از سوی خدا بودن آیات نازل شده بر پیامبر (ص)، به واسطه اثبات معجزه بودن آن صورت می گیرد و حقیقت معجزه این است که مدّعی نبوت، عمل خارق العاده‌ای را انجام دهد و دیگران را برای انجام همانند آن دعوت کند. اما از آوردن مانند آن عاجز و ناتوان باشند.(۱)قیود و شرایط مذکور در قرآن مجید دیده می شود، یعنی پیامبر اسلام (ص) با معجزه قرآن ادعای نبوت کرد و مردم را به هماوردی (تحدّی) فرا خواند تا جایی که حاضر شد کافران تنها یک سوره بیاورند و از تمام جهانیان برای ساختن سوره کمک بگیرند.(۲) چهارده قرن است که این ندا در گوش جهانیان طنین انداز است، ولی کسی نتوانسته است در صحنه مبارزه گام بگذارد یا موفق شود.إعجاز قرآن جهات و وجوه مختلفی دارد که مردم با درک وجوه إعجاز قرآن به خدایی و فرا بشری بودن آن پی می برند.
اینک به برخی از مهم ترین آنها اشاره می شود:
۱. اعجاز طریقی:
قرآن که معارف والا و معانی بلند و سخنان حکیمانه و دانش‌های مختلف در آن جمع شده، توسط شخصی آورده شده که خود سواد خواندن و نوشتن نداشت و این یکی از وجوه اعجاز قرآن است که درآیات قرآن نیز برآن تاکید شده است.
این موضوع در چند آیه مطرح شده است.
یکی از آیاتی که اعجاز قرآن را با تکیه بر این مطلب مورد اشاره قرار مى دهد چنین است: «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لاتَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ»(۳) «و تو هرگز پیش از این کتابى نمى خواندى، و با دست خود چیزى نمى نوشتى، مبادا کسانى که در صدد (تکذیب و) ابطال سخنان تو هستند، شک و تردید کنند.» این آیه دلالت دارد که اعجاز قرآن، با توجه به امی بودن پیامبر(ص) به گونه اى به کرسى مى نشیند که حتى براى یاوه گویان نیز زمینه تردید باقى نمى گذارد.
قرآن مجید، در دو آیه (۴) پیامبر(ص) را امّى نامیده است: امى به معناى منسوب به مادر (امّ) است و مقصود از آن اینست که فرد جز معلوماتى که طبق فطرت و استعدادهاى مادرزادى خود بدست مى آورد معلومات دیگرى ندارد و فاقد معلومات اکتسابى بدست آمده در پرتو قدرت بر خواندن و نوشتن است.
موضوع درس ناخوانده و خط نانوشته بودن پیامبر (ص) از نظر تاریخى نیز مسلّم است و حتى شرق شناسان و مورّخان غیر مسلمان نیز بر آن صحه گذارده اند.
۲. إعجاز بیانی:
شیوه سخن گفتن قرآن طوری است که با آن چه بشر تا کنون شنیده و گفته، تفاوت زیاد دارد. هیچ کلامی در زیبایی ظاهر و شیرینی بیان به پای قرآن نمی‌رسد. آنچه علمای ادب از آن به فصاحت و بلاغت تعبیر می کنند، در بالاترین مقیاس در قرآن وجود دارد.
«فصاحت» به معناى شیوایى کلمات و روانى تلفظ آن ها و گوش نواز بودن سخن، و «بلاغت» به معناى رسایى و گویایى و دقت تعابیر در فهماندن مقصود است .
قرآن دارای سبک خاصی است که نظیر آن یافت نمی شود. از این رو «ولید بن مغیره» که از بزرگ‌ترین ادیبان زمان جاهلیت بود، در مورد قرآن گفت: «از محمد سخنی شنیدم که نه شباهت به گفتار انسان ها دارد و نه پریان. گفتار او شیرینی خاصی دارد». اما او برای خنثی کردن تأثیر قرآن گفت: «بگویید پیامبر ساحر است.»(۵)
۳. اعجاز محتوایی:
از جلوه هاى دیگر اعجاز قرآن، پیراستگى از عیب ها، تناقضات و اختلافات است درحالی که یکى از ویژگی هاى پدیده هاى بشرى کاستی ها، عیب ها و اختلافهاست.
