اهمیت آب از نظر قرآن

عصراسلام: آب از مهم ترین عناصر تشکیل دهنده زمین است. با آن که هفتاد درصد سطح زمین را آب فراگرفته، با این همه در طول تاریخ بشر مساله آب و مدیریت آن مهم ترین دغدغه بشر بوده است؛ زیرا آب شیرین و بهداشتی و قابل مصرف درکشاورزی نسبت به حجم عظیم آب های شور بسیار اندک است. در بسیاری از مناطق به سبب دور بودن از منابع آبی چون رودها و دریاها و حضور وحشتناک بیابان و کویر، آب مشکل جدی بشر می‌باشد و حتی جنگ های بسیاری رخ داده و خون های بسیاری برای آب و مهار و کنترل آن ریخته شده است.

برخی براین باورند که جنگ آینده به ویژه درمناطق خاورمیانه، جنگ آب است . درحال حاضربسیاری از درگیرهای قبیله ای و مرزی بین کشورها ارتباط با آب و تسلط بر منابع آن دارد. مدیریت و تسلط بر آب به ویژه رودها و دریاچه های مرزی مشکل بسیاری از کشورهای آفریقایی و آسیایی است.

این مایه حیات که بیش از هفتاد درصد از بدن انسان را شکل می‌بخشد و همه چیزهای زنده از آن پدید آمده و زندگی آن ها بدان وابسته است. مساله ای نیست که قرآن از کنار آن به سادگی گذشته باشد. به ویژه که مناطقی که قرآن در آن نازل شده است مناطقی خشک و بیابانی و یا نیمه بیابانی است و مساله آب در آن ارتباط تنگاتنگی با معنا و مفهوم زندگی و حیات و حتی آبادانی دارد. اگر در زبان عربی واژه آبادانی از عمر گرفته شده و ارتباط معناداری میان آبادانی و عمر وجود دارد ولی در فرهنگ ایرانی، آبادانی و آب از خاستگاه مشترکی بهره مند هستند؛ زیرا در تفکر ایرانی آب است که تمدن ها و آبادی ها را پدید می‌آورد و موجب شکوفایی فرهنگی و تمدنی می‌شود.

از این نظر، آب تنها ماده آشامیدنی نیست (بقره آیه ۶۰ و اعراف آیه ۱۶۰) بلکه آب از عناصر اصلی تمدنی و شکوفایی فرهنگی و تمدنی بشر است. هر آبادی زمانی شکل می‌گیرد که آب به مقدار کافی فراهم باشد. در مناطق عربی، واژگانی چون آب و واحه نوعی همپوشانی را بیان می‌کند. از این رو همواره درخاورمیانه بزرگ، آب به معنا و مفهوم تمدن بوده است. بزرگ ترین فرهنگ و تمدن ها درکنار رودها شکل گرفته است تمدن هایی چون تمدن های میانرودان، سند ونیل از مهم ترین تمدن هایی است که در کنار رودهای بزرگ شکل گرفته و تحولات جهانی را در طول تاریخ بشریت رقم زده اند.

آب درآموزه های قرآنی مایه حیات همه موجودات جاندار در زمین است. از این روست که به صراحت می‌فرماید: جعلنا من الماء کل شی حی؛ ما هر چیز زنده را از آب قرار داده ایم.

آب مایه آسمانی است [۱] چنان که مایه برکت نیز می‌باشد (همان). البته و برای برکت یابی می‌بایست انسان ایمان و تقوا را مراعات کند. به این معنا که همین آب که ماده حیات بشریت و رشد و شکوفایی تمدنی است و از آسمان پاک می‌بارد برای این که مبارک باشد و برکت را برای بشریت پدید آورد می‌بایست، آدمی‌را به سوی ایمان به خدا و تقوا بکشاند وگرنه همان باران و آب آسمانی مایه هلاکت و نیستی می‌شود و همانند سیل های عظیم همه چیز را می‌شوید و می‌برد و یا همانند بوران های سخت از ریشه می‌خشکاند.

