انتظار ، در واقع نوعى آمادگى و استقبال از نیکى ها است. آمادگى براى تلاش و حرکتى مداوم و کوششى خستگى ناپذیر همراه با تهذیب نفس، پاک زیستن، حقّ خواهى و دور ماندن از زشتى ها و آلودگى ها و… است . به همین جهت وقتى ابوبصیر از امام صادق«ع» پرسید که: فرج کى خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: «یا ابابصیر و انت ممّن یرید الدّنیا؟ مَن عرف هذاالامر، فقد فرج عنه لانتظاره»؛ کافى، ج ۱، ص ۳۷۱. ؛ «اى ابوبصیر! تو هم از کسانى هستى که دنیا را طلب مى کنند؟ آن کس که قیام امام را بشناسد، براى او به جهت انتظارش فرج شده است».
انتظار واقعی ؛ یعنى انتظارى همراه با آگاهى، بصیرت، درایت، معنویت، آمادگى، حق گرایى، عدل خواهى و… به عبارت روشن تر، شناخت حق و شناختن رهبر و امام حقّ و انتظار یارى رساندن به او است. چنین شخصى در غیبت امام، چنان رفتار مى کند که گویا در زمان ظهور و حضور او زندگى مى کند. به همین جهت شیعه تمامى دشوارى ها و کاستى ها را پشت سر نهاده و از خطر انقراض و زوال به دور مانده است. این نوع انتظار است که داراى فضیلت و ارزش بى شمارى است.
امام سجّاد«ع» مى فرمود: «انتظار الفرج من اعظم الفرج»؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۴. ؛ «انتظار فرج، خود از بزرگ ترین گشایش ها است».
به صراحت مى توان گفت: از مهم ترین رازهاى نهفته بقاى تشیّع همین روح انتظارى است که کالبد شیعه را آکنده ساخته و پیوسته او را به تلاش، کوشش، جنبش و جوشش وا مى دارد.
«انتظار»، ظرفیت و توانایى فراوانى براى تحقّق جامعه آرمانى اسلام ایجاد مى کند و رفتارها و برنامه ها را بدان سمت سوق مى دهد.به طور خلاصه مؤلّفه هاى زیر را مى توان از «انتظار فرج» برداشت کرد:
۱. تلاش و کوشش براى پیشرفت و ترقّى ؛
۲. اصلاح طلبى و امید به زندگى بهتر (گشایش در امور) ؛
۳. نفى وضع موجود (ظلم و بى عدالتى، فساد و تباهى) ؛
۴. طرد و عدم پذیرش حکومت هاى سیاسى (نامشروع دانستن آنها) ؛
۵. قیام و انقلاب و نهضت مداوم و فعّال ؛
۶. ضرورت تشکیل حکومت هاى دینى و مشروع ؛
۷. عدم انقیاد و سازش در برابر جبّاران و مفسدان و… براى مطالعه بیشتر ر.ک: رحیم کارگر ، مقاله انقلاب و انتظار، فصلنامه انتظار، ش ۲، ص ۱۳۰..
انتظار، امید مى آورد و امید به آینده روشن، سبب حرکت و نشاط و پویایى مى گردد. امید به تحقّق ارزش ها سبب تقویت روحیه صالحان مى گردد و بسیج عمومى به سوى رفع ظلم و فساد را اعلام مى دارد. امید به موعود جهانى و انقلاب ارزشى او، هر گونه سستى، افسردگى، سکوت و سکون را از افراد برمى دارد و اقدام و عمل و تحرّک را به جاى آن مى نشاند.
گفتنى است به رغم این انگاره روشن، دو نوع برداشت متفاوت و جدا از هم از «انتظار» صورت گرفته است:
۱. انتظارى که سازنده، نگه دارنده، تعهّدآور، نیروآفرین و تحرّک بخش است ؛ به گونه اى که مى تواند نوعى عبادت و حق پرستى شمرده شود.
۲. انتظارى که سستى، بى تفاوتى و تحمل اسارت و سلطه از نشانه هاى بى نشان آن است.
یک. انتظار منفى و ویرانگر
در این نگرش، انتظار، عامل رکود و عقب ماندگى است و منتظران از هر تلاش و کوشش اصلاحى دست مى شویند و در برابر زور و فشار و ظلم و فساد راه خاموشى و سکوت در پیش مى گیرند. حتّى به این باور مى رسند که مى بایست به گسترش جور و فساد کمک کنند و یا نسبت به آن بى تفاوت باشند تا گیتى پر از ستم و تباهى گردد و ظهور مهدى موعود نزدیک شود. چنین اندیشه اى باعث انزوا و دورى از عرصه سیاست مى شد و گاهى ابزار دست حکومت هاى جور براى انحراف اذهان و سوء استفاده از افکار مهدى باورى بوده است!