انسان، در روند تکامل است و در قلمرو حاکمیت شرایط گوناگون و هر گام تکاملى با هر یک از شرایط، تغییرى را مى طلبد در همین راستاست که نویسندگان، شعرا و هنرمندان، پیوسته آثار خویش را مورد تصحیح، نقض، تردید، تغییر و تکامل قرار مى دهند.
نویسنده بزرگ فرانسوى «آناتول فرانس» گاهى هنگام پیرایش، هفت بار یک جمله را تغییر مى داده است. تولستوى نویسنده روسى، کتاب «جنگ و صلح» را بیست بار بازنویسى کرده. (۶) لیکن قرآن، با این که در طول بیست و سه سال فرود آمده است و در روند این بیست و سه سال بر اسلام و مسلمین شرایط کاملا متضادى حاکم بوده، گاهى در ضعف بودند و گاه توانمند، گاه در صلح و گاهى در ستیز سخت، گاه در مکه و محکوم و هنگامى در مدینه و حاکم. ولى سبک و شیوه در مفاهیم قرآن همگون و بدون اختلاف است.
قرآن مجید بر این نکته تکیه کرده و فرموده: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً »(۷) «چرا قرآن را نمى کاوند، اگر قرآن از سوى خدا نبود ناهمگونی هاى بسیار در آن مى یافتند».
در این آیه شریفه، به تدبّر توصیه شده است. چرا که در سایه تأمل و تدبر اختلافاتى که ظاهرا نمود پیدا مى کند از بین مى رود. نکته دوم این که خداوند فرموده: اگر این اثر، غیر خدایى بود در آن، اختلافات بسیار مى یافتید. یعنى آثار غیر خدایى نه تنها اختلاف دارد بل اختلافات گونا گون دارد.
۴. اعجاز علمی: طبق پژوهش های انجام یافته، قرآن کریم مسائلی را درباره کیهان شناسی، زیست شناسی، پزشکی و … مطرح نموده که با پیشرفت علوم تجربی این حقایق آشکارتر شده است که ما به برخی از آنها اشاره می کنیم:
۱- قرآن و جاذبه عمومی: در آیه دوم سوره رعد خداوند متعال می فرماید:«اللَّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها»(۸) «خدا همان کسى است که آسمانها را، بدون ستونهایى که براى شما دیدنى باشد، برافراشت».
مقید ساختن آن (عمد) به «ترونها» دلیل بر این است که آسمان ستون هاى مرئى ندارد. مفهوم این سخن آن است که ستون هایى دارد، امّا قابل رؤیت نیست.. . این تعبیر لطیفى است به قانون جاذبه و دافعه که همچون ستونى بسیار نیرومند. امّا نامرئى کرات آسمانى را در جاى خود نگه داشته است.
۲- حرکت زمین: از آیات متعددی می توان این مسئله را کشف نمود و از جمله آنها این آیه است که می فرماید:« وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ »(۹)
«و مى بینى کوهها را و گمان مى کنى که ایستاده اند در حالى که آنها مانند ابرها در حرکت هستند.»
صاحب تفسیر نمونه مى نویسد: «قراین فراوانى در آیه وجود دارد که تفسیر دیگرى را تأیید مى کند و آن اینکه آیه از قبیل آیات توحید و نشانه هاى عظمت خداوند، در همین دنیاست و به حرکت زمین که براى ما محسوس نیست اشاره مى کند.
مسلما حرکت کوهها بدون حرکت زمینهایى دیگر که به آنها متصل است معنا ندارد و به این ترتیب معناى آیه چنین مى شود که: زمین با سرعت حرکت مى کند. همچون حرکت ابرها. طبق محاسبات دانشمندان امروز، سرعت سیر حرکت زمین، به دور خود نزدیک به ۳۰ کیلومتر در هر دقیقه است و سیر آن در حرکت انتقالى، به دور خورشید از این هم بیشتر است به هر حال آیه فوق، از معجزات علمى قرآن است. زیرا حرکت زمین توسط گالیله ایتالیائى و کپرنیک لهستانى در حدود قرن هفده میلادى کشف شد در حالى که قرآن حدود هزار سال قبل از آن سخن گفته است.»(۱۰)
۳- زوجیت گیاهان:
در آیات متعددی به بحث زوجیت گیاهان اشاره شده است. زوجیت به معناى دو تا بودن، نر و ماده بودن مى آید و قرآن کریم در آیات متعدد به زوجیت گیاهان، بلکه همه اشیاء اشاراتى کرده است. به عنوان نمونه در یکی از آیات فرموده:« وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»(۱۱) «و از هر گونه میوه اى در آن [زمین ] جفت جفت قرار داد. روز را به شب پوشاند. قطعا در این [امور] براى مردمى که تفکر مى کنند نشانه هاى وجود دارد».
