سلوک در لغت، پیمودن راه و سیر، تماشای آثار و خصوصیات منازل و مراحل بین راه را گویند . عزیزالدین نسفی گفته: سلوک عبارت از رفتن است، از اقوال و افعال و اخلاق بد، به اقوال و افعال و اخلاق نیک و از هستی خود، به هستی خدای، چون سالک با اقوال و افعال و اخلاق نیک ملازمت نماید، انوار معارف بر وی ظاهر میگردد و حقایق اشیا گاهی بر وی منکشف شود و از هستی خود بمیرد و به هستی خدای زنده گردد.
در لب اللباب آمده: در وضعیتی که بشر در ظلمت مادیت زندگی میکند و دریای شهوات (تمایلات حیوانی) و کثرت غوطهور است، گاهی نسیم جانبخش و روحافزایی به نام جذبه، او را نوازش میدهد و چنین مییابد که این نسیم مهرانگیز او را به جانبی میکشد و به مقصدی سوق میدهد.
این نسیم همیشگی نیست و هرازگاهی میوزد؛ ازآنرو در روایت آمده که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «و انّ لربّکم فی ایاکم دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها و لا تعرضوا عنها؛ بدانید و آگاه باشید که پروردگارتان را در ایام روزگار شما نسیمهایی است، هان بکوشید که خود را در معرض آنها قرار دهید و از آنها روی نگردانید.
در چنین حالتی سالک بهسوی خدا متوجه میشود و تصمیم میگیرد به هر ترتیب که میسور است، بار سفر بر بندد و از این غوغای پر دغدغه و عالم کثرت عبور کند و خود را دیار وحدت و قدس اله برساند. این سفر را در عرف و اصطلاح عرفا سیروسلوک میگویند.
میتوان گفت: تلاش نظری و عملی سالک کوی دوست برای تزکیه نفس از جهل و شرک و بدیهای اخلاقی و عملی که آدمی را از یاد خدا غافل میکند (تخلیه) و آراسته نمودن درون به علم و توحید و بندگی و یاد خدا و فضایل اخلاقی (تحلیه) و جلا دادن قلب با عبادات و ریاضات شرعیه و دوام ذکر (تجلیه) بهمنظور رسیدن به کمال انسانی و قرب الهی را سیروسلوک دینی گویند و کسانی که چنین تلاش و مجاهدهای در زندگی آنها مشاهده نمیشود، از هویت سلوک دینی بیبهرهاند.
منظور از سلوک دینی، سیروسلوک با محوریت معارف توحیدی قرآن کریم و روایات است. قرآن کتابی است که بر مبنای توحید استوار است و تنها راه وصول انسان به کمال و سعادت را، صراط مستقیم عبودیت و بندگی خداوند میداند و زندگی توحیدی را به انسان آموزش میدهد.
این کتاب مقدس برای تربیت انسان، مؤلفههای راهبردی مشخصی دارد که بر اساس ساختار وجودی و فرایند رشد انسان، تنظیم و طراحی شده است؛ ساختار سلوک دینی بر اساس همان مؤلفهها، تدوین و ارائه گردیده است.
موضوعات و رهنمودهایی نظیر علمآموزی و تقویت اندیشه، تقویت ایمان دینی، خلوص نیت، توجه به سلامت و سبک زندگی، تزکیه نفس از آفات و موانع و حجابها، اطاعت و عبادت خدا، ولایتپذیری نسبت به معصومین (ع)، بصیرت و رشد اجتماعی، اخوت و برادری با سایر بندگان خدا، سکوت و ترک کلام بیهوده یا آسیبزا، معرفت و ریاضت دینی؛ کلیدواژههای اصلی رشد و کمال معنوی و گامهای اساسی سلوک دینی هستند که بدون تحقق آنها، نجات و رستگاری و سعادتمندی در دسترس نخواهد بود و انسان به هدف نهایی و کمال مطلوب خود راه نخواهد یافت.
