السلام) در این باره فرموده است:
«غذا خوردن در نزد مصیبت‌زدگان از کارهای عصر جاهلیت است و روش اسلام این است که غذا برای آنها نیز ببرند، همان‌طور که پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره خانواده جعفربن ابی طالب چنین دستور داد».[ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 182.]

2. حفظ آرامش و وقار در تشییع جنازه

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند: «بر شما باد حفظ آرامش و وقار. بر شما باد آرام راه رفتن با جنازه‌هایتان».[ «علَیکُم بالسَّکِینَةِ، علَیکُم بالقَصدِ فی المَشیِ بجَنائزِکُم».]

3. به فکر مرگ و آمادگی برای آن باشد

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در توصیه به ابوذر غفاری فرمودند: «اى ابوذر! هرگاه در پى جنازه‌اى به راه افتادى، باید عقلت با تفکّر و خشوع به آن مشغول شود و بدان که تو نیز به او می‌پیوندى».[ «یا أبا ذرٍّ، إذا تَبِعتَ جَنازَةً فلْیَکُنْ عَقلُکَ فیها مَشغولاً بالتَّفکُّرِ و الخُشوعِ، و اعلَمْ أنّکَ لاحِقٌ بهِ».]

4. حرف نزدن و تفکر نمودن

در روایات می‌خوانیم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هرگاه در پى جنازه‌اى می‌رفت، اندوه او را فرامی‌گرفت، بیشتر حدیث نفس می‌کرد و کمتر سخن می‌گفت.[ «کانَ رسولُ اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم) إذا تَبِعَ جَنازَةً غَلَبَتهُ کآبَةٌ، و أکثَرَ حَدیثَ النَّفسِ، و أقَلَّ الکلامَ».]

5. نخندیدن در تشییع جنازه

امام على(علیه السلام) – چون در تشییع جنازه اى صداى خنده مردى را شنید – فرمود:
«گویى که مرگ را در این جهان براى دیگران رقم زده‌اند و انگار که حق در این دنیا بر دیگران واجب گشته است و گویى مردگانى را که می‌بینیم، مسافرانى هستند که به زودى سوى ما باز می‌گردند! آنان را در گورهایشان می‌نهیم و میراثشان را می‌خوریم، آن‌گونه که پندارى پس از آنها جاودان خواهیم ماند. هر پند دهنده‌اى را به دست فراموشى سپرده‌ایم، حال آن‌که هدف هر بلا و حادثه‌اى بنیان کن قرار داریم».[ «لَمّا تَبِعَ جَنازَةً فسَمِعَ رجُلاً یَضحَکُ -: کأنّ المَوتَ فیها على غَیرِنا کُتِبَ، و کأنّ الحَقَّ فیها على غَیرِنا وَجَبَ، و کأنّ الّذی نَرى من الأمواتِ سَفْرٌ عمّا قَلیلٍ إلَینا راجِعونَ، نُبَوّئُهُم أجداثَهُم و نأکُلُ تُراثَهُم کأنّا مُخَلَّدونَ بَعدَهُم، ثُمّ قد نَسِینا کُلَّ واعِظٍ و واعِظَةٍ، و رُمِینا بکُلِّ فادِحٍ و جائحَةٍ!»]

6. خود را به جای میت تصور کردن

امام صادق(علیه السلام) در این باره فرموده‌اند:
«هرگاه جنازه‌اى را بر دوش کشیدى، تصوّر کن این تو هستى که بر شانه‌ها حمل می‌شوى یا گویى از پروردگارت می‌خواهى به دنیا برگردى تا دست به عمل [نیک] زنى. پس، بنگر که چگونه [زندگى را] از سر می‌گیرى. حضرت سپس فرمود: شگفتا از مردمى که رستاخیز رفتگانشان به خاطر پیوستن بازماندگانشان به آنها به تأخیر افتاده و چاووشى در میان آنها بانگ رحیل سر داده، امّا آنان همچنان به بازى و تفریح سرگرمند».[ «إذا حَمَلتَ جَنازَةً فکُنْ کأنّکَ أنتَ المَحمولُ، أو کأنّکَ سَألتَ ربَّکَ الرُّجوعَ إلَى الدُّنیا لِتَعمَلَ، فانظُرْ ما ذا تَستَأنِفُ – ثُمّ قالَ: – عَجَبا لقَومٍ حُبِسَ أوّلُهُم على آخِرِهِم، ثُمّ نادى مُنادٍ فیهِم بالرَّحیلِ و هُم یَلعَبونَ!»]

7. خواندن نماز شب اول قبر

با عنوان نماز «لیلة الدفن» که کیفیت آن چنین است: «دو رکعت نماز خوانده می‌شود که در رکعت اول بعداز حمد «آیةالکرسی» و در رکعت دوم بعد از حمد «ده مرتبه سوره انا انزلناه» و بعد ثواب آن را هدیه می‌کند به کسی که از دنیا رفته است».

8. خواندن سوره توحید به هنگام عبور از قبرستان

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) چنین نقل شده است: «هر که بر قبرستان عبور کند و 11 مرتبه سوره توحید را بخواند و ثوابش را به اموات آن قبرستان هدیه کند به تعداد آن مردگان اجر و پاداش می‌یابد».

9. خواندن سوره قدر در نزد قبر

در روایات معتبر آمده است که «اگر کسی به نزد قبر برادر مؤمن خود برود و رو به قبله دستش را بر روی قبر بگذارد و 11 مرتبه سوره قدر را بخواند از ترس بزرگ روز قیامت در امان خواهد بود».
و در روایت دیگر آمده است: «خداوند او و صاحب قبر هر دو را بیامرزد».

10. دعا برای اموات

در روایت آمده که حضرت باقر(علیه السلام) نزد قبر یکی از شیعیان ایستادند و این دعا را خواندند:
«اَللَّهُمَّ ارْحَمْ غُرْبَتَهُ وَ صِلْ وَحْدَتَهُ وَ آنِسْ وَحْشَتَهُ وَ آمِنْ رَوْعَتَهُ وَ اَسْکِنْ اِلَیهِ مِنْ رَحْمَتِکَ مَا یُسْتَغْنَی بِهِ عَنْ رَحْمَةٍ مَنْ سِوَاکَ وَ اَلْحِقْهُ بِمَنْ کَانَ یَتَولاّهُ»[ کامل الزیارات، ص 321.].

11. زیارت قبور در روزهای دوشنبه، پنج شنبه و جمعه

طبق روایاتی که از حضرات معصومین(علیهم السلام) وارد شده است زیارت اهل قبور مؤمنین در روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه و جمعه مستحب مؤکد است و سنت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و سیره اهل بیت(علیهم السلام) نیز چنین بوده است.
در روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که حضرت فرمود: «هدیه بفرستید برای مردگان خود».
پس سوال شد چیست هدیه مرده‌ها؟ فرمود:
«صدقه و دعا و نیز فرمود ارواح مؤمنین هر جمعه به آسمان دنیا مقابل خانه‌ها و منزل‌های خود فریاد می‌کنند هر یک از ایشان به آواز حزین با گریه، ‌ای اهل من و اولاد من ای پدر من و مادر من و خویشان من مهربانی کنید بر ما…».[ برای آگاهی بیشتر ر.ک:
– مفاتیح الجنان، مرحوم حاج شیخ عباس قمی، قسمت زیارت قبور مؤمنین، ص 1014.
– اصول کافی، ج 3، باب 13 از ابواب المزار.
– کامل الزیارات، ابن قولویه، ص 320.
– وسائل الشیعه، ج 3، باب 55، ص 223، انتشارات آل البیت.]