شواهد و قرائن مختلف حاکی از آن است که جامعه شیعه پیش از ظهور جامعه ای فعال و پیشرو خواهد بود و تکیه گاه مطمئنی برای انقلاب جهانی حضرت مهدی (عج) به شمار خواهد رفت. این یک مساله طبیعی و ضروری است اما یک مشکل و بحران اساسی در اینجا وجود دارد و آن هم وجود ضعف و فتور در صف شیعیان و اختلاف و چندگانگی عجیب بین آنهاست. این اختلاف و تشتت طوری خواهد بود که منجر به ضعف و سستی و شکاف بین شیعیان شده و مخاطرات فراوانی را به وجود می آورد. این یک واقعیت تلخی است که در چندین روایت معتبر به آنها اشاره شده است:
مالک بن ضمره روایتی به این مضمون از امیرالمومنین(ع) نقل می کند که امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: «ای مالک بن ضمرة چگونه خواهی بود وقتی که شیعیان اینگونه اختلاف می کنند؟» و حضرت(ع) دو پنجه مبارکشان را در هم کردند. عرض کردم: ای امیرمومنان! آن زمان هیچ خیری وجود ندارد. امام علی(ع) فرمودند: «تمام خیر در آن زمان است. ای مالک آن موقع قائم(عج) ما قیام می کند، هفتاد نفر را که به خدا و پیامبرش دروغ می بندند، می کشد و سپس خداوند شیعیان را بر یک امر (امام زمان(عج) ) متحد می کند.»(الغیبة للنعمانی ص206)
أبان بن تغلب از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: «چگونه خواهی بود زمانی که میان دو مسجد (مکه و مدینه) جنگ رخ بدهد و آنگونه که مار به آشیانه خود پناه می برد علم و دانش به گوشه ای خزیده و نهان خواهد شد و شیعیان با یکدیگر اختلاف پیدا کرده و بعضی برخی، دیگری را دروغگو خطاب کرده و برخی، به صورت بعضی دیگر آب دهان خواهند انداخت»، عرض کردم: فدایت شوم، آیا آن زمان از خیر خبری نخواهد بود؟ سه بار فرمودند: «بلکه خیر کامل آن زمان خواهد بود زیرا حضرت مهدی علیه السلام قیام خواهد فرمود.» (الکافی: ج ۱، ص ۳۴۰، ح ۱۷)
این روایات پیشگویی عجیبی از وضعیت شیعه قبل از ظهور و هشدار شدید به آنان است که مبادا در دام این اختلافات کوبنده و ویرانگر باشید و منتظران واقعی امام زمان(عج) با تمام وجود خود را از این مهلکه و فتنه بیرون بکشند و خود را از هر لحاظ آماده یاری امام(عج) خود بکنند. در بین حق طلبان و مدعیان انتظار و ولایت هم همیشه افراد ضعیف و دنیاگرا هستند که باعث ایجاد اختلافات و خصومت ها و دشمنی ها می شوند که باید از آنها بر حذر باشیم.
اما در مورد قسمت بعدی سوالتان گفتنی است : یاجوج و ماجوج از نشانه های ظهور نیست و بلکه از نشانه های قیامت است ؛ اما ظهور امام زمان و بازگشت عیسی مسیح هم از نشانه های ظهور است و هم از اشراط الساعه.
علائم ظهور حوادثی است که براساس بیانات معصومین، وقوعشان، نشان و خبر از ظهور میدهد. اما “اشراط الساعة” به معنای نشانههای قیامت است که آنها نیز در روایات بیان شدهاند. این دو کاملاً با هم متفاوت هستند اما برای عدهای بین این نشانهها خلط شده است.
یکی از مطالبی که با موضوع علائم ظهور ارتباط نزدیک دارد، روایاتی است که دربارۀ نشانه های قیامت سخن میگوید. در بسیاری از منابع روایی اهل سنت و برخی جوامع حدیثی شیعه، نشانه های ظهور مهدی(علیه السلام) با علامتهای نزدیک شدن و برپایی قیامت آمیخته و برخی نشانههایی که به علائم ظهور مشهورند نشانه قیامت دانسته شده است.[۱] اما باید توجه داشت که میان علائم ظهور و نشانه های قیامت تفاوت وجود دارد.