آب هم چنان که مایه حیات و عنصر اصلی تمدنی و شکوفایی آن است هم چنین مایه درمان و شفابخش بشر از بیماری نیز می‌باشد[۲] آب سرد و شیرین درمانگری بیش تری دارد و نوشیدن آن به عنوان مایه شفا درون و شستن به آن مایه شفای بدن و پوست و گوشت آدمی‌است. (همان)

خداوند نه تنها آب را به عنوان یکی از آیات بزرگ خویش می‌شناساند که انسان با تفکر در آن می‌تواند به آفریدگاری و پروردگاری خداوند برسد بلکه خداوند در آیاتی بر انسان منت می‌گذارد که وی را با آب گوارا سیراب می‌کند[۳]

هرچند که مطلق آب به عنوان آیه ای درخور توجه مطرح می‌شود و درآیه ۱۲سوره فاطر توجه به منافع آب های تلخ و شیرین مورد تاکید است ولی آب شیرین و خنک به عنوان مهم ترین عنصر مورد توجه است و شکر خاص می‌طلبد[۴]

خداوند درآیات چندی به نقش و کارکرد آب درزندگی بشر توجه می‌دهد. درآیات ۲۲و ۱۶۴ سوره بقره و آیه ۹۹ سوره انعام و آیه ۵۷ سوره اعراف و ده ها آیه دیگر، آبادانی را به عنوان مهم ترین نقش و کارکرد آب مطرح می‌سازد.

این مساله امری پیچیده و غیر روشن نیست بلکه اگر به همه تمدن ها توجه شود به خوبی دانسته می‌شود که آب عامل اصلی گرد آمدن بشر در کنار آب های جاری و چشمه ها بوده و هست. آب، زمینه رشد وشکوفایی کشاورزی و دامداری می‌شود و فراوانی گیاه و دام نیز موجب می‌شود تا نخستین دغدغه و انگیزه حرکتی بشر یعنی تامین غذا برای بقا را نداشته باشد.

فراوانی غذا و تامین و امنیت غذایی موجب افزایش تولید نسل می‌شود و شمار مردمان در یک منطقه افزایش می‌یابد و در نتیجه آن تبادل اطلاعات و تجربیات فزونی یافته و تمدن ها و فرهنگ های غنی از تبادل اطلاعات و تجربیات و اختراعات و ابتکارات پدیدار می‌شود.

آیه ۱۱ سوره انفال افزون بر آسایش که در آیات پیش بیان شده به آرامش دهی آب توجه می‌دهد. این آرامش می‌تواند هم به معنای آن باشد که انسان ها با استفاده از آب به آرامش دست می‌یابند؛ زیرا آب شفا و درمان گر است چنان که بیان شد، هم چنین آب می‌تواند موجبات دلگرمی‌بشر در برخی از موارد را فراهم آورد و آرامش از دست رفته را به وی بازگرداند.

این آرامش که در آیه ۱۱ سوره انفال بیان شده است مرتبط به آرامشی است که در صحنه های جنگی به سبب ریزش باران به دست می‌آید؛ زیرا در برخی از موارد، موقعیت نیروها به گونه ای است که باران می‌تواند موجبات تحکیم موقعیت شود و زمین‌های سست را پایدار و یا زمین ها را به شکلی در آورد که دشمن درآن گیر افتد.

به سخن دیگر کارکرد آرامشی که قرآن برای آب بیان می‌کند هم در موقعیت عادی است که موجب آرامش روحی و روانی با استفاده از آب به دست می‌آید و حمام کردن و شست و شو تن بدان و یا نوشیدن آن موجب می‌شود تا نوعی آرامش خاص در انسان پدید آید و یا حتی بیماری هایی پوستی و تنی از بدن وی برطرف و زایل شود و هم می‌تواند در موقعیت های غیرعادی مانند جنگ موجبات آرامش ارتش اسلام را فراهم آورد که در آیه مورد نظر مورد توجه و تاکید بوده است.

