آیا امیرکبیر به جدایی دین از سیاست معتقد بود؟

امیر

کبیر یکی از اصلاح گران ملی ایران در دوره قاجار است. اقدامات اصلاح طلبانه او آن

قدر مهم بود که ادامه روند آن می توانست، جامعه ایران را به پیشرفت های بومی و ملی

حائز اهمیتی برساند.اما قتل وی، که سد راه برخی جریان های وابسته و استبدادی بود،

به توقف اصلاحات درون حکومتی وی انجامید.

اقدامات اصلاحی امیرکبیر در بخش های گوناگونی قابل بررسی است: در

بخش های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، آموزشی و حتی فرهنگی. مثلاً امیرکبیر در مسئله

روابط خارجی ایران در دوره قاجار یکی از افرادی است که به اصل موازنه منفی توجه

دارد. این نگرش در مقابل نگرش موازنه مثبت و نگرش وابستگی است. موازنه منفی یعنی:

برای استقلال و پیشرفت کشور نه بایستی به انگلیس امتیاز داد و نه روسیه و از تقابل

این دو برای منافع داخلی استفاده بهینه نمود. در مقابل موازنه مثبت، معتقد است اگر

بخواهیم مصون از تعرض قدرت ها باشیم لازم است هم به روس ها و هم انگلیسی ها امتیاز

بدهیم. در کنار این دو اندیشه، نگرش وابستگی، معتقد است برای پیشرفت باید به به یکی

از طرفین دو قدرت جهانی آن روز وابسته بود، یا انگلیس یا روس با توجه به روبکردهای

فرهنگی خود، و سعی داشت تمامی امتیازات را به قدرت مدنظر خود واگذار کند. لازم به

ذکر است نگرش موازنه منفی به عنوان یکی از مناسب ترین اندیشه ها در روابط خارجی

ایران است.

وسعت اصلاح گری امیرکبیر است که او را در ردیف چهره های ملی ایران

قرار می دهد.اهمیت مقام تاریخی امیرکبیر را بایستی در پاسداری از هویت ملی دینی و

استقلال سیاسی ایران در مقابله با تعرضات استعمار،  اصلاحات

سیاسی مملکت و مبارزه با فساد، دانست.

این در حالی است که چهره وی به دلیل اقدامات و فعالیت های

تأثیرگذار مصون از تحریف نمانده است. تحریف چهره ها معمولاً

به دو حالت صورت می گیرد. اول تخریب آن چهره، به گونه ای که از وی چهره ای نامطلوب

در تاریخ ترسیم می کنند. نوع دیگر تحریف، مصادره چهره آن شخصیت است. این نوع از

تحریف زمانی صورت می گیرد که اقدامات شخص، به هیچ صورت قابل انکار نیست. در مورد

امیرکبیر تحریف نوع دوم صورت گرفته است. جریان هایی در تاریخ به عمد سعی دارند از

امیرکبیر چهره ای سکولار ترسیم کنند تا در پرتو آن چنین القاء کنند که هر گونه

اصلاح گری تنها و تنها توسط جریان های سکولار صورت پذیرفته است و چهره های ملی و

دینی هیچ گونه گرایشات اصلاحی نداشته اند.

چراکه معرفی شدن رجال ملی هم چون امیرکبیر که گرایشات دینی و ملی

قابل توجهی داشته و به دنبال پیشرفت بومی و ملی ایران بوده اند،  انحصاری را که

جریان سکولار غرب گرا به دنبال طرح آن هستند، از بین می برد و اصولاً نشان دهنده

این است که اصلاحات صورت گرفته توسط اندیشه های سکولار نه تنها جامعه ایران را به

پیشرفت نزدیک نکرده، بلکه از هویت دورنی خود نیز تهی کرده است.

شبهه  فوق را نیز می توان ناشی از این نوع تحریف تاریخی دانست.

بهانه ای که برای این تحریف در تاریخ زندگانی امیر کبیر مورد

استناد قرار گرفته، تلاش های امیر برای اصلاحات قضایی است. یکی از رسوم دیرینه ای

که در ایران وجود داشت، رسم بست نشینی است که فرد به یک مکان مهم مذهبی یا سیاسی

پناهنده می شد تا از تعرض مصون بماند. این رسم در دوران امیرکبیر روندی

انحراف  آمیز یافته بود و بسیاری از مجرمان به منظور در امان ماندن از مجازات به

این روش عمل می کردند، به همین جهت امیرکبیر با بست نشینی مخالفت کرده به دنبال

محدود کردن آن شد.

این امر به عنوان دستاویزی برای برخی جریان ها بوده تا از امیرکبیر

چهره ای سکولار ترسیم کنند. اما هدف امیر از ایجاد این محدودیت، آن بود که در کشور

عدلیه ایجاد شود و رسیدگی به ظلم و شکایات به روشی قانون مند دنبال شود نه این که

نسبت به دخالت علما در مسائل قضایی مخالفت کرده باشد.

دلیل این امر را می توان، در انتصاب مرحوم آیت الله شیخ عبدالحسین

تهرانی، روحانی مورد اعتماد امیرکبیر، به منصب قضاوت در تهران دانست که نشان دهنده

ارتباط دو سویه و مطلوب وی با روحانیت بود. امیرکبیر که خود فردی مذهبی بود در

ارتقاء شأن و منزلت علما و روحانیون کوشید.

اگر بخواهیم امیرکبیر را چهره ای واقعاً اصلاح گر و ملی بدانیم

نمی توان بخشی از هویت او یعنی آموزه های اسلامی به خصوص آموزه های تشیع را نادیده

گرفت.

آموزه هایی که بیشترین بخش آن اندیشه های سیاسی اجتماعی است و

تفکیک آن از جامعه و سیاست به معنی نفی کل آن است. همین توجه امیرکبیر به آموزه های

دینی و روند نوگرایی بومی است که علمای شیعه دروان امیرکبیر به حمایت از اقدامات وی

می پردازند. اگر وی به دنبال اندیشه جدایی دین از سیاست بود، به طور قطع به مانند

سایر افرادی که این اندیشه را ترویج می کردند مورد طرد جامعه دینی ایران قرار

می گرفت. در تاریخ ایران افرادی بودند که به بهانه پیشرفت به دنبال تفکیک دیانت و

سیاست بودند، افرادی مانند مَلکَم خان، تقی زاده و مهمتر از همه رضاخان،  اما در

تاریخ نام ایشان نه تنها همراه با پیشرفت و اصلاح نیست، که به عنوان چهره هایی خائن

به فرهنگ و هویت ایران مدنظر قرار می گیرند. اگر امیرکبیر نیز مانند ایشان به دنبال

نفی بخشی از هویت ایران ، یعنی آموزه های اسلامی، یا به تعبیری تفکیک دین از سیاست

بود، در تاریخ به خوش نامی باقی نمی ماند و به چهره ای ملی تبدیل نمی شد.

البته این مباحث به معنی بی اشکال بودن فعالیت ها و اقدامات

امیرکبیر نیست و او نیز به مانند هر انسان دیگر کارنامه ای دارد که در آن ممکن است

خطاهایی نیز وجود داشته باشد اما مهم معدل و برآیند اقدامات امیر است که به نظر

می آید در تاریخ ایران بسیار مطلوب و قابل توجه است.

منابع:

1. تاریخ تحولات سیاسی ایران، موسی نجفی و موسی حقانی، تهران،

مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر.

2. امیرکبیر تجلی افتخارات ملی. محمد احمد پناهی، تهران، کتاب

نمونه.

3. امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، علی اکبرهاشمی

رفسنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.