و نیز قرآن در این راستا، جایگاه خاصی برای ولایت معصومین (علیهمالسلام) قائل است و موفقیت در حرکت توحیدی انسان را مشروط به پذیرش ولایت و اطاعت از رهبران معصوم الهی و جانشینان برحق ایشان میداند.
توحید صراط مستقیم الهی و طریق کلی سلوک دینی است و امامان معصوم (ع) راهبران این راه برای وصول به اخلاص در پرستش و کمال و قرب الهی هستند؛ ازآنرو مزیت سلوک دینی، نگرش توحیدی و ولایی آن به تمام ابعاد سلوک دینی و مراحل و منازل آن است.
ابعاد سلوک دینی:
سیر و سلوک دینی دارای ابعاد گسترده ای مانند سلوک فکری، سلوک قلبی، سلوک عبادی، سلوک فردی، سلوک اجتماعی و سلوک عرفانی و ناظر به تمامی ابعاد وجودی انسان است. ماموریت سلوک دینی شکوفایی و پرورش استعدادهای گوناگون انسان و ظهور و بروز توانایی های فراوان او و تقویت نیروی حیات در انسان است. این مراحل به شرعی و اخلاقی و عرفانی تقسیم می شوند که مکاشفه و انجام کارهای خارق العاده نتیجه و اثر سلوک عرفانی شامل سلوک قلبی و عبادی است و نه سلوک اخلاقی و اجتماعی. اما انسان اگر بخواهد به کمال برسد هم باید سلوک معنوی و عرفانی داشته باشد و هم سلوک فردی و اجتماعی چرا که بسیاری از استعدادهای انسانی در سلوک اجتماعی شکوفا می شود.
هدف و فایده نهایی سلوک دینی به صورت مجموعی، وصول انسان به کمال مطلوب و شکوفایی توانمندی های مادی و معنوی و معرفت شهودی است که به او شایستگی احراز مقام ولایت و خلافت خدا در زمین را عطا می کند.
یکی دیگر از کارهایی که توصیه می شود مطالعه کتابهای مفید در این زمینه است:
1ـ کتابهای استاد آیت الله حسن زاده آملی
2ـ چهل حدیث امام خمینى (ره)
3ـ آداب الصلاه امام خمینى (ره)
4ـ نقطه هاى آغاز در اخلاق اسلامى مهدوى کنى
5ـ رساله سیرو سلوک علامه بحر العلوم
6 – رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب درس اخلاق علامه طباطبائی و نگارش علامه طهرانی. کتاب ردیف 5 و6 مکمل هم هستند و انتشارات حکمت در تهران آنها را منتشر کرده اند و دستور العمل مناسبی توسط دو تن از بزرگان عرفان برای راهیان کوی دوست نگارش داده اند که مطالعه و تدبر در آن دو کتاب توصیه می شود. این دو کتاب مبتنی بر روایت ذیل هستند که خود منبع درجه یک برای سیر و سلوک عارفان است.آری اگر این دو کتاب را مطالعه کنید، حقیقت مطلب بیشتر برای شما روشن می شود.
7 – کتابهای مرحوم میرزا جواد ملکی به ویژه رساله لقاء الله ایشان که انتشارات فیض آن را منتشر کرده است.
8 – کتابهای استاد آیت الله جوادی آملی به ویژه اسرار عبادات و تفاسیر موضعی ایشان
9 – کتابهای استاد آیت الله محمد شجاعی به ویژه مقالات ایشان که در سه جلد و در آداب سیر و سلوک نگاشته شده و انتشارات سروش آنها را منتشر کرده است.
10 – حقایق ملامحسن فیض کاشانی و ترجمه ساعد خراسانی
بجز این کتابها، کتابهای دیگری نیز است، مثل زندگی نامه بزرگان علماء و عرفاء که در ما ایجاد شوق می کند تذکر این نکته نیز لازم است که لازم نیست همه این کتابها را با هم بخوانید، بلکه بهتر است انتخاب کنید. توصیه می شود که ابتداء مقالات استاد شجاعی را مطالعه کنید و آنگاه کتابهای ردیف 5 و 6 و بعد دیگر کتابها یی که مناسب حال خود یافتید.
