اشاره: نوشته حاضر به بررسی آیاتی از قرآن کریم پرداخته است که دو فرقة شیعه و سنی در ذیل آنها روایاتی تفسیری دربارة امام مهدی(ع) نقل کرده اند. این آیات که تعدادشان بالغ بر هشت آیه می باشد به ترتیب از ابتدا تا انتهای قرآن به صورت ذیل بررسی شده اند:ابتدا روایات تفسیری فریقین در ذیل هشت آیه که مجموعاً 44 روایت از شیعه و 65 روایت از اهل سنت می باشد به صورت دسته بندی نقل شده و سپس به بررسی مقارنه ای و تطبیقی این روایات از نظر محتوا و سند پرداخته شده است.
لازم به ذکر است که به دلیل اختصار از ذکر متن عربی روایات و سند آنها خودداری شده است.
مقدمه
الف ـ تبیین موضوع
«قرآن کریم» و «سنت نبوی» دو شجرة طوبای برآمده از یک ریشه مبارک اند و هر دو متعلق به یک قانون گذارد. بی تردید قرآن مجید، اعتقاد مسلمانان به ایدة ظهور مهدی(ع) را که از رسول اکرم(ص) متواتر بوده، با مجموعه ای از آیات شریفه تأیید کرده است؛ آیاتی که بسیاری از مفسران آنها را بر امام مهدی(ع) تطبیق کرده اند که ظهورش در آخرالزمان نوید داده شده است. هرگاه مطلبی از پیامبر(ص) متواتر گردد، ناگزیر باید پذیرفت که قرآن حکیم آن را یک سره مسکوت نگذارده است، هر چند عقول ما به سادگی آن را در نیابد؛ زیرا خداوند متعال در وصف قرآن می فرماید:
و نزّلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء1
و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است بر تو نازل کردیم.
بنابراین استخراج این عقیده از آیات مبارکه بر عهدة کسی است که حقایق قرآنی را با فهمی در خور آن، درک کند و تردیدی نیست که بنا بر نص حدیث شریف ثقلین که نزد همة مسلمانان متواتر است،
«اهل البیت(ع)» همتا و کفو قرآنند. از این رو، باید آیاتی را که ایشان بر ظهور مهدی(ع) حمل کرد ه اند، دلیل قرآنی ایدة مهدویت به شمار آوریم.
در این زمینه احادیث فراوانی از حضرات ائمه(ع) نقل شده است که در آنها آیات بسیاری بر حضرت مهدی(ع) و موضوع های مرتبط با آن حضرت تطبیق شده است. البته در نوشتار حاضر بخشی از این احادیث را ذکر می کنیم که مورد تأیید نصوص روایی و تفسیری مذاهب اهل سنت نیز باشد.
مراد از موضوع های مرتبط با مسئلة مهدویت مواردی است که در روایات تفسیری فریقین نقل شده و با احادیث مهدی(ع) پیوند دارد و باید آنها را یک جا بررسی نمود. این موضوع ها عبارتند از:
الف ـ لشکریان سفیانی و فرو رفتن آنها در سرزمین بیداء؛
ب ـ فرود آمدن حضرت عیسی(ع) از آسمان و نماز گزاردن وی پشت سر حضرت مهدی(ع)؛
ج ـ خروج دجال در آخرالزمان و کشته شدن وی به دست حضرت عیسی(ع)؛
د ـ أشراط الساعة و علائم قیامت.
ارتباط و پیوند این مسایل با بحث مهدویت توسط آیات و روایات در متن مقاله به تفصیل شرح داده شده است.
نکتة حائز اهمیت این است که علمای اهل سنت، روایات تفسیری مهدویت را به طور طبیعی مانند سایر روایات تفسیری بررسی یا نقد کرده اند و چنین نیست که این روایات را جعلی یا ضعیف شمرده باشند، بلکه بسیاری از این روایات در منابع روایی معتبر آنها ـ چنانچه خواهد آمد ـ نقل شده است.