به نظر شهید مطهرى؛ انتظار ویرانگر، برداشت قشرى از مهدویت و قیام مهدى موعود است ؛ به طورى که برخى گمان مى کند قیام حضرت مهدى(عج)، صرفاً ماهیّت انفجارى دارد و تنها به دنبال گسترش و رواج ظلم، تبعیض و تباهى ها شکل مى گیرد(۳۹۴). این دیدگاه جایگاه خاصى در شیعه نداشته و با پیروزى انقلاب اسلامى ایران و رهبرى و روشنگرى هاى امام خمینى، رو به افول و خاموشى نهاده است.
دو. انتظار مثبت و سازنده
بر این اساس، انتظار همه گاه جنبش آفرین، سرچشمه قیام و مقاومت و ایثار و حرکت مى باشد و حالت فرسایشى و سست کنندگى ندارد ؛ زیرا منتظر مى تواند با تلاش و زمینه سازى خود، فرج و گشایش را نزدیک کند و امکانات و بسترهاى فرهنگى، نظامى، سیاسى و اجتماعى آن را فراهم سازد.
نقطه شکوفایى و اوج این تفکّر (انتظار مثبت)، در عصر پیروزى انقلاب اسلامى ایران نمودار گشت ؛ و دوران تاریک و پر از ظلم و فساد رژیم پهلوى را از صفحه تاریخ محو کرد. آگاهى فزون تر علما و عموم شیعیان، زمینه را براى ظهور و بروز آثار و پیام هاى اصلى انتظار فراهم ساخت و آن عبارت بود از: عدم پذیرش نظام فاسد حکومتى، عدم تحمل ظلم و ستم فراوان و دین ستیزى آشکار و تشکیل حکومت دینى در راستاى تعمیق بخشى به اندیشه مهدویت. پس «انتظار ظهور مهدى موعود» منشأ خمودگى و رکود جوامع اسلامى نیست و عدم تحقّق آن تا امروز، موجب دلسردى و یأس نمى شود ؛ زیرا در روایات متعددى بیان شده است که دوران غیبت، دوره امتحان و آزمایش مردم است. باید تلاش کرد تا با تقویت باورها و اعتقادات در مقابل سختى هاى زمان غیبت، مقاومت کرد و در عین حال، خود را براى ظهور و شرکت در قیام امام مهدى(عج) آماده ساخت.
البته آثار انتظار منحصر در بُعد «سیاسى» نیست ؛ بلکه انتظار و مهدى باورى، زوایا و ابعاد مختلفى دارد. از جمله:
۱. بُعد توحید ؛ انتظار در ماهیت خود، انسانِ منتظر را متوجّه خداى جهان مى کند. توجّه به خدا و طلب فرج از درگاه او، از مهم ترین اصول «مهدى باورى» است.
۲. بُعد نبوت ؛ منتظران چشم به راه کسى هستند که در او، صفات و آثار پیامبر گرد آمده است. هر کس دوست دارد، آدم، نوح، ابراهیم، موسى، عیسى و محمد را ببیند، مى تواند چهره آنان را در مهدى(عج) ببیند. او مى آید تا آرمان پیامبران را تحقّق بخشد و دین خدایى را بگستراند و نداى توحید را به همه عالم برساند.
۳. بُعد قرآنى ؛ مهدى(عج)، زنده کننده همه احکام قرآن است. انسان منتظر همواره این آرمان را در دل زنده مى دارد که روزى با ظهور آن حضرت، قرآن و آموزه هاى آن در سراسر جهان حاکمیت یابد و برنامه زندگى گردد.
۴. بُعد امامت ؛ مهدى، وصى صدّیقین و خاتم ائمه طاهرین است. امامان پیشین یکایک او را یاد کرده اند. او فرزند و یادگار و ادامه دهنده راه آنان است. مهدى، مظهر قائم امامت است و انتظار ظهور او، بزرگ ترین تأکید بر اصل امامت و رهبرى است.
۵. بُعد عدل ؛ انتظار مهدى، انتظار ظهور عدل است. او جهان آکنده از بیداد را، از داد پر مى سازد و عدل خدایى را در همه جا و همه سو سرایت مى دهد.
۶. بُعد معاد ؛ در امر انتظار، اصل اعتقادى بسیار مهم «معاد» و بازگشت مسئولانه به نزد خداوند، همواره حضور دارد… مهدى به هنگام ظهور، ستمگران را کیفر مى دهد و ظالمان را به سزاى اعمال خود مى رساند و مؤمنان را عزیز مى دارد. به هنگام ظهور او، گروهى از پاکان و پلیدان به جهان بازمى گردند (و پلیدان کیفر و مجازات مى بینند). از علایم حتمى فرا رسیدن رستاخیز، ظهور مهدى است، تا او نیاید، عمر جهان به سر نمى رسد و قیامت برپا نمى گردد…(۳۹۵).