در لب اللباب آمده: در وضعیتی که بشر در ظلمت مادیت زندگی میکند و دریای شهوات (تمایلات حیوانی) و کثرت غوطهور است، گاهی نسیم جانبخش و روحافزایی به نام جذبه، او را نوازش میدهد و چنین مییابد که این نسیم مهرانگیز او را به جانبی میکشد و به مقصدی سوق میدهد.
این نسیم همیشگی نیست و هرازگاهی میوزد؛ ازآنرو در روایت آمده که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «و انّ لربّکم فی ایاکم دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها و لا تعرضوا عنها؛ بدانید و آگاه باشید که پروردگارتان را در ایام روزگار شما نسیمهایی است، هان بکوشید که خود را در معرض آنها قرار دهید و از آنها روی نگردانید.
در چنین حالتی سالک بهسوی خدا متوجه میشود و تصمیم میگیرد به هر ترتیب که میسور است، بار سفر بر بندد و از این غوغای پر دغدغه و عالم کثرت عبور کند و خود را دیار وحدت و قدس اله برساند. این سفر را در عرف و اصطلاح عرفا سیروسلوک میگویند.
میتوان گفت: تلاش نظری و عملی سالک کوی دوست برای تزکیه نفس از جهل و شرک و بدیهای اخلاقی و عملی که آدمی را از یاد خدا غافل میکند (تخلیه) و آراسته نمودن درون به علم و توحید و بندگی و یاد خدا و فضایل اخلاقی (تحلیه) و جلا دادن قلب با عبادات و ریاضات شرعیه و دوام ذکر (تجلیه) بهمنظور رسیدن به کمال انسانی و قرب الهی را سیروسلوک دینی گویند و کسانی که چنین تلاش و مجاهدهای در زندگی آنها مشاهده نمیشود، از هویت سلوک دینی بیبهرهاند.
منظور از سلوک دینی، سیروسلوک با محوریت معارف توحیدی قرآن کریم و روایات است. قرآن کتابی است که بر مبنای توحید استوار است و تنها راه وصول انسان به کمال و سعادت را، صراط مستقیم عبودیت و بندگی خداوند میداند و زندگی توحیدی را به انسان آموزش میدهد.
این کتاب مقدس برای تربیت انسان، مؤلفههای راهبردی مشخصی دارد که بر اساس ساختار وجودی و فرایند رشد انسان، تنظیم و طراحی شده است؛ ساختار سلوک دینی بر اساس همان مؤلفهها، تدوین و ارائه گردیده است.
موضوعات و رهنمودهایی نظیر علمآموزی و تقویت اندیشه، تقویت ایمان دینی، خلوص نیت، توجه به سلامت و سبک زندگی، تزکیه نفس از آفات و موانع و حجابها، اطاعت و عبادت خدا، ولایتپذیری نسبت به معصومین (ع)، بصیرت و رشد اجتماعی، اخوت و برادری با سایر بندگان خدا، سکوت و ترک کلام بیهوده یا آسیبزا، معرفت و ریاضت دینی؛ کلیدواژههای اصلی رشد و کمال معنوی و گامهای اساسی سلوک دینی هستند که بدون تحقق آنها، نجات و رستگاری و سعادتمندی در دسترس نخواهد بود و انسان به هدف نهایی و کمال مطلوب خود راه نخواهد یافت.
و نیز قرآن در این راستا، جایگاه خاصی برای ولایت معصومین (علیهمالسلام) قائل است و موفقیت در حرکت توحیدی انسان را مشروط به پذیرش ولایت و اطاعت از رهبران معصوم الهی و جانشینان برحق ایشان میداند.
