طبق روایات اهل بیت (ع) اموات از دنیا و اهل آن اطّلاع دارند ؛ لکن به نظر می رسد که عمومیت این مطلب را نمی توان از روایات استنباط نمود. همچنین از روایات استفاده می شود که اموات به صورت گزینشی از اعمال اهل دنیا با خبر می شوند ؛ یعنی تنها از برخی امور خبردار می شوند. برای مثال به افراد مومن ، چیزهایی را نشان می دهند که باعث خشنودی آنها می شود و به افراد غیر مومن اموری می نمایانند که آنها را معذّب می کند. همچنین از برخی روایات استفاده می شود که اموات برای اهل دنیا دعا می کنند و دعای آنها در حالات ظاهری و باطنی اهل دنیا تأثیر دارد. همچنین آنها از آشنایان خود انتظار دعا و خیرات دارند. در کتاب جامع الاخبار از پیامبر خدا(ص) روایت شده که فرمودند: « برای مردگان خود هدیه بفرستید. پرسیدند: هدیه برای مردگان چیست؟ فرمودند: صدقه و دعا ؛ و فرمودند: ارواح مؤمنان هر شب جمعه به آسمان دنیا می آیند و مقابل خانه های خود می ایستند و با صدای محزون و گریه می گویند: ای اهل من! ای اولاد من! ای پدر و مادر من! ای خویشان من! خدا شما را رحمت کند! بر ما مهربانی کنید با چیزی که الان عذاب و حسابش با ما و نفع و بهره ی آن برای غیر ماست. بر ما به درهمی یا قرص نانی یا لباسی مهربانی کنید.»

خلاصه ی روایات آن است که: هر کس هر عمل خیری از نماز و روزه و حج و صدقه برای مرده به جا آورد، خداوند اجر و ثواب آن را به او می رساند و چندین برابر آن را به شخص عمل کننده مرحمت می کند.

همچنین از روایات بر می آید که اموات از هدیه دهندگانشان نیز باخبر می شوند. حضرت صادق(ع) می فرمایند: « گاه می شود که مرده در فشار و ناراحتی است، پس برای او گشایشی می شود و به او می گویند: این نتیجه ی هدیه ای است که فلان شخص در دنیا برای تو فرستاده است».

گاه به خاطر بعضی انفاق ها، اجرها و پاداش های بزرگی نصیب مرده می گردد. البته باید توجه داشت که بهترین هدیه برای اموات در درجه اول، ادای قرض و قضای نماز و روزه های فوت شده ی مرده است؛ و نیز انجام حجّ واجبی که موفّق به انجامش نشده و در درجه ی بعد، صدقه دادن در راه خدا برای مرده و دعا و طلب آمرزش برای آن ها می باشد.

بیان چند روایت :

امام صادق (ع) فرمودند: « إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَزُورُ أَهْلَهُ فَیَرَی مَا یُحِبُّ وَ یُسْتَرُ عَنْهُ مَا یَکْرَهُ وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیَزُورُ أَهْلَهُ فَیَرَی مَا یَکْرَهُ وَ یُسْتَرُ عَنْهُ مَا یُحِبُّ قَالَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ کُلَّ جُمْعَةٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ عَلَی قَدْرِ عَمَلِهِ : مومن نزدیکان خود را [پس از مرگ] دیدار می کند [اما در این دیدار] آن چه را که دوست می دارد، می بیند و آن چه که ناخوش می دارد از وی پنهان می شود. کافر هم نزدیکان خود را دیدار می کند؛ ولی آن چه را ناخوش دارد می بیند و آن چه دوست می دارد از وی پنهان داشته می شود. برخی در هر جمعه و بعضی به اندازه ی عمل خود ، آنان را دیدار می کنند »

همچنین فرمودند: « مَا مِنْ مُؤْمِنٍ وَ لَا کَافِرٍ إِلَّا وَ هُوَ یَأْتِی أَهْلَهُ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا رَأَی أَهْلَهُ یَعْمَلُونَ بِالصَّالِحَاتِ حَمِدَ اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ وَ إِذَا رَأَی الْکَافِرُ أَهْلَهُ یَعْمَلُونَ بِالصَّالِحَاتِ کَانَتْ عَلَیْهِ حَسْرَةً :هر مومن و یا کافری (پس از مرگ) هنگام غروب خورشید به نزد اهل و عیال خود می رود، پس اگر مومن باشد و ببیند که ایشان اعمال صالحه انجام می دهند ، خدا را شکر می کند ، و اگر کافر باشد ، حسرت می خورد»

« اسماعیل بن بزیع گوید: به امام رضا علیه السّلام گفتم: به من رسیده که روز جمعه کوتاه ترین روزها است، فرمودند:چنین است. گفتم: قربانت چطور؟ فرمودند: خدای تبارک و تعالی ارواح مشرکان را زیر چشمه ی خورشید گرد آورد و چون خورشید بازایستد خدا ارواح مشرکان را عذاب کند در ساعت رکود خورشید، و روز جمعه خورشید ایست ندارد، خدا عذابشان را به احترام روز جمعه برداشته و خورشید ایست ندارد. »

ظاهراً این روایت ناظر به روزهای عالم برزخ است که ارتباطی با روزهای دنیا نیز دارد.

« اسحاق بن عمّار از امام کاظم (ع) پرسید:آیا مرده از خاندانش دیدن می کند؟ امام فرمودند: آری. گوید: گفتم: چند وقت یک بار؟ فرمود: در یک جمعه یا یک ماه یا یک سال ؛ به اندازه ی مقامی که دارد. گفتم: در چه صورتی نزدشان آید؟ فرمود: در صورت پرنده ی لطیفی بر دیوارهاشان نشیند و بدانها سرکشی کند و اگر خوش باشند شاد شود، و اگر بدشان بیند و نیازمند، اندوهناک و غمین شود. »

منظور این است که گاه به صورت پرنده ای متمثّل می شود ؛ همانگونه که گاه ملائک برای انبیاء (ع) به صورت انسان تمثّل پیدا می کردند.)منبع روایات: بحار الأنوار، ج 58، ص52)

از برخی روایات نیز بر می آید که مردگان بعد از رحلت تا مدّتی اطراف قبر خود هستند. امّا بعد از آن بسته به اعمالش فرصت دیدار اهل دنیا را پیدا می کند.

طبق آنچه گذشت معلوم می شود که بهترین زمان برای یاد نمودن اموات هنگام غروب و شب های جمعه می باشد. البته هدیه ی زندگان به مردگان در هر زمانی باشد به آنها رسانده می شود ؛ و شخص هدیه دهنده نیز به آنها شناسانده می شود ؛ و او نیز در حقّ هدیه دهنده دعا می کند.

برای مطالعه بیشتر رجوع بفرمایید به:

ـ منازل الآخره ، شیخ عبّاس قمّی

ـ معاد ، شهید دستغیب شیرازی