آيا در برزخ تكامل وجود دارد يا خير؟

پاسخ بايد در چند محور ارائه شود تا همه زواياي آن كاملاً روشن گردد:
1. قبل از هر مطلبي بايد معلوم شود كه برزخ كجا و چه عالمي است؟ برزخ به معني چيزي است كه در ميان دو شي حايل شود. و عالمي که بين دنيا و قيامت است برزخ نام دارد. يعني هنگامي كه روح از بدن جدا مي‌شود پيش از آن كه بار ديگر در قيامت به بدن اصلي بازگردد، به عالمي كه ميان دو عالم (دنيا و قيامت) قرار دارد منتقل خواهد شد.[1]2. بر اساس معارف اسلامي كه از قرآن و روايات بدست مي‌آيد جاي هيچ گونه ترديدي در تكامل برزخي نيست مثلاً در روايتي آمده كه روزي حضرت عيسي مسيح  ـ عليه السّلام ـ از كنار قبري عبور كرد، به اذن الهي و براساس علم غيب صاحب آن قبر را در عذاب ديد، سال بعد از كنار همان قبر گذشت و صاحب قبر را معذّب نيافت، از پيشگاه الهي درخواست نمود كه او را از علت تغيير وضع آگاه سازد، خداوند به حضرت مسيح وحي فرستاد كه صاحب قبر فرزند صالحي از خود بجاي گذارده بود او در اين فاصله بالغ شد و به دو كار خير دست زد؛ يكي آن كه راهي را براي عبور مردم اصلاح نموده و آن ديگر يتيمي را مسكن و مأوي داد و من گناه اين پدر را به احترام عمل فرزند نيكوكارش بخشيدم.[2]از اين روايت به خوبي معلوم مي‌شود كه تكامل برزخي وجود دارد زيرا عمل صالح فرزند، سبب شد كه پدرش مورد عفو الهي قرار گيرد و اين خود يك نوع تكامل است. گذشته از اين در روايت فراواني اصرار شده كه بازماند‌گان اموات بايد خيرات و صدقات به نيت اموات‌شان انجام دهند و براي آنان طلب آمرزش نمايند.
 از اين گونه روايات به آساني بدست مي‌آيد كه در برزخ تكامل وجود دارد، يعني همان‌طور که خود انسان در دنيا كارهاي خير و اعمال صالح انجام مي‌دهد و عبادت مي‌كند اين باعث تكامل معنوي و بالا رفتن درجه وجودي او مي‌گردد و به اصطلاح قرب الهي نصيب او مي‌شود، اگر بعد از مرگ بوسيلة بازماندگان و يا هر فرد نيكوكاري عمل خيري به نيت او انجام شود سبب تكامل و بالا رفتن درجه معنوي او مي‌شود و يا سبب آمرزش او مي‌گردد كه نوعي تكامل است. در يک روايتي که از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقل شده حضرت  مي فرمايد سه عمل نيک باعث مي شود که پس از مرگ هم پاداش و ثواب به مرده برسد و اين چيزي جز تکامل برزخي نيست.
امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد:
انسان پس از مرگ هيچ گونه پاداش به دنبال ندارد مگر پادش سه کار نيک؛1. صدقه جاريه: صدقه اي که در حال حيات خود به راه انداخته باشد مانند موقوفه اي که به ارث برده نشود و بعد از مرگ تا روز قيامت ادامه يابد.
2. سنت هدايت و راهنمايي که خود به آن عمل کرده و پس از او مورد عمل ديگران قرار گيرد.
3. فرزند شايسته اي که براي او آمرزش خواهد.[3]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 . صدرالمتألهين، اسفار، ج 9، ص 44، انتشارات مصطفوي قم.
2 . داود قيصري، شرح فصوص، صفحات 107، 284، 313، 412، نشر بيدار، قم، چاپ سنگي.
3 . بوعلي الاشارات و التنبهات، ج 3، نمط 8، فصل 17، ص 355 انتشارات دفتر نشر كتاب، 1403 ق.
4 . محمد شجاعي، معاد يا بازگشت به سوي خدا، ج 2، نشر شركت سهامي انتشار، چاپ 2، سال 1371 ش.
5 . ناصر مكارم، پيام قرآن، ج 5، نشر دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1377 ش.
6 . فلسفي، محمد تقي، معاد از نظر روح و جسم، ج 1، ص 263، نشر هيئت نشر معارف اسلامي، تهران، 1360 ش.
7 . جوادي آملي، ياد معاد، نشر مركز فرهنگي رجاء، تهران، 1375 ش.
 
پي نوشت ها:
[1]  . ر.ک: مكارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، تهران، نشر دارالكتب الاسلاميه، سال 1378 ش، ج5، ص 443.
[2]  . ر.ک: فلسفي، محمد تقي، گفتار فلسفي معاد از نظر روح و جسم، تهران، هيئت نشر معارف اسلامي، ج 1، ص 292.
[3]. صدوق، خصال، ترجمه آيت الله کمره اي، کتابخانه اسلاميه، چاپ چهارم، ج1، ص 158.