هدف کلی این پژوهش، آشنایی بیشتر با کم و کیف روایاتی است که در مصادر روایی فریقین به تفسیر یا تأویل آیات شریفه قرآن در زمینة مهدویت پرداخته اند. در ذیل به برخی از سؤال ها که پاسخ آنها اهداف جزئی پژوهش را در بر می گیرد اشاره می کنیم:
از دیدگاه روایات تفسیری شیعه و اهل سنت چه تعداد از آیات قرآن مربوط به امام مهدی(ع) و مسایل مرتبط با آن حضرت می باشد؟ این روایات چه وجه اشتراک یا افتراقی با یکدیگر دارند؟ از نظر سند چه وضعیتی دارند؟ آیا مفاد این روایات با ظاهر و سیاق آیات سازگار است؟ دلالت این روایات بر موضوع امام مهدی(ع)، دلالت مطابقی است یا تضمینی، یا التزامی؟
ب ـ آشنایی با اصطلاحات
1. معنای تفسیر
1ـ1. معنای لغوی تفسیر: کلمه تفسیر در لغت به معنی «روشن نمودن و تبیین» است. اهل ادب برای آن دو ریشه ذکر کرده اند که هر دو به معنای «کشف» است:
الف ـ فسر؛ ب ـ سفر که مقلوب «فسر» است مانند «أسفر الصبح» یعنی صبح روشن شد. یا «أسفرت المرأة من وجهها» یعنی زن روی باز کرد و صورتش نمایان شد.2
تفاوت این دو آن است که: «سفر» به معنی کشف ظاهری و مادی و «فسر» به معنی کشف باطنی و معنوی به کار می رود. چنانکه راغب اصفهانی می گوید: «الفسر: اظهار المعنی المعقول».3
2ـ1. معنای اصطلاحی تفسیر: در مورد معنای اصطلاحی تفسیر، نظرات گوناگونی از سوی مفسران علوم قرآنی مطرح گردیده است.4 اما با بررسی احوال مفسران در قرون مختلف و بررسی عملکرد ایشان در کتب تفسیر، تعریفی واحد از علم تفسیر حاصل می شود، هر چند که ایشان به الفاظ و شکل های مختلف از آن تعبیر کرده باشند و آن «بیان مقصود الهی از الفاظ و آیات قرآن کریم» است که در اینجا نوعی ارتباط و هماهنگی میان معنای اصطلاحی تفسیر و معنای لغوی و لفظی آن یعنی «کشف و بیان» آشکار می گردد.5
نقش تفسیر، پرده برداری از مدلول لفظ و بیان معنای آن است در نتیجه بیان معنای ظاهری لفظ که از ظاهر کلام به ذهن می رسد، تفسیر نامیده نمی شود و به تعبیر شهید صدر، کشف و بیان در معنای آن است در نتیجه بیان در معنای کلمة تفسیر، به وجود درجه ای از خفا و پیچیدگی در معنا اشاره دارد به گونه ای که این پنهان بودگی و پیچیدگی از طریق عمل تفسیر، کشف و برطرف می گردد. البته گاهی اوقات ذکر معنای ظاهر نیز تفسیر و اظهار امر پنهان محسوب می شود، به دلیل این که گاهی اوقات نوعی خفا و پیچیدگی در کلام ظاهر نیز وجود دارد که احتیاج به اظهار و روشنگری دارد. بنابراین، تفسیر، مفهومی نسبی است، چرا که معنای واحد ممکن است نسبت به شخصی احتیاج به بیان و پرده برداری داشته باشد در حالی که نسبت به شخص دیگر چنین نیازی نباشد.6
در مجموع به نظر می رسد بهترین معنا برای واژة «تفسیر»، معنای اخیر باشد که مورد تأیید بسیاری از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی قرار گرفته است و منظور ما در این مقاله نیز همین معنا می باشد.
2. معنای تأویل
از آنجا که در بسیاری از روایات تفسیری علاوه بر تفسیر آیه، به تأویل آن نیز اشاره شده است یا این که فقط تأویل آیه را بیان کرده اند و با عنایت به این که واژة تأویل از واژه هایی است که در بین محققان دارای معانی مختلفی است، در این بخش به بررسی واژة تأویل پرداخته و مشخص خواهیم کرد که مقصود ما از واژة تأویل در این مقاله کدام یک از معانی آن است.
