دین اسلام به عنوان کامل ترین نسخه برنامه الهی، هدایت و مدیریت فردی و اجتماعی بشریت را شامل می شود. از جمله اهداف نهایی و کلان دین اسلام، به دست گرفتن مدیریت تمام عالم و تحقق دنیای فاضله و آرمانی است. خداوند اراده کرده که این دین و متدینان به آن را بر تمام ادیان و مکاتب برتری و غلبه دهد چنان که می فرماید: «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‏ وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُون‏؛ [1] او کسى است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.»

بنابراین، دین مبین اسلام همواره داعیه مدیریت برتر و آرمانی دنیا را داشته است و برای وصول به آن، تمهیدات مدیریتی کلان را در خود گنجانده است.
 

برنامه ریزی از نگاه اسلام

هم چنان که دین اسلام، برنامه کلان و بالادستی برای مدیریت جوامع به شمار می رود، بر ضرورت برنامه ریزی و نظم برای حصول مدیریت صحیح و دستیابی به موفقیت تأکید کرده است؛ مثل این که امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیتنامه خود خطاب به امام حسن و امام حسین علیهما السلام، تمامی فرزندان خود و تمام مسلمین سه توصیه مهم دارند که یکی از آن ها تأکید بر نظم است؛ می فرمایند: «أُوصِیکُمَا وَ جَمِیعَ وَلَدِی وَ أَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِکُمْ وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَیْنِکُم؛ ‏[2] شما، و همه فرزندان، و خاندانم و هر که این وصیتم به او مى‏ رسد را به تقواى الهى، و نظم در زندگى، و اصلاح بین مردم سفارش مى‏ کنم‏.»

از جمله مصادیق نظم، تقسیم هدفمند و صحیح فرصت هاست. امام کاظم علیه السلام در باره تقسیم اوقات شبانه روز می فرمایند: «اجْتَهِدُوا فِی أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ سَاعَات؛ ‏[3]

بکوشید که اوقات شبانه روزى شما چهار قسمت باشد:1 ـ قسمتى براى مناجات با خدا، 2 ـ قسمتى براى تهیّه معاش، 3 ـ قسمتى براى معاشرت با برادان و افراد مورد اعتماد که عیب هاى شما را به شما می فهمانند و در دل به شما اخلاص مى ورزند، 4 ـ و قسمتى را هم در آن خلوت می کنید براى درک لذّت هاى حلال [و تفریحات سالم] و به وسیله انجام این قسمت است که بر انجامِ وظایف آن سه قسمت دیگر توانا می شوید.»
 
 

جایگاه آمار در برنامه ریزی

هر چه دانسته های انسان نسبت به متغیرها و مؤلفه های تأثیرگذار در حوزه مسئولیت خود بیشتر و دقیق تر باشد، با چشمان باز و دقت بیشتری می تواند برنامه ای دقیق تر، جامع تر و مفیدتر تهیه کرده و به همان نسبت در اجرای آن و دستیابی به هدف خود موفق تر باشد.

وقتی با یک برنامه فردی مواجه هستیم، اطلاعات مورد نیاز ما غالباً در دسترسمان قرار دارد و چندان گسترده و پیچیده نخواهند بود اما در برنامه ریزی برای یک جامعه، نیازمند جمع آوری اطلاعات فراوان، گسترده، متنوع و گاهی خیلی پیچیده روبرو هستیم. بدون داشتن چنین مجموعه دقیق و جامعی از اطلاعات مورد نیاز نمی توان به مدیریت مناسب و مطمئن جامعه امیدوار بود.

نظم و مدیریت شگفت انگیز طبیعت توسط خالق و پروردگار همه موجودات، نشان دهنده احاطه علمی بی نقص خدای متعال بر همه مخلوقات است؛ چنان که در قرآن کریم بارها بر علم خداوند نسبت به مخلوقاتش تأکید شده است؛ مثل این که می فرماید: «وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فی‏ ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی‏ کِتابٍ مُبین‏؛ [4] و آن چه در خشکى و دریاست مى‏ داند، و هیچ برگى فرو نمى ‏افتد مگر [اینکه‏] آن را مى‏داند، و هیچ دانه ‏اى در تاریکی هاى زمین، و هیچ تر و خشکى نیست مگر اینکه در کتابى روشن [ثبت‏] است.»