خداوند به نقش بهداشتی آب نیز توجه دارد و از این روست که آیاتی چون ۲۲۲ سوره بقره و نیز ۱۱ سوره انفال و ۴۸ سوره فرقان و ۴۲ سوره ص به نقش آب در بهداشت و نظافت اشاره می‌کند و مردمان را با این شیوه هم به اهمیت و ارزش آب توجه می‌دهد و هم می‌کوشد تا ایشان را به استفاده از آب در بهداشت و نظافت تشویق و ترغیب نماید. [۵]

به هر حال، قرآن آب را مایه طهارت ظاهری [۶] و طهارت معنوی و دوری مومنان از پلیدی شیطان می‌شمارد.[۷]

آب در کشاورزی و دامداری نیز نقش مهم و اساسی دارد؛زیرا بی آب هیچ گیاهی پدیدار نمی‌شود تا از حبوبات و سبزی برای خوردن استفاده کرد و یا به دام‌ها داد تا از گوشت و پوست و شیر آن ها استفاده نمود. بنابراین هم آب در تغذیه مستقیم و غیرمستقیم بشر نقش اساسی دارد؛ چنان که این مطلب را می‌توان از آیات بسیاری چون بقره آیه ۲۲ و ۹۰ و ۲۶۵ و انعام آیه ۹۹ و مانند آن به دست آورد.

آب مایه قدرت و افزایش آن است. از این روست که قرآن در آیه ۶ سوره انعام و نیز آیه ۵۲ سوره هود به آب به عنوان عامل مکنت و ازدیاد قوت و قدرت اشاره می‌کند. بر این اساس هر کسی اگر آب بیش تری را دارا باشد و در مدیریت آب تلاش کند و آن را به سمت بهره وری سوق دهد می‌تواند امید داشته باشد که دارای ثروت و قدرت شده و روز به روز قدرت و شوکت وی افزایش یابد.

دولت اسلامی‌می‌بایست با توجه به این بینش و نگرش قرآن همواره بر مدیریت آب تاکید کند؛ زیرا مدیریت صحیح و بهینه آب به معنا و مفهوم دست یابی به تمدن و شکوفایی تمدنی و نیز قدرت و افزایش آن است.

مدیریت آب در آیات قرآنی آن چنان مهم و اساسی در زندگی بشر به ویژه در حوزه تمدنی و شکوفایی و دست یابی به مکنت و قدرت و آسایش و آرامش عمومی‌دانسته شده است که افزون بر ترغیب بشر به سدسازی برای مهار آب های سطحی، بیان می‌دارد که چگونه شکسته شدن سد مارب در سرزمین سبا و دولت پرقدرت یمنی آن موجب شده است که تمدن بزرگ و با اهمیتی به سرعت نابود و از صحنه روزگار بیرون رود.[۸]

خداوند در این آیات بیان می‌کند که چگونه سد مارب موجب شده بود تا آب ها در پشت آن جمع شود و کشاورزی و دامداری مردمان سبا رشد و شکوفایی یابد و تمدنی عظیم در کنار آن پدید آید ولی از آن جایی که آنان راه گناه و بی تقوایی را در پیش گرفتند و به جان هم افتادند گرفتار سیل و باران های سهمگین و مخربی شده و سد ایشان به آب عظیم عرم فرو ریخت و تمدن ایشان با از میان رفتن سد از بین رفت و در سرزمین ایشان جز گیاهان تلخ و کمی‌سدر رشد و نمو نیافت. این در حالی بود که با بهره گیری و مدیریت درست آبهای سطحی گردآوری شده پشت سد توانسته بودند بهشتی در کناره آن ایجاد کنند و باغ ها و بوستان های عظیم بیافرینند که موجبات رشد تمدن آنان را فراهم آورده بود.

مدیریت آب به معنای تغییر در محیط زیست و افزایش اکسیژن و خنک کردن محیط و بوم زیست، افزایش گیاهان و جانوران و تغییرات آب و هوا به سمت اعتدال،[۹] است، زیرا هر جنبنده ای از آب پدید می‌آید[۱۰] و زنده شدن موجودات از آب [۱۱]است و اگر آب در جایی فراهم آید به ویژه آب شیرین باران که دارای خواص بسیاری به ویژه در پرورش دام و گیاه است، هم افزایش گیاهان را سبب می‌شود و هم تعدیل آب و هوا را موجب می‌شود.