1ـ2. معنای لغوی تأویل: در تهذیب اللغة آمده است: «أوْل» یعنی رجوع؛ و «آل یؤوله إیالةً» یعنی او را سیاست و تأدیب کرد.7
ابن فارس در مقاییس اللغة آورده است: «اول»، دارای دو اصل است: 1. ابتدای امر، که واژة اول، به معنای ابتدا از این اصل است؛ 2. انتهای امر، تأویل کلام به معنای عاقبت و سرانجام کلام، از این باب است.8
ابن اثیر در نهایه، بعد از ذکر معنای رجوع برای اول، می نویسد: مراد از تأویل، برگرداندن ظاهر لفظ از معنای اصلی است، به معنایی که دلیلی بر آن قائم است، که اگر آن دلیل نباشد، نباید از معنای ظاهری لفظ دست کشید.9
با توجه به آنچه از کتب لغت نقل شد، مجموعاً چهار معنا برای تأویل ارایه شده است:
1. مرجع و عاقبت؛ 2. سیاست کردن؛ 3. تفسیر و تدبیر؛ 4. انتقال از معنای ظاهری لفظ به معنای غیرظاهر.
در میان معانی چهارگانه مذکور، آنچه می تواند در تأویل کلام کاربرد داشته باشد، معنای اول، سوم و چهارم است و معنای دوم به تأویل کلام ارتباطی ندارد.
2ـ2 معنای اصطلاحی تأویل: این واژه هفده مرتبه، در هفت سوره و پانزده آیه از قرآن کریم به کار رفته است.
این کاربردها را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
ـ تأویل قول (آیات سوره های آل عمران/7، اعراف/53 و یونس/36 که درباره قرآن است)؛
ـ تأویل فعل (آیات سوره های نساء/59، اسراء/35 و کهف/78 و 82)؛
ـ تأویل رؤیا (آیات سورة یوسف/6، 21، 36، 37، 44، 45، 100، 101).
مفسران و دانشمندان علوم قرآنی پیرامون معنای تأویل در این آیات نظریات گوناگونی داده اند.10 در مجموع اگر بیان مصادیق خارجی آیات را جزء معانی باطنی آیات در نظر بگیریم می توان گفت واژة تأویل به معنای تبیین معانی باطنی و مصادیق مختلف آیات قرآن کریم می باشد و این همان معنایی است که در این مقاله از این واژه مد نظر است.
در بسیاری از روایات تفسیری در زمینة مهدویت تأویل های مختلفی از آیات قرآن ارایه شده که این تأویل ها شامل موارد ذیل است:
الف ـ گاهی آیة شریفه دارای مصادیق فراوانی در خارج بوده و بر همة آنها منطبق می شود که یکی از این مصادیق مربوط به بحث مهدویت می شود؛ و یا تحقق مفاد آیة شریفه بر دوران های مختلفی قابل انطباق است که یکی از این دوران ها مربوط به دورة امام مهدی(ع) می باشد. به عنوان مثال در دستة سوم روایات تفسیری شیعه در ذیل آیه 159 سورة نساء، تحقق و وقوع مفاد آیة مذکور در دوران رجعت دانسته شده است.
ب ـ ممکن است آیة شریفه دارای مصادیق مختلفی باشد یا مفاد آیه بر دوران های متفاوتی منطبق باشد اما مصداق اتمّ و اکمل آن توسط روایات تفسیری بر امام مهدی(ع) و مسائل مرتبط با آن حضرت انطباق یافته است. به عنوان نمونه دسته دوم روایات تفسیری شیعه در ذیل آیة 69 سوره نساء این چنین می باشند.
ج ـ گاهی نیز مصداق و تحقق عینی مفاد آیه منحصر به دوران امام زمان(ع) است که روایات تفسیری به بیان این مطلب پرداخته اند؛ از جملة این موارد دسته اول روایات تفسیری شیعه در ذیل آیه 33 سوره توبه می باشد که تحقق این آیه را در زمان ظهور مهدی موعود(ع) برشمرده است. بنابراین اگر در این مقاله مشاهده می شود که بسیاری از روایات تفسیری به تأویل آیات پرداخته اند منظور از تأویل، یکی از موارد سه گانه مذکور است.
ج ـ روایات تفسیری
1. آیة 69 سورة نساء
خداوند متعال می فرماید: و من یطع الله و الرسول فأولئک مع الذین أنعم الله علیهم من النبییّن و الصدّیقین و الشهداء و الصالحین و حسن أولئک رفیقا.
و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمرة کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگان؛ و آنان چه نیکو همدمانند.