با چنین احاطه علمی از مخلوقات است که نسبت به مدیریت عالم هستی یقین و آرامش می یابیم و با همین احاطه علمی، جهان بسیار بزرگ تر آخرت نیز تحت تسلط و اراده حق تعالی اداره خواهد شد. از این رو می فرماید: « أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرى‏؛ [5] مگر ندانسته که خدا مى‏ بیند؟»
 

اهمیت اطلاعات، در مدیریت جامعه انسانی

انسان، موجودی اجتماعی است که در پرتو حضور در جامعه  می تواند بسیاری از نیازهای جسمی و روحی خود را برطرف کند و نیز امکان رشد و تعالی می یابد. از سوی دیگر، وقتی انسان ها گرد هم می آیند به دلیل تفاوت در سلایق، خواسته ها، نیازها و افکارشان، نیازمند رهبری و مدیریت جمعی توسط مدیری هستند که بیش از دیگران از علم و آگاهی و توانمندی برخوردار باشد.

خدای متعال در بیان ویژگی های طالوت که او را شایسته حکومت بر مردم زمان خود می ساخت می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْم‏؛ [6] در حقیقت، خدا او را بر شما برترى داده، و او را در دانش و [نیروى‏] بدن بر شما برترى بخشیده است‏.» بنابراین، علم و آگاهی در کنار توانمندی اجرایی، جزء اصلی ترین شاخصه های ضروری برای مدیریت امور جامعه به شمار می رود.

از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز در این باره نقل شده که فرمودند: «مَن وَلیَ عَلی عَشرَةٍ کانَ لَهُ عَقلُ اَربَعینَ وَ مَن وَلیَ اَربَعینَ کانَ لَهُ عَقلُ اَربَعَمِاَةٍ؛ ‏[7] کسی که سرپرستِ امورِ ده نفر می شود، باید عقل واندیشهِ چهل نفر را داشته باشد؛ و کسی که مسئولیتِ اداره چهل نفر را بر عهده بگیرد، باید عقل و اندیشه چهارصدنفر را دارا باشد.»
 

آمار؛ یک حق و یک مسئولیت

از آن جا که همه امور عالم بر مدار حکمت و عدل الهی قرار داده شده است در کنار هر مسئولیتی، حقی نیز قرار داده شده است؛ مثل این که مردم و حاکم نسبت به یکدیگر حقوق و مسئولیت هایی دارند. یعنی همان طور که حاکم در جامعه اسلامی وظیفه سامان دادن به مشکلات مردم خویش را دارد، حقوقی نیز بر عهده مردم دارد از جمله این که، در مواقع مورد نیاز، درخواست او در راستای انجام مسئولیتش را صادقانه و متعهدانه اجابت کنند.

امیرالمؤمنین علیه اسلام می فرمایند: «وَ أَمَّا حَقِّی عَلَیْکُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَیْعَةِ وَ النَّصِیحَةُ فِی الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِیبِ وَ الْإِجَابَةُ حِینَ أَدْعُوکُمْ وَ الطَّاعَةُ حِینَ آمُرُکُم؛ ‏[8] و اما حقّى که من بر شما دارم وفا به بیعتى است که با من نموده‏اید، و خیرخواهى نسبت به من در حضور و غیاب، و اجابت دعوتم به وقتى که شما را بخوانم، و اطاعت از من چون دستورى صادر کنم.»

چنان که بیان شد، مدیریت یک جامعه، مستلزم آگاهی و اطلاعات کافی در مورد جامعه هدف است. از جمله اطلاعات ضروری و بسیار مؤثر در هر برنامه ریزی دقیقی، داشتن آمار مربوط به آن است. دولت اسلامی، برای برنامه ریزی و مدیریت صحیح، ناچار از آمارگیری است و مردم جامعه باید در دستیابی دولتمردان به آمار دقیق و کافی، همکاری لازم را با دولت حاکم داشته باشند.
 

آمار؛ و مرزی به نام تجسس

به طور کلی، حقوق فردی هر کس تا زمانی که تعدی به حقوق جامعه محسوب نشود مورد حمایت و حراست شرع مقدس شمرده می شود. به عبارت دیگر، تجسس، همان گونه که بر افراد نسبت به یکدیگر جایز نیست دولت نیز حق ندارد در امور شخصی و اسرار افراد تجسس کرده و اطلاع یابد مگر این که عدم اطلاع از آن ها موجب تعدی به حقوق جامعه شود.