توحید صراط مستقیم الهی و طریق کلی سلوک دینی است و امامان معصوم (ع) راهبران این راه برای وصول به اخلاص در پرستش و کمال و قرب الهی هستند؛ ازآنرو مزیت سلوک دینی، نگرش توحیدی و ولایی آن به تمام ابعاد سلوک دینی و مراحل و منازل آن است.
ابعاد سلوک دینی:
سیر و سلوک دینی دارای ابعاد گسترده ای مانند سلوک فکری، سلوک قلبی، سلوک عبادی، سلوک فردی، سلوک اجتماعی و سلوک عرفانی و ناظر به تمامی ابعاد وجودی انسان است. ماموریت سلوک دینی شکوفایی و پرورش استعدادهای گوناگون انسان و ظهور و بروز توانایی های فراوان او و تقویت نیروی حیات در انسان است. این مراحل به شرعی و اخلاقی و عرفانی تقسیم می شوند که مکاشفه و انجام کارهای خارق العاده نتیجه و اثر سلوک عرفانی شامل سلوک قلبی و عبادی است و نه سلوک اخلاقی و اجتماعی. اما انسان اگر بخواهد به کمال برسد هم باید سلوک معنوی و عرفانی داشته باشد و هم سلوک فردی و اجتماعی چرا که بسیاری از استعدادهای انسانی در سلوک اجتماعی شکوفا می شود.
هدف و فایده نهایی سلوک دینی به صورت مجموعی، وصول انسان به کمال مطلوب و شکوفایی توانمندی های مادی و معنوی و معرفت شهودی است که به او شایستگی احراز مقام ولایت و خلافت خدا در زمین را عطا می کند.
یکی دیگر از کارهایی که توصیه می شود مطالعه کتابهای مفید در این زمینه است:
1ـ کتابهای استاد آیت الله حسن زاده آملی
2ـ چهل حدیث امام خمینى (ره)
3ـ آداب الصلاه امام خمینى (ره)
4ـ نقطه هاى آغاز در اخلاق اسلامى مهدوى کنى
5ـ رساله سیرو سلوک علامه بحر العلوم
6 – رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب درس اخلاق علامه طباطبائی و نگارش علامه طهرانی. کتاب ردیف 5 و6 مکمل هم هستند و انتشارات حکمت در تهران آنها را منتشر کرده اند و دستور العمل مناسبی توسط دو تن از بزرگان عرفان برای راهیان کوی دوست نگارش داده اند که مطالعه و تدبر در آن دو کتاب توصیه می شود. این دو کتاب مبتنی بر روایت ذیل هستند که خود منبع درجه یک برای سیر و سلوک عارفان است.آری اگر این دو کتاب را مطالعه کنید، حقیقت مطلب بیشتر برای شما روشن می شود.
7 – کتابهای مرحوم میرزا جواد ملکی به ویژه رساله لقاء الله ایشان که انتشارات فیض آن را منتشر کرده است.
8 – کتابهای استاد آیت الله جوادی آملی به ویژه اسرار عبادات و تفاسیر موضعی ایشان
9 – کتابهای استاد آیت الله محمد شجاعی به ویژه مقالات ایشان که در سه جلد و در آداب سیر و سلوک نگاشته شده و انتشارات سروش آنها را منتشر کرده است.
10 – حقایق ملامحسن فیض کاشانی و ترجمه ساعد خراسانی
بجز این کتابها، کتابهای دیگری نیز است، مثل زندگی نامه بزرگان علماء و عرفاء که در ما ایجاد شوق می کند تذکر این نکته نیز لازم است که لازم نیست همه این کتابها را با هم بخوانید، بلکه بهتر است انتخاب کنید. توصیه می شود که ابتداء مقالات استاد شجاعی را مطالعه کنید و آنگاه کتابهای ردیف 5 و 6 و بعد دیگر کتابها یی که مناسب حال خود یافتید.