روایات تفسیری شیعه
روایاتی که در مصادر شیعی در ذیل آیة مورد بحث وارد شده است به دو دسته تقسیم می شوند:
دستة یکم، روایات شأن نزول آیه: شیخ طوسی در کتاب امالی روایتی از امیرالمؤمنین(ع) دربارة شأن نزول این آیه نقل کرده است که به دلیل عدم ارتباط با بحث، از نقل آن پرهیز می کنیم.11
دستة دوم، تأویل آیه درباره امامان(ع): در تفاسیر روایی شیعه، هشت روایت تفسیری از پیامبر(ص) و ائمة هدی(ع) نقل شده است که تأویل این آیة شریفه را دربارة ائمه(ع) دانسته اند. از بین این روایات، دو روایت تصریح به نام امام مهدی(ع) دارد که به نقل یکی از آنها می پردازیم.12
در اصول کافی و تفسیر فرات کوفی حدیثی طولانی از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده است که ضمن تأویل آیة مورد بحث درباره ائمه(ع)، امام مهدی(ع) را به عنوان یکی از هفت فرد افضل اهل بهشت معرفی کرده است. جهت اختصار به بخش هایی از این روایت که مورد بحث ما است اشاره می کنیم:
حضرت علی(ع) فرمود:
بهترین مردم در روزی که خداوند آنها را جمع می کند، هفت نفر از فرزندان عبدالمطلب هستند که فضیلت و برتری آنان را جز کافر و جاحد، کسی انکار نمی کند… برترین انبیا، محمد(ص) است… برترین اوصیا، وصی محمد(ص) می باشد… برترین شهدا، حمزةبن عبدالمطلب و جعفربن ابی طالب هستند… [همچنین] دو سبط (پیامبر) حسن(ع) و حسین(ع) [جزو برترین های روز قیامت اند] و مهدی(ع) که خداوند او را از اهل بیت قرار داده است [هفتمین آنهاست] سپس این آیه را تلاوت فرمود: «و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذین أنعم الله علیهم…».13
روایات تفسیری اهل سنت
روایات تفسیری اهل سنت دربارة آیة مورد بحث به دو دسته تقسیم می شوند:
دستة یکم، روایات شأن نزول آیه: روایات شأن نزول آیه شریفه، در منابع روایی فریقین تقریباً یکسان و به یک شکل نقل شده است.14
دستة دوم، تأویل آیه دربارة اهل بیت(ع): چهار روایت در این زمینه در کتاب شواهد التنزیل آورده شده که به نقل یکی از آنها اکتفا می کنیم:
حذیفة بن یمان گفت:
روزی بر رسول خدا(ص) وارد شدم که آیه «اولئک الذین أنعم الله علیهم…» نازل شد حضرت آن را بر من قرائت کرد. آن گاه گفتم: ای پیامبر خدا ـ پدر و مادرم به فدایت ـ اینان کیانند؟ همانا من خداوند را نسبت به ایشان پرمهر و محبت یافتم. فرمود: ای حذیفه مراد از «نبیین» که خدا آنها را گرامی داشته است، من هستم؛ من اولین در نبوت و آخرین آنها در مبعوث شدن می باشم. منظور از «صدیقین» علی بن ابی طالب است. هنگامی که خدا مرا به رسالت مبعوث کرد او اولین تصدیق کنندة من بود. مقصود از «شهدا» حمزه و جعفر، مراد از «صالحین» حسن و حسین دو آقای جوانان بهشت و منظور از «حسن أولئک رفیقا» مهدی در زمان [ظهورش] است.15
بررسی تطبیقی روایات فریقین
صرف نظر از روایات شأن نزول، سایر روایات تفسیری در منابع روایی فریقین، تأویل آیة مورد بحث را دربارة ائمة هدی(ع) مطرح کرده اند؛ لیکن روایاتی که مربوط به اهل سنت می شوند تنها در کتاب شواهد التنزیل حاکم حسکانی نقل شده اند؛ اما با توجه به اینکه تعداد این روایات، چهار روایت می باشد می توان به این روایات اعتماد کرد.
در متن روایات دستة دوم، تأویل عبارت «و حسن اولئک رفیقا» بر امام مهدی(ع) بعید می نماید؛ زیرا این عبارت، وضعیت رفاقت و همدمی مصادیق آیه را تبیین می کند و لذا در ظاهر به مهدی(ع) مرتبط نیست؛ اما احتمال دارد منظور این باشد که در دوران رجعت یعنی پس از ظهور آن حضرت این رفاقت و همدمی محقق شود چنانچه دو روایت از روایات یاد شده نیز تصریح به «مهدی در دوران ظهورش» دارند.