علائم به معنای نشانهها، به اموری گفته میشود که نمایانگر مقصود و مطلوب هستند. و مراد از علائم ظهور آن دسته از حوادثی است که براساس بیان پیشوایان معصوم (ع)، قبل و یا در آستانۀ ظهور واقع خواهد شد و تحقق هر کدام نوید نزدیک شدن یا وقوع قیام امام مهدی(ع) را میدهد.[۲] چیستی اشراط الساعه (نشانههای قیامت)
“اشراط” جمع “شرط” به معنای نشانه و سرآغاز است. و اشراط الساعة یعنی نشانههای آن،[۳] “الساعه” به بخشی از بخشهای شبانه روز گفته میشود و مقصود از آن در اینجا قیامت است به جهت اینکه وقوع آن ناگهانی است و یا اینکه طول آن نزد خداوند مانند ساعتی از ساعات بندگان است.[۴] اشراط الساعة یعنی نشانههای قیامت.[۵] پس از سپری شدن عصر ظهور، فرجام تاریخ فرا میرسد و بساط دنیا درهم ریخته و قیامت برپا میگردد و پیش از حادث شدن قیامت، نشانههایی ظاهر میشود که از بروز قیامت خبر میدهد، این نشانهها در فرهنگ اسلامی اشراط الساعه نامیده شدهاند.[۶] خداوند میفرماید:[۷] ﴿فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا﴾[۸] در روایات[۹] “اشراط الساعه”، زنجیرهای از پدیدههای انسانی و طبیعی شمرده شده که از زمان بعثت رسول اکرم (ص) آغاز و تا فروپاشی کامل نظام طبیعت ادامه مییابد.[۱۰] در منابع اهل سنت روایات فراوانی درباره نشانههای قیامت نقل شده است . بخاری در صحیح خود از حذیفه نقل کرده است: ما در حال گفت وگو بودیم که رسول خدا (ص) حاضر شد و فرمود: از چه سخن میگویید؟ گفتیم از قیامت؛ فرمود: “”انها لَن تَقُوم حتی تَرَونَ قبلَها عشر آیاتٍ فَذَکر الدُخان والدجال والدابهَ و طلوعَ الشمسِ من مغربِها و نزولَ عیسی بن مریم (ع) و یأجوجَ و مأجوجَ و ثلاثه خسوفٍ: خَسفٌ بالمشرقِ و خسفٌ بالمغرب و خَسفٌ بجزیره العرب و آخر ذلک نار تَخرُج من الیَمن تَطردُ الناسَ الی مَحشَرهم”” ؛ قیامت آشکار نمیشود، مگر اینکه ده نشانه پیش از آن ببینید: دود، دجال، جنبنده، طلوع خورشید از سمت مغرب، نزول عیسی (ع)، یأجوج و مأجوج، لرزش زمین در مشرق و مغرب و در جزیره العرب و آخرین نشانه آتشی است که از سوی یمن آشکار شود و مردم را به سوی محشر سوق دهد.
