بله آیات الهی این مطلب را به ما تعلیم داده اند که: کمک کردن به هرکسی فضیلت و ثواب دارد! “… و احسنوا ان الله یحب المحسنین ” . و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست دارد (بقره/195)
” راغب” در” مفردات” مى گوید:” احسان” چیزى برتر از عدالت است، زیرا عدالت این است که انسان آنچه بر عهده او است بدهد، و آنچه متعلق به او است بگیرد، ولى احسان این است که بیش از آنچه وظیفه او است انجام دهد، و کمتر از آنچه حق او است بگیرد.
به چند نکته در این زمینه توجه نمایید:
1-نیکی و احسان به دیگران یکی از فضایل اخلاقی می باشد که بارها به آن سفارش و توصیه شده است . این مطلب مسلم است که در هر جامعه ای هم غنی وجود دارد و هم فقیر . وظیفه اغنیا این است که درماندگان و مسکینان مستحق را یاری کنند و شارع مقدس اسلام نیز سفارش های موکدی در رعایت این حق فرموده و توانگران را موظف می دارد که از ناتوانان و درماندگان دستگیری نمایند. خداوند متعال در قرآن کریم خود را نیکوکار و بخشاینده و بخشنده معرفی نموده و بندگان خود را به داشتن این صفت پسندیده به طور مکرر ترغیب و تشویق نموده است تا آنجا که می فرماید: “خدا با نیکوکاران است” و نیز می فرماید : (هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ) آیا جزاى نیکى جز نیکى خواهد بود”؟!
آیا آنها که در دنیا کار نیک کرده اند جز پاداش نیک الهى انتظارى در باره آنها مى رود؟«” هل” در این آیه براى استفهام انکارى است، و در حقیقت این آیه دلیلى است براى آیات پیشین که سخن از نعمتهاى ششگانه بهشتیان مى گفت.».
گرچه در روایات اسلامى یا تفسیر مفسران احسان در این آیه تنها به معنى” توحید” یا به معنى” توحید و معرفت” یا به معنى” اسلام” تفسیر شده، ولى پیداست که اینها هر کدام مصداق روشنى از این مفهوم گسترده است که هر گونه نیکى را در عقیده و گفتار و عمل شامل مى شود.
در حدیثى از امام صادق ع مى خوانیم که فرمود: آیة فى کتاب اللَّه مسجلة، قلت و ما هى؟ قال قول اللَّه عز و جل:” هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ” جرت فى الکافر و المؤمن، و البر و الفاجر، و من صنع الیه معروف فعلیه ان یکافئ به و لیس المکافاة ان تصنع کما صنع حتى تربى، فان صنعت کما صنع کان له الفضل بالابتداء!: ” آیه اى در قرآن است که عمومیت و شمول کامل دارد. راوى مى گوید: عرض کردم کدام آیه است؟ فرمود: این سخن خداوند متعال که مى فرماید: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ: که در باره کافر و مؤمن نیکوکار و بدکار جارى مى شود (که پاسخ نیکى را باید به نیکى داد) و هر کس به او نیکى شود باید جبران کند، و راه جبران این نیست که به اندازه او نیکى کنى، بلکه باید بیش از آن باشد، زیرا اگر همانند آن باشد نیکى او برتر است، چرا که او آغازگر بوده”! « تفسیر مجمع البیان جلد 9 صفحه 208».
امیرالمؤمنین علیه السلام نیز می فرمایند: اَلْمحْسِنُ مَنْ عَمَّ النّاسَ بِالاْحْسانِ.( شرح غررالحکم ، ج 2، ص 29.) نـیـکـوکـار [واقـعـى و کـامـل ] کسى است که به همه مردم نیکى کند [و احسانش را از هیچ کس دریغ نورزد].
2-نیکی کردن به مسلمان افضل از نیکی کردن به دیگران است: «مَا قَضَی مُسلِمٌ لِمُسلِمٍ حَاجَةً إلَّا نَادَاهُ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیَّ ثَوابُکَ وَ لا أرضَی لَکَ بِدونِ الجَنَّة؛هیچ مسلمانی نیاز مسلمانی را برآورده نکند مگر اینکه خدای تبارک و تعالی او را ندا دهد: پاداش تو بر عهده من است و من به کمتر از بهشت برای تو راضی نخواهم بود.» (اصول کافی، ج2، ص194، باب قضاء )
3-راجع به انفاق به این آیه توجه کنید : البقرة / 215: «یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ » از تو سؤال مى کنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو:” هر خیر و نیکى (و سرمایه سودمند مادى و معنوى) که انفاق مى کنید، باید براى پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.” و هر کار خیرى که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است. (لازم نیست تظاهر کنید، او مى داند).
شان نزول: ” عمرو بن جموح” پیر مردى بزرگ و ثروتمند بود به پیامبر عرض کرد: از چه چیز صدقه بدهم و به چه کسانى؟ آیه فوق نازل شد و به او پاسخ گفت « مجمع البیان، جلد 1 و 2 صفحه 309 ».
از چه چیز باید انفاق کرد؟
در قرآن مجید آیات فراوانى- مخصوصا در سوره بقره- درباره انفاق و بخشش در راه خدا آمده است و براى این کار پاداشها و فضیلتهاى بزرگى ذکر شده همین امر سبب مى شد که درباره جزئیات این کار از پیامبر سؤال کنند و بدانند از چه چیزهایى و در مورد چه کسانى انفاق کنند؟
لذا در آیه مورد بحث مى فرماید:” از تو سؤال مى کنند چه چیز را انفاق کنند” (یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ).
سپس می افزاید” بگو هر خیر و نیکى (و هر گونه سرمایه سودمند مادى و معنوى) که انفاق می کنید براى پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه باید باشد” (قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ).
مسلما ذکر این پنج طایفه به عنوان بیان مصداقهاى روشن است و گر نه منحصر به آنها نمى باشد بنا بر این پاسخ آنها در حقیقت این است که هم اشیایى که از آن انفاق مى کنند دایره وسیعى دارد و هم کسانى که به آنها انفاق مى شود.
در مورد اول با ذکر کلمه” خیر” که هر نوع کار و مال و سرمایه مفیدى را شامل مى شود پاسخ کامل و جامعى به سؤال آنها داده شده و حتى امور معنوى همچون علم را نیز در بر مى گیرد، هر چند مصداق مهم آن در مورد انفاق، اموال است.
و در مورد دوم در عین گسترده بودن مورد انفاق اولویتها نیز بیان شده است مسلما پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این مساله اولویت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتى کسانى را که ذاتا فقیر نیستند ولى بر اثر حادثه اى مثل تمام شدن مخارج در سفر نیازمند شده اند شامل مى شود.
در پایان آیه مى فرماید:” و هر کار خیرى انجام مى دهید خداوند از آن آگاه است” (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ).لزومى ندارد تظاهر کنید، و مردم را از کار خویش آگاه سازید، چه بهتر که براى اخلاص بیشتر انفاقهاى خود را، پنهان سازید، زیرا کسى که پاداش مى دهد از همه چیز با خبر است، و کسى که جزا به دست اوست حساب همه نزد اوست.
جمله” وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ” معنى وسیعى دارد که تمام اعمال خیر را شامل مى شود نه تنها انفاق در راه خدا که هر کار نیکى را خداوند می داند، می بیند و پاداش خیر می دهد.