همچنین افضلیت و برتری امام حسن و امام حسین(ع) بر حمزه و جعفر در بین شیعه قطعی است؛ اما تقدم ذکر نام آن دو بر حسنین(ع) در این روایات، دلیل بر برتری حمزه و جعفر نیست بلکه چون در زمان صدور این روایات، حسنین(ع) شهید نشده بودند بنابراین لفظ «الشهداء» بر حمزه و جعفر اطلاق شده است.
در مورد سند روایات شواهد التنزیل باید بگوییم روایات اول و سوم، مسند16 و دو روایت دیگر موقوف می باشند. یکی از این روایات، نبوی است، دو روایت از ابن عباس و یکی از حذیفة بن یمان نقل شده و در سه روایت، تصریح به نام مقدس مهدی(ع) شده است.
روایات تفسیری هشتگانه شیعه ـ مطابق آنچه در تفسیر برهان نقل شده است18 ـ شامل چهار روایت مسند، سه روایت مرسل19، یک روایت موقوف و یک روایت مفرد20 می باشند.
در مجموع دلالت روایات تفسیری فریقین مبنی بر تأویل آیة مورد بحث درباره ائمه معصومین(ع) روشن و واضح است و ظهور آیة شریفه نیز آن را تأیید می کند. همچنین مسند بودن شش روایت از روایات فریقین نیز مؤید دیگری بر صحت این تأویل است.
2. آیة 159 سورة نساء
خداوند سبحان می فرماید: و إن من أهل الکتاب إلّا لیؤمننّ به قبل موته و یوم القیمة یکون علیهم شهیداً.
و از اهل کتاب، کسی نیست مگر آنکه پیش از مرگ خود، حتماً به او ایمان می آورد و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود.
روایات تفسیری شیعه
روایاتی که در منابع شیعی ذیل آیه 159 نساء وارد شده است به پنج دسته تقسیم می شوند:
دستة یکم، ایمان اهل کتاب به عیسی(ع) در لحظة مرگ: یک روایت در منابع شیعه وجود دارد که مرجع هر دو ضمیر «به» و «قبل موته» را حضرت عیسی(ع) می داند. بنابراین معنای آیة شریفه چنین خواهد بود: «و هیچ یک از اهل کتاب نیست مگر این که قبل از مرگ عیسی(ع) به او ایمان می آورد».
این روایت، مؤید کسانی است که می گفتند: عیسی(ع) هنوز زنده است و از دنیا نرفته و پس از ظهور حضرت مهدی(ع) از آسمان فرود می آید و همة یهود و نصارای موجود در آن روز به او ایمان می آورند. روایت یادشده در تفسیر قمی بدین صورت نقل شده است:
شهر بن حوشب می گوید: حجاج به من گفت: ای شهر، یک آیه از قرآن مرا گیج کرده، نمی فهمم معنایش چیست؟ پرسیدم: ای امیر آن کدام آیه است؟ گفت: آیة «و إن من اهل الکتاب إلّا لیؤمنّن به قبل موته» است. به خدا سوگند با این که دستور می دهم گردن یک یهودی و یا مسیحی را بزنند و خودم تا آخرین رمقش می ایستم و به دقت نگاه می کنم ببینم لب ها را تکان می دهد و به حقانیت عیسای مسیح شهادت می دهد یا نه، چیزی نمی بینم بلکه لب ها همچنان بسته است تا بدن سرد شود با این حال چطور آیة قرآن خبر می دهد که هر یهودی و نصرانی در دم مرگش به عیسی(ع) ایمان می آورد؟ من به او گفتم: خدا امیر را اصلاح کند؛ معنای آیة شریفه آن طور که تو فهمیدی نیست. پرسید: پس به چه معناست؟ گفتم: عیسی قبل از به پا شدن قیامت از آن محلی که در آن قرار دارد نازل می شود و هیچ اهل ملتی باقی نمی ماند نه یهودی و نه غیریهودی مگر آن که قبل از مرگ وی به او ایمان می آورد و او پشت سر مهدی(ع) به نماز می ایستد. حجاج چون این بشنید از در تعجب گفت: وای بر تو! این سخن را از که آموختی و از چه کسی نقل می کنی؟ گفتم: محمدبن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب آن را برایم نقل کرد. در پاسخم گفت: به خدا سوگند که از سرچشمة زلال گرفته ای.21
دستة دوم، ایمان اهل کتاب به رسول خدا(ص) در لحظة مرگ: این دسته از روایات، ضمیر «به» را به رسول اکرم و ضمیر«قبل موته» را به اهل کتاب برمی گرداند؛ بنابراین معنی آیة شریفه به این صورت خواهد بود: «و هیچ یک از اهل کتاب نیست مگر این که قبل از مرگ خودش، به رسول خدا(ص) ایمان می آورد».