باید توجه داشت که در برخی از منابع برخی علائم به عنوان علائم ظهور معرفی شدهاند اما برخی دیگر به عنوان اشراط الساعه مانند نزول حضرت عیسی، دجال و… که معمولا به عنوان علائم ظهور معرفی شدهاند اما در منابع اهل سنت از نشانههای قیامت دانسته شدهاند.[۱۱] دلیل این اشتباه میتواند چند امر باشد مانند:
واژۀ الساعه در برخی روایات به ظهور امام مهدی تاویل شده لذا راه برای احادیث اشراط الساعه هم باز شده است.[۱۲] تعبیرات برخی احادیث که زمان ظهور نزدیک قیامت است، زمینۀ اشتباه میان دو علامت شده است مانند:[۱۳] «اگر یک روز از دنیا هم باقی نمانده باشد مهدی خواهد آمد.» و حال آنکه مراد این روایات قطعی بودن ظهور است.[۱۴] نزدیک بودن و تشابه الفاظ قیام و قیامت و قائم با همدیگر دلیلی دیگر بر خلط علائم ظهور با نشانههای قیامت است.[۱۵] بنابراین ماهیت علایم ظهور با اشراط الساعة متفاوت است؛ زیرا علایم ظهور، نشانههایی برای ظهور امام مهدی (ع) است، ولی اشراط الساعة نشانههایی برای قیامت است. البته باید توجه کرد تمام نشانههای ظهور پیش از برپایی قیامت واقع خواهد شد لذا آنچه در طول غیبت کبری واقع میشود بهطور طبیعى پیش از برپایى قیامت واقع شده و در نتیجه از نشانههاى قیامت است. بر این اساس، همه نشانههاى ظهور، بهگونهاى نشانههاى قیامت هم هستند، ولى همه نشانههاى قیامت، نشانههاى ظهور نمىتوانند باشند.
منابع
1. ر.ک. صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانههای ظهور، ص ۹۱ ـ ۹۳
2.ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص ۵۴۹ـ ۵۵۲؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید، ص ۲۵۱ـ ۲۵۲؛ پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسشها و پاسخها، ص ۳۸۰
3.خلیل بن احمد، العین، ص۴۱۱؛ معجم مقائیس اللغة، ج۳، ص۲۶۰
4.ر.ک. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، صفحه۱۰۶؛ پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسشها و پاسخها، ص ۳۸۰
5.ر.ک. پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسشها و پاسخها، ص ۳۸۰؛ صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانههای ظهور، ص ۹۱ ـ ۹۳
6.ر.ک. علیزاده، مهدی، نشانههای یار و چکامه انتظار، صفحه۲۱؛ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، صفحه۱۰۶.
7.سورۀ محمد، آیۀ ۱۸: «آیا کافران جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان فرا رسد، در حالی که هم اکنون نشانههای آن پدید آمده است؟»
8.ر.ک. علیزاده، مهدی، نشانههای یار و چکامه انتظار، صفحه۲۱.
9.حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۵۶
10.ر.ک. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، صفحه۱۰۶.
11.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹
12.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹
13. الغیبة، نعمانی، ص ۱۴۹: «لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّى یُخْرِجَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی»
14.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹
15.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹
مالک بن ضمره روایتی به این مضمون از امیرالمومنین(ع) نقل می کند که امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: «ای مالک بن ضمرة چگونه خواهی بود وقتی که شیعیان اینگونه اختلاف می کنند؟» و حضرت(ع) دو پنجه مبارکشان را در هم کردند. عرض کردم: ای امیرمومنان! آن زمان هیچ خیری وجود ندارد. امام علی(ع) فرمودند: «تمام خیر در آن زمان است. ای مالک آن موقع قائم(عج) ما قیام می کند، هفتاد نفر را که به خدا و پیامبرش دروغ می بندند، می کشد و سپس خداوند شیعیان را بر یک امر (امام زمان(عج) ) متحد می کند.»(الغیبة للنعمانی ص206)
أبان بن تغلب از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: «چگونه خواهی بود زمانی که میان دو مسجد (مکه و مدینه) جنگ رخ بدهد و آنگونه که مار به آشیانه خود پناه می برد علم و دانش به گوشه ای خزیده و نهان خواهد شد و شیعیان با یکدیگر اختلاف پیدا کرده و بعضی برخی، دیگری را دروغگو خطاب کرده و برخی، به صورت بعضی دیگر آب دهان خواهند انداخت»، عرض کردم: فدایت شوم، آیا آن زمان از خیر خبری نخواهد بود؟ سه بار فرمودند: «بلکه خیر کامل آن زمان خواهد بود زیرا حضرت مهدی علیه السلام قیام خواهد فرمود.» (الکافی: ج ۱، ص ۳۴۰، ح ۱۷)
این روایات پیشگویی عجیبی از وضعیت شیعه قبل از ظهور و هشدار شدید به آنان است که مبادا در دام این اختلافات کوبنده و ویرانگر باشید و منتظران واقعی امام زمان(عج) با تمام وجود خود را از این مهلکه و فتنه بیرون بکشند و خود را از هر لحاظ آماده یاری امام(عج) خود بکنند. در بین حق طلبان و مدعیان انتظار و ولایت هم همیشه افراد ضعیف و دنیاگرا هستند که باعث ایجاد اختلافات و خصومت ها و دشمنی ها می شوند که باید از آنها بر حذر باشیم.