انسان تا قرن ها گمان مى کرد که مسأله زوجیت و وجود جنس نر و ماده فقط در مورد بشر و حیوانات و برخى گیاهان مثل خرما صادق است. امّا کارل لینه (۱۷۰۷- ۱۷۸۷ م) گیاه شناس معروف سوئدى نظریه خود را مبنى بر وجود نر و ماده در بین همه گیاهان در سال ۱۷۳۱ م ارائه کرد و مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت. امّا پس از مدتى «لینه» توسط ارباب کلیسا توقیف شد و کتاب هاى او به عنوان کتاب هاى ضلال اعلام گردید.
سپس دانشمندان کشف کردند که ماده از تراکم انرژى به صورت ذرات بى نهایت ریزى که اتم نامیده مى شود تشکیل یافته است و پس از گذشت مدتى مسأله زوجیت به همه اشیاء سرایت داده شد. چرا که دانشمندان کشف کردند که واحد ساختمانى موجودات یعنى اتم از الکترونها (با بار منفى) و پروتون ها (با بار مثبت) تشکیل شده است.(۱۲)
موارد متعدد دیگری نیز وجود دارد که برای مطالعه تفصیلی بحث اعجاز علمی قرآن و بررسی تفصیلی موارد آن می توانید به کتاب پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، تألیف دکتر رضائى اصفهانى مراجعه نمائید.
۵. بیان اخبار غیبی:
قرآن، از روند تاریخ و از آینده هاى دور و نزدیک آن، گاه گاه خبرهاى قاطعى داده است. این پیشگویی ها یکى از ابعاد اعجاز قرآن مجید است .
در قرآن خبرهای غیبی فراوانی وجود دارد، یکی از آنها خبر پیروزی روم بر ایران است در حالی که تحلیل شرایط و قرائن، به هیچ عنوان این پیش گویی را ثابت نمی کرد.
امپراتورى بزرگ روم در سده هفتم میلادى پیوسته رو به ناتوانى مى رفت و ستیزهاى داخلى روم جان مى گرفت. از سوی دیگر خسرو پرویز با بهره گیرى از ناتوانى حکومت روم به کرانه هاى امپراتورى روم مى تاخت و یکى پس از دیگرى را مى گشود. شهرهاى بین دجله و فرات و شهرهاى سوریه و مصر را تسخیرکرد. بر مرزهاى اورشلیم تاخت و دژخیمانه در فکر پیروزی هاى دیگرى بود.
پیروزی هاى دیگر ایران حتمى مى نمود. لیکن آیات ابتدایی سوره روم نازل شده و سخن از شکست ایران و پیروزى روم به میان آورد.
آنچه بیان شد شمه ای از وجوه إعجاز قرآن کریم بود که در سایه آن فرا بشری بودن قرآن و اینکه از سوی خداوند متعال نازل شده روشن و هویدا می گردد.(۱۳)
___________________________________________

۱. آیت الله سبحانی، الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل، ج ۳، ص ۶۹.
۲. بقره (۲) آیه ۲۳.
۳. عنکبوت(۲۹) آیه ۴۸.
۴. أعراف(۷) آیه ۱۵۷ و ۱۵۸.
۵. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن،ج ۱۰، ص ۵۸۳.
۶. عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کریم،۱۳۷۹، ص ۱۰۳.
۷. نساء(۴) آیه ۸۲.
۸. رعد(۱۳) آیه ۲.
۹. نمل(۲۷) آیه ۸۸.
۱۰. آیت الله مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، ج ۱۵، ص ۵۶۹.
۱۱. رعد(۱۳) آیه ۳.
۱۲. رضائى اصفهانى، محمد على، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، رشت، کتاب مبین، ۱۳۸۱ش، ص ۲۷۸.
۱۳. برای مطالعه تفصیلی دلایل از سوی خدا بودن قرآن ر.ک، آیت الله معرفت، علوم قرآنی، قم، ص ۱۲۲ ص ۳۷۴.
و آیت الله مصباح یزدی، قرآن شناسى، ج ۱، ص۱۰۷ تا ص ۱۸۸.
مهر