این روایات را نمی توان به عنوان تفسیر آیه به شمار آورد بلکه تطبیق مصداقی بر مصداق دیگر است. به عبارت دیگر در این روایات ایمان به رسول خدا(ص) مصداقی از ایمان به عیسی(ع) معرفی شده است. چون اهل کتاب در لحظة مرگ به عیسی(ع) ایمان می آورند و عیسی(ع) نیز به آمدن پیامبر اکرم(ص) بشارت داده است؛ بنابراین هر کس از اهل کتاب پس از اسلام بمیرد در لحظة مرگ به رسول اکرم(ص) ایمان می آورد. لذا آیه در مقام بیان این مطلب است که ایمان به رسول خدا(ص) مصداقی از ایمان آوردن به حضرت عیسی(ع) است؛ زیرا قرآن می فرماید: و إذ أخذ الله میثاق النبیین لما اتیتکم من کتاب و حکمة ثم جاءکم رسول مصدق لما معکم لتؤمنن به ولتنصرنه قال ءأقررتم و أخذتم علی ذلکم إصری قالوا أقررنا قال فاشهدوا و أنا معکم من الشاهدین.22
و یاد کن هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شما است تصدیق کرد، البته به او ایمان بیاورید و یاریش کنید. [آن گاه] فرمود: آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید؟ گفتند: آری، اقرار کردیم. فرمود: پس گواه باشید و من با شما از گواهانم.
در تفسیر عیاشی سه روایت در این زمینه نقل شده است که به یکی از آنها اشاره می کنیم. وی به نقل از ابن سنان از امام صادق(ع) در مورد آیة مذکور روایت کرده که حضرت فرمود: منظور، ایمان اهل کتاب به محمد است.23
دستة سوم، ایمان همة مردم به رسول خدا(ص) در زمان رجعت: تنها یک روایت است که تأویل آیة شریفة مورد بحث را در دوران رجعت رسول مکرم اسلام(ص) دانسته و تصریح می کند که در آن زمان همه مردم به ایشان ایمان خواهند آورد. این روایت در تفسیر قمی چنین نقل شده است:
دربارة آیه شریفه «و إن من أهل الکتاب…» روایت شده هنگامی که رسول خدا(ص) رجعت کند همه مردم به او ایمان می آورند.24
دستة چهارم، ایمان اهل کتاب به رسول خدا(ص) و امیر مؤمنان(ع) در لحظة مرگ: در مصادر روایی شیعه یک روایت وجود دارد که می گوید منظور از آیة مذکور، این است که همة اهل کتاب، قبل از مردن به حقانیت رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) پی می برند. این روایت را عیاشی در تفسیرش آورده است.
وی به نقل از جابر از امام باقر(ع) دربارة آیة «و إن من أهل الکتاب…» روایت کرده است که حضرت فرمود:
احدی از پیروان جمیع ادیان از اولین تا آخرین آنها نمی میرد جز اینکه به حقانیت رسول خدا(ص) و امیر مؤمنان(ع) پی می برد.25
دستة پنجم، اقرار اولاد فاطمه(س) به امامت امام خود در لحظة مرگ: در تفسیر عیاشی روایتی است که می گوید منظور از آیه مذکور این است که هیچ یک از اولاد فاطمه(س) از دنیا نمی رود مگر اینکه به امامت امام خویش اقرار می کند.
وی از مفضل بن محمد روایت کرده که گفت:
از امام صادق(ع) دربارة آیه «و إن من أهل الکتاب إلّا لیؤمنّن به قبل موته» سؤال کردم، حضرت فرمود: این آیه در خصوص ما نازل شده است؛ زیرا هیچ یک از اولاد فاطمه(س) از دنیا نمی رود تا اینکه به امامت ما اهل بیت اقرار کند. همان گونه که فرزندان یعقوب(ع) به نبوت یوسف(ع) اقرار نموده و گفتند: «به خدا سوگند خداوند تو را بر ما برگزید».26
ادامه دارد…
پی نوشت ها:
1. سورة نحل (16)، آیة 89.