قوم سبا با مدیریت آب توانسته بودند کویری را به گلستان و بوستانی تبدیل کنند ولی همین که سد از میان رفت و سیل های خروشان سد و گیاهان و جانداران و انسان های پیرامونش را به هلاکت کشاند پس از آن هرگز آن سرزمین رنگ آبادی و آبادانی و تمدن پیشین را ندید و تجربه دوباره ای نکرد.

خداوند در آیات ۲۴ سوره یونس و ۱۰ سوره نحل و ۵۳ و ۵۴ سوره طه و هم چنین ۴۸ و ۴۹ سوره فرقان و ۲۷ سوره سجده به نقش آب در دامداری توجه می‌دهد تا مردمان را برای افزایش دام و ثروت به حفظ و مدیریت آب تشویق و ترغیب نماید.

اصولا از نظر قرآن زیبایی طبیعت به سبب رویش گیاهان متنوع است که از آب باران و جاری به دست می‌آید. تاکید بر آب باران از آن روست که باران نقش فزاینده در تولید و رشد و پرورش گیاهان متنوع دارد. هر چند که آب های برگرفته از سفره های زیرزمینی می‌تواند مفید باشد ولی هرگز نمی‌توان آن را در سطح آب هایی دانست که از طریق باران به دست می‌آید. از این روست که قرآن در پرورش گیاهان متنوع هماره به آب باران توجه می‌دهد.[۱۲]

آب باران به سبب پاکی خاص و نیز تنوع مواد مفید و سازنده آن برای گیاهان بسیار مفیدتر از آب های برگرفته از سفره های زیرزمینی است. از این رو حفظ و مدیریت آب باران و یا همان آب های سطحی چون رودها بهتر و مفیدتر برای کشت و دام و محیط زیست و انسان است.

خداوند در آیه ۹۹ سوره انعام و آیه ۲۴ سوره یونس و نیز ۶۳ حج و آیات دیگر رویش سبزه زارها از طریق بارش باران را به عنوان نعمتی بزرگ می‌شمارد؛ زیرا رویش گیاهان و ایجاد سبزه زارهای بسیار موجب می‌شود که هم کشاورزی رونق یابد و هم دامداری تقویت شود و هم این که آب و هوای بوم زیست معتدل شده و برای آرامش و آسایش بشر بهتر شود.

اگر به حجم آیاتی که قرآن درباره آب و نقش آن تنها در کشاورزی و رویش سبزه زارها و گیاهان و درختان متنوع و حبوبات و دانه های روغنی و غیرروغنی و مانند آن پرداخته شود با حجم انبوهی از آیات مواجه می‌شویم که گزارش همه آن ها در این نوشتار کوتاه شدنی نیست.

منبع: روزنامه کیهان

پی نوشت:

[۱] . سوره ق آیه ۹ و اعراف آیه ۹۶

[۲] . سوره ص آیات ۴۱ و ۴۲ و مریم آیه ۲۴

[۳] . سوره مرسلات آیه ۲۷

[۴] . سوره فاطر آیه ۳۰ و مرسلات ۲۷

[۵] . (نگاه کنید هم چنین به بحارالانوار ج ۸۰ ص ۲۱۱)

[۶] . سوره انفال آیه ۱۱ و فرقان آیه ۴۸ و نسا آیه ۴۳ و بقره آیه ۲۲۲ و آیات دیگر

[۷] . سوره انفال آیه ۱۱

[۸] . سوره سباء آیات ۱۵ و ۱۶

[۹] . سوره (بقره آیات ۱۶۴ و نور آیه ۴۵ و انبیاء آیه ۳۰)

[۱۰] . (سوره نور آیه ۴۵) (سوره سباء آیات ۱۵ و ۱۶)

[۱۱] . سوره انبیاء آیه ۳۰

.[۱۲] سوره انعام آیه ۹۹ و نیز یونس آیه ۲۴ و حج آیات ۵ و ۶۳ و نمل آیه ۶۰ و زمر آیه ۲۱ و حدید آیه ۲۰

پژوهه