۷. بُعد دانش و خردورزى ؛ مهم تر از همه، توجه ویژه منتظران به علم و دانایى است ؛ به طورى که در پرتو ظهور حضرت، عقل و خرد جامعه بشریت کامل مى گردد و زمینه هاى رشد، توسعه و سعادت در تمام زمینه هاى علمى، معنوى، صنعتى و آبادانى فراهم مى شود.
نتیجه آنکه:
انتظار ویران‌گر، فلج‌کننده و باز‌دارنده که در واقع نوعی «اباحی‌گری» است، همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته است و شیعیان را از آن بر حذر ذاشته‌اند. شهید مطهری در این‌باره می‌نویسد: «این نوع انتظار حاصل برداشتِ قشری مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ستم ‌ها، تبعیض ‌ها، اختناق ‌ها، حق‌کشیی‌ها و تباهیی‌ها ناشی می‌شود.نوعی سامان‌یافتن است که معلول پریشان شدن است. آن‌گاه که حق و حقیقت طرف‌داری نداشته باشد، باطل، یکه‌تازِ میدان گردد و جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت از آستین بیرون می‌آید؛ بنابراین هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی‌شود.بر عکس، هر گناه، فساد، ستم، تبعیض، حق‌کشی و هر پلیدی ـ به حکم این‌که مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌کند ـ رواست؛ پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است… . این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعود (عج) و این نوع انتظار فرج که به تعطیلی در حدود و مقررات اسلامی منجر می‌شود و نوعی «اباحی‌گری» باید شمرده شود، به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی‌دهد».بر این اساس وظیفه منتظران حقیقی آن حضرت، علاوه بر شادی و جشن در این ایّام با برکت، انجام وظایف خود در باب مهدویت با بهره بردن از فرمایشات آن بزرگوان است؛ یکی از اصلی‌ترین وظایف در باب مهدویت این است که یک منتظر واقعی در بعد علمی، عقلی و رفتاری پیرو واقعی امام باشد و ایمان و فضایل را در وجودش تقویت کند و در وهله اول به ولایت اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) تمسک بجوید. امام صادق(علیه السلام) در این باره فرمودند: خوشا به حال شیعیان ما، همان کسانی‌که تمسک می‌جویند به محبت ما در زمان غیبت قائم ما».
فرهنگ انتظار در مفهوم پویا ورویکرد شیعی آن، حالتی آرمانی است که فرد آن را مقصد خود قرار می دهد ودر حکم فرایندی است که فرد با قرار گرفتن در جریان آن، تکامل ماهوی پیدا کرده ودر تکامل وتوسعه این فرهنگ می کوشد. انتظار در شخص، گرایش دائم به سمت مراتب عالی تر ایجاد می کند. هدف تربیتی انتظار این است که آدمی را با حقیقت ولایت آشنا وهمراه سازد که این آشنایی ومتابعت، همان هستی معنوی آدمی را تشکیل می دهد وهر فرد بر حسب درک واستعداد خود ارزش های والایی را در وجود خود سامان می بخشد. انتظار در حقیقت اتصال به مقام ولایت ودرک حقیقت وجودی ونیازهای واقعی خویشتن است که انسان را در مسیر فیض گیری مداوم از نورولایت وواسطه فیض الهی قرار می دهد وبدین ترتیب او را در عبور از غرایز به سمت مفاهیم ارزشی وتبعیت ارزش های دانی از ارزش های عالی یاری می رساند. در چنین شرایطی انسان با گذشتن از لذات شخصی وارزش های نسبی واجتماعی، در عالمِ ارزش های بی حد ومرز وفوق زندگی محدود ومحصورِ فرد واجتماع، گام می نهد. معرفت امام ضمن توسعه افق های شناختی انسان وآماده کردن وایجاد توانایی در انسان برای نیل به سمت معرفت الهی که غایت علوم ومعارف است به سبب درکی که نسبت به ولیّ خدا در انسان ایجاد می کند خودبه خود کشش ورغبتی در جان منتظر ایجاد می کند وچنان او را واله وشیدای امام عصر (علیه السلام) ودر نهایت واز طریق امام، شیفته مبدأ هستی ومهرآفرین می نماید که فرد با همه وجود فقر خود را درک نموده، به تحقق وتوسعه وتکمیل وجودی خود احساس نیاز پیدا می کند ودر مسیر اطاعت از امام قرار می گیرد که این اطاعت او را به سمت عبودیت وتقوای الهی سوق می دهد. این امر خود انگیزه ونیرویی برای خودافزایی معرفتی وعاطفی وعملی وهمچنین وحدت بخشی به تمام ادراکات وتمایلات را در فرد ایجاد می کند. انتظار وتکامل در مسیر آن دیدگاه ها وعواطف وهیجانات فرد را نسبت به سایر انسان ها وموجودات غیر انسان تحت الشعاع قرار داده موجب ایجاد انعطافی خاص در ادراک وروابط با آن ها می شود
برای مطالعه بیشتر ر.ک: مهدویت (پیش از ظهور ) , رحیم کارگر ,نشر معارف