اما در مورد قسمت بعدی سوالتان گفتنی است : یاجوج و ماجوج از نشانه های ظهور نیست و بلکه از نشانه های قیامت است ؛ اما ظهور امام زمان و بازگشت عیسی مسیح هم از نشانه های ظهور است و هم از اشراط الساعه.
علائم ظهور حوادثی است که براساس بیانات معصومین، وقوعشان، نشان و خبر از ظهور میدهد. اما “اشراط الساعة” به معنای نشانههای قیامت است که آنها نیز در روایات بیان شدهاند. این دو کاملاً با هم متفاوت هستند اما برای عدهای بین این نشانهها خلط شده است.
یکی از مطالبی که با موضوع علائم ظهور ارتباط نزدیک دارد، روایاتی است که دربارۀ نشانه های قیامت سخن میگوید. در بسیاری از منابع روایی اهل سنت و برخی جوامع حدیثی شیعه، نشانه های ظهور مهدی(علیه السلام) با علامتهای نزدیک شدن و برپایی قیامت آمیخته و برخی نشانههایی که به علائم ظهور مشهورند نشانه قیامت دانسته شده است.[۱] اما باید توجه داشت که میان علائم ظهور و نشانه های قیامت تفاوت وجود دارد.
علائم به معنای نشانهها، به اموری گفته میشود که نمایانگر مقصود و مطلوب هستند. و مراد از علائم ظهور آن دسته از حوادثی است که براساس بیان پیشوایان معصوم (ع)، قبل و یا در آستانۀ ظهور واقع خواهد شد و تحقق هر کدام نوید نزدیک شدن یا وقوع قیام امام مهدی(ع) را میدهد.[۲] چیستی اشراط الساعه (نشانههای قیامت)
“اشراط” جمع “شرط” به معنای نشانه و سرآغاز است. و اشراط الساعة یعنی نشانههای آن،[۳] “الساعه” به بخشی از بخشهای شبانه روز گفته میشود و مقصود از آن در اینجا قیامت است به جهت اینکه وقوع آن ناگهانی است و یا اینکه طول آن نزد خداوند مانند ساعتی از ساعات بندگان است.[۴] اشراط الساعة یعنی نشانههای قیامت.[۵] پس از سپری شدن عصر ظهور، فرجام تاریخ فرا میرسد و بساط دنیا درهم ریخته و قیامت برپا میگردد و پیش از حادث شدن قیامت، نشانههایی ظاهر میشود که از بروز قیامت خبر میدهد، این نشانهها در فرهنگ اسلامی اشراط الساعه نامیده شدهاند.[۶] خداوند میفرماید:[۷] ﴿فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا﴾[۸] در روایات[۹] “اشراط الساعه”، زنجیرهای از پدیدههای انسانی و طبیعی شمرده شده که از زمان بعثت رسول اکرم (ص) آغاز و تا فروپاشی کامل نظام طبیعت ادامه مییابد.[۱۰] در منابع اهل سنت روایات فراوانی درباره نشانههای قیامت نقل شده است . بخاری در صحیح خود از حذیفه نقل کرده است: ما در حال گفت وگو بودیم که رسول خدا (ص) حاضر شد و فرمود: از چه سخن میگویید؟ گفتیم از قیامت؛ فرمود: “”انها لَن تَقُوم حتی تَرَونَ قبلَها عشر آیاتٍ فَذَکر الدُخان والدجال والدابهَ و طلوعَ الشمسِ من مغربِها و نزولَ عیسی بن مریم (ع) و یأجوجَ و مأجوجَ و ثلاثه خسوفٍ: خَسفٌ بالمشرقِ و خسفٌ بالمغرب و خَسفٌ بجزیره العرب و آخر ذلک نار تَخرُج من الیَمن تَطردُ الناسَ الی مَحشَرهم”” ؛ قیامت آشکار نمیشود، مگر اینکه ده نشانه پیش از آن ببینید: دود، دجال، جنبنده، طلوع خورشید از سمت مغرب، نزول عیسی (ع)، یأجوج و مأجوج، لرزش زمین در مشرق و مغرب و در جزیره العرب و آخرین نشانه آتشی است که از سوی یمن آشکار شود و مردم را به سوی محشر سوق دهد.