2. جوهری، صحاح اللغة، ماده سفر.
3. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ماده فسر.
4. نک:
الف. زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، ج3، ص148، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1408 ه‍ . ق.
ب. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط، ج1، ص14، بیروت، دارالفکر، 1403 ه‍ . ق.
ج. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، ج1، ص80، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، 1417 ه‍ . ق.
د. علوم القرآن عند المفسرین، ج3، ص 180.
ه‍ . ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، ج1، ص11.
و. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج1، ص4، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1417 ه‍ . ق.
ز. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان، ج2، ص4، بیروت دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1406 ه‍ . ق.
5. الصغیر، محمد حسین علی، المبادی العامة لفتسیر القرآن الکریم بین النظریة و التطبیق، ص20 ـ 19، بیروت، دارالمورخ العربی، چاپ اول، 1420 ه‍ . ق.
6. حکیم، سید محمد باقر، علوم قرآن، ص215، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ چهارم، 1417 ه‍ . ق.
7. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، ماده أول.
8. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، ماده اول، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، 1411 ه‍ . ق.
9. ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ماده اول، بیروت، دارالفکر، بی تا.
10. نک:
الف. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحکیم، الاکلیل فی المتشابه و التأویل، ص15، اسکندریه، دارالایمان.
ب. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج3، ص 25 و 45، همان.
ج. معرفت، محمد هادی، تلخیص التمهید، ج1، ص483 ـ 482، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، 1418 ه‍ . ق.
د. شاکر، محمد کاظم، روش های تأویل قرآن، ص100 ـ 98، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1418 ه‍ . ق.
11. شیخ طوسی، امالی، ص621، قم، دارالثقافة، 1414 ق.
12. برای مشاهده روایت دوم نک: قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج1، ص142، قم، مؤسسة دارالکتاب للطباعة والنشر، ضمناً در تفسیر ابوالفتوح رازی، ج3، ص435 و منهج الصادقین، ج3، ص66 این حدیث از امام باقر علیه السلام نقل شده است.
13. کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، ج1، ص111، ح113 و 114، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ اصول کافی، ج1، ص450، ح34، دارالکتب الاسلامیة، الطبعة الثالثة، 1388 ق.
14. نک: تفسیر طبری، ج5، ص225؛ الدر المنثور، ج2، ص182.
15. حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج 1، ص199، ح209، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة ـ التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، الطبعة الاولی، 1411ق. سه روایت دیگر عبارتند از: ح 206، ح207 و ح208 در همین منبع.
16. مسند، حدیثی است که سلسله سند آن در جمیع مراتب تا معصوم مذکور و متصل باشد. (درایة الحدیث مدیر شانه چی، ص56).
17. موقوف، حدیثی است که از مصاحب معصوم نقل شود چه سلسله سند به صحابی متصل باشد و چه منفصل. (علم الحدیث مدیر شانه چی، ص160).
18. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج2، ص124 ـ 125، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، 1415 ق.
19. مرسل، حدیثی است که آخرین راوی حدیث، مذکور یا معلوم نباشد. (درایة الحدیث مدیر شانه چی، ص80).
20. مفرد، حدیثی است که در طبقه اول فقط یک نفر آن را روایت کرده باشد گرچه در طبقات بعدی جمعی آن را نقل کرده باشد. (درایة الحدیث مدیر شانه چی، ص53).
21. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج1، ص158، همان؛ نیز نگاه کنید به مجمع البیان، ج2، ص137، تفسیر صافی، ج1، ص519، البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص426، ح1 و نورالثقلین، ج1، ص571، ح662.
22.سورة آل عمران (3)، آیة81.
23. عیاشی، ابوالنضر، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج1، ص284، ح301، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، همچنین احادیث شماره 299 و 300 نیز مربوط به دسته دوم روایات تفسیری شیعه می باشد.
24. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج1، ص158، همان.
25. عیاشی، ابوالنضر، محمد بن مسعود، ج1، ص284، ح303، همان.
26. همان منبع، ج1، ص283 ـ 284، ح300.