بر این اساس، اگرچه لازم است دولت اسلامی آمارهای مؤثر و لازم برای مدیریت جامعه را به دست آورد اما این مطلب، به معنی اجازه یافتن بر تجسس و تعدی به مرزهای زندگی شخصی و رازهای اندرونی افراد نیست. یعنی، اطاعت دستور قرآن کریم مبنی بر عدم تجسس افراد نسبت به یکدیگر،[9] از سوی دولت و حکومت اسلامی نیز ضروری است مگر این که در شرایطی، در تعارض قطعی با حقوق جامعه قلمداد شود.
دولت اسلامی، برای برنامه ریزی و مدیریت صحیح، ناچار از آمارگیری است و مردم جامعه باید در دستیابی دولتمردان به آمار دقیق و کافی، همکاری لازم را با دولت حاکم داشته باشند.

آمار از دیدگاه اسلام

آمار، در حوزه های گوناگون اقتصادی، فرهنگی، نظامی، اجتماعی و… از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است تا جایی که به وسیله علم آمار، بسیاری از کنش ها و واکنش های جوامع، پیش بینی و مدیریت می شود. در این جا، برای نمونه، به برخی از مصادیق توجه دین اسلام در حوزه آمار اشاره می کنیم.
 

قرآن و سرشماری

قرآن کریم با اشاره به داستان اصحاب کهف، ضمن اشاره به اختلافات در مورد تعداد اصحاب کهف، خداوند را بهترین آگاه نسبت به شمار اصحاب کهف دانسته و می فرماید: «قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ قَلیل‏؛ [10] بگو: پروردگارم به شماره آنها آگاه‏تر است، جز اندکى [کسى شماره‏] آنها را نمى‏داند.» نکته جالب توجه در این آیه آن که، نه تنها خبر از آگاهی خداوند نسبت به تعداد اصحاب کهف می دهد بلکه با اشاره ای لطیف، بیان می کند که خدای متعال، تعداد کسانی که از آمار اصحاب آگاهی دارند را نیز می داند(ما یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ قَلیل).
 

آمار و تقسیم بیت المال

با توجه به این که تجربه بهره مندی جامعه اسلامی از یک دولت و حکومت اسلامی که یک معصوم در رأس آن قرار دارد تنها در زمان حکومت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و نیز مدت کوتاهی در زمان حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام تحقق یافت، این دو مقطع زمانی، الگویی مطمئن و قابل اعتماد در ارائه سبک حکومتداری اسلامی هستند.

گزارش های آن زمان مبنی بر تقسیم مساوی بیت المال بین عموم مردم ضرورت داشتن آمار صحیح از جامعه را یادآور می شود. در یکی از این تقسیم ها امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به مردم فرمودند: «اَلْمَالُ مَالُ اَللَّهِ یُقْسَمُ بَیْنَکُمْ بِالسَّوِیَّةِ لاَ فَضْلَ فِیهِ لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ؛ [11]

مال، مال خداست؛ به شکل مساوی بین شما تقسیم می شود، هیچ کسی بر دیگری برتری در آن ندارد.» ایشان سپس، دستور دادند که فردا همه حاضر شوند و سهم خود را بگیرند و فردا به هر فرد سه درهم از بیت المال پرداخت شد. رسیدگی امام علی علیه السلام به امور خانواده های نیازمند و یتیمان، زمینه دیگری از جایگاه آمار را گوشزد می کند.

با پیچیده تر شدن زندگی های امروزی و تنوع تعاملات بین دولت و مردم، ضرورت گستردگی و جامعیت نظام آمار اقتصادی، فرهنگی و… را بیش از پیش شده است.

پی نوشت 
[1] سوره توبه، آیه 33؛ سوره صف، آیه 9.
[2] شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح) – قم، چاپ: اول، 1414 ق، نامه 47، ص 421.
[3] ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول – قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق، ص 409.
[4] سوره انعام، آیه 59.
[5] سوره علق، آیه 14.
[6] سوره بقره، آیه 247.
[7] پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله) – تهران، چاپ: چهارم، 1382ش، ص 727، ح 2771.
[8] شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح) – قم، چاپ: اول، 1414 ق، خطبه 34، ص 79.
[9] سوره حجرات، آیه 12.
[10] سوره کهف، آیه 22.
[11] ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید – قم، چاپ: اول، 1404ق، ج‏7 ؛ ص37.