باید توجه داشت که در برخی از منابع برخی علائم به عنوان علائم ظهور معرفی شدهاند اما برخی دیگر به عنوان اشراط الساعه مانند نزول حضرت عیسی، دجال و… که معمولا به عنوان علائم ظهور معرفی شدهاند اما در منابع اهل سنت از نشانههای قیامت دانسته شدهاند.[۱۱] دلیل این اشتباه میتواند چند امر باشد مانند:
واژۀ الساعه در برخی روایات به ظهور امام مهدی تاویل شده لذا راه برای احادیث اشراط الساعه هم باز شده است.[۱۲] تعبیرات برخی احادیث که زمان ظهور نزدیک قیامت است، زمینۀ اشتباه میان دو علامت شده است مانند:[۱۳] «اگر یک روز از دنیا هم باقی نمانده باشد مهدی خواهد آمد.» و حال آنکه مراد این روایات قطعی بودن ظهور است.[۱۴] نزدیک بودن و تشابه الفاظ قیام و قیامت و قائم با همدیگر دلیلی دیگر بر خلط علائم ظهور با نشانههای قیامت است.[۱۵] بنابراین ماهیت علایم ظهور با اشراط الساعة متفاوت است؛ زیرا علایم ظهور، نشانههایی برای ظهور امام مهدی (ع) است، ولی اشراط الساعة نشانههایی برای قیامت است. البته باید توجه کرد تمام نشانههای ظهور پیش از برپایی قیامت واقع خواهد شد لذا آنچه در طول غیبت کبری واقع میشود بهطور طبیعى پیش از برپایى قیامت واقع شده و در نتیجه از نشانههاى قیامت است. بر این اساس، همه نشانههاى ظهور، بهگونهاى نشانههاى قیامت هم هستند، ولى همه نشانههاى قیامت، نشانههاى ظهور نمىتوانند باشند.
منابع
1. ر.ک. صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانههای ظهور، ص ۹۱ ـ ۹۳
2.ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص ۵۴۹ـ ۵۵۲؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید، ص ۲۵۱ـ ۲۵۲؛ پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسشها و پاسخها، ص ۳۸۰
3.خلیل بن احمد، العین، ص۴۱۱؛ معجم مقائیس اللغة، ج۳، ص۲۶۰
4.ر.ک. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، صفحه۱۰۶؛ پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسشها و پاسخها، ص ۳۸۰
5.ر.ک. پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسشها و پاسخها، ص ۳۸۰؛ صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانههای ظهور، ص ۹۱ ـ ۹۳
6.ر.ک. علیزاده، مهدی، نشانههای یار و چکامه انتظار، صفحه۲۱؛ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، صفحه۱۰۶.
7.سورۀ محمد، آیۀ ۱۸: «آیا کافران جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان فرا رسد، در حالی که هم اکنون نشانههای آن پدید آمده است؟»
8.ر.ک. علیزاده، مهدی، نشانههای یار و چکامه انتظار، صفحه۲۱.
9.حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۵۶
10.ر.ک. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، صفحه۱۰۶.
11.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹
12.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹
13. الغیبة، نعمانی، ص ۱۴۹: «لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّى یُخْرِجَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی»
14.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹
15.ر.ک. محمدی ریشهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ص ۴۲۷ـ ۴۲۹