انتظار فرج

پرسش 28 . فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشترى دارد؟

در روایات شیعه، عبارت و اصطلاح بسیار لطیف و مناسبى براى انتظار در نظر گرفته شده و آن «انتظار فرج» است. فرج، به معناى نصرت و پیروزى و گشایش گره هاى زندگى از جانب خداوند است. مقصود از انتظار فرج، انتظار دگرگونى مثبت و گسترده در زندگى بشر و زدوده شدن ناکامى ها و نابسامانى ها از چهره غمزده جامعه انسانى است و پیروزى حکومت عدالت گستر و معنویت گراى مهدوى بر دولت هاى شرک و کفر و ستم است.

در روایات، توصیه هاى فراوانى در مورد انتظار فرج و ارزش، و فضیلت هاى بى شمار آن شده است.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  وسلم آن را برترین اعمال و عبادات مى داند: «افضلُ اعمال امّتى انتظار الفرج من اللّه عزّوجل»[1] ؛ «انتظار فرج [و گشایش] از جانب خداى بلند مرتبه، برترین عمل امت من است» و نیز مى فرماید: «افضل العبادة انتظار الفرج»[2]؛ «با فضیلت ترین عبادات، انتظار فرج است»

حضرت على (علیه السلام)  نیز آن را محبوب ترین اعمال در نزد خداوند و منتظر فرج را، همانند شهید راه حقّ مى داند: «انتظروا الفرج و لاتیأسوا من روح الله فاِنّ احبَّ الاعمالِ الى اللّه عزّوجلّ انتظارُ الفرجَ الآخِذُ باَمرنا مَعَنا غدا فى حظیرة القدس و المنتظر للفرج کمُتشَحّط بدمه فى سبیلِ اللّه»[3] ؛ «منتظر فرج باشید و از رحمت خدا مأیوس نشوید که محبوب ترین اعمال نزد خداوند – عزّ و جل – انتظار فرج است. کسى که پذیراى امر ما باشد، فردا[ها ]در «حظیرة القدس» با ما است و کسى که منتظر فرج باشد، مانند کسى است که در راه خدا، به خون خود آغشته گشته است»

امام جواد (علیه السلام)  آن را با فضیلت ترین و راه گشاترین امور مى داند: «اَفضَلُ اعمالِ شیعتنا انتظارُ الفَرَج مَن عَرَف هذ الامرَ فقد فُرِّج عَنه بانتظاره»[4] ؛ «برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است. هر کس این امر را بداند و آن را بشناسد، با همین انتظار در کارش گشایش و فرج مى شود»

امام هادى (علیه السلام)  به روشنى معناى فرج را – که همان انتظار ظهور مهدى موعود است – توضیح مى دهد.

على بن مهزیار مى گوید: نامه اى به امام هادى (علیه السلام)  نوشتم و از ایشان درباره «فرج» پرسیدم ؛ حضرت فرمود: «اذا غابَ صاحبُکم عن دارالظّالمین فتوقّعوا الفرج»[5]؛ «هر گاه امام شما از بین ظالمان و ستمگران مخفى شد، چشم به راه فرج باشید»

امام صادق (علیه السلام)  نیز حالات شیعیان در دوران غیبت و انتظار گشایش و فرج را چنین بازگو مى فرماید: «نزدیک ترین جایى که خداى متعال به بندگانش هست و نیز بیشترین زمانى که از ایشان راضى است، وقتى است که حجّت الهى را از دست بدهند و او بر ایشان ظاهر نشود و جایش را ندانند ؛ در عین حال یقین دارند که آن حجّت باقى است و باطل نشده است. پس در آن هنگام، هر صبح و شام، منتظر فرج باشید…»[6]
برآیند این روایات آن است که عموم مردم جهان – به خصوص شیعیان – باید منتظر ظهور و قیام مهدى موعود باشند که از سراپرده غیبت بیرون آید.

انتظار فرج، در واقع نوعى آمادگى و استقبال از نیکى ها است. آمادگى براى تلاش و حرکتى مداوم و کوششى خستگى ناپذیر همراه با تهذیب نفس، پاک زیستن، حقّ خواهى و دور ماندن از زشتى ها و آلودگى ها… به همین جهت وقتى ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام)  پرسید که: فرج کى خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: «یا ابابصیر و انت ممّن یرید الدّنیا؟ مَن عرف هذاالامر، فقد فرج عنه لانتظاره»[7] ؛ «اى ابوبصیر! تو هم از کسانى هستى که دنیا را طلب مى کنند؟ آن کس که قیام امام را بشناسد، براى او به جهت انتظارش فرج شده است»

بر این اساس، انتظار فرج، فراتر از انتظار معمولى است ؛ یعنى انتظارى همراه با آگاهى، بصیرت، درایت، معنویت، آمادگى، حق گرایى، عدل خواهى و… به عبارت روشن تر، انتظار فرج، شناخت حق و شناختن رهبر و امام حقّ و انتظار یارى رساندن به او است. چنین شخصى در غیبت امام، چنان رفتار مى کند که گویا در زمان ظهور و حضور او زندگى مى کند. به همین جهت شیعه تمامى دشوارى ها و کاستى ها را پشت سر نهاده و از خطر انقراض و زوال به دور مانده است. این نوع انتظار است که داراى فضیلت و ارزش بى شمارى است.

امام سجّاد (علیه السلام)  مى فرمود: «انتظار الفرج من اعظم الفرج»[8] ؛ «انتظار فرج، خود از بزرگ ترین گشایش ها است»

امام کاظم (علیه السلام)  هم فرمود: «انتظار الفرج من الفرج»[9] ؛ «انتظار فرج، نشانه فرج و گشایش است»

به صراحت مى توان گفت: از مهم ترین رازهاى نهفته بقاى تشیّع همین روح انتظارى است که کالبد شیعه را آکنده ساخته و پیوسته او را به تلاش، کوشش، جنبش و جوشش وا مى دارد.

«انتظار»، ظرفیت و توانایى فراوانى براى تحقّق جامعه آرمانى اسلام ایجاد مى کند و رفتارها و برنامه ها را بدان سمت سوق مى دهد. این والاترین عبادت و بهترین عمل است ؛ چنان که امام على (علیه السلام)  فرمود: «افضلُ عبادة المؤمن انتظار فَرج الله»[10] ؛ «بهترین عبادت مؤمن، انتظار کشیدن فرج خداوند است». به طور خلاصه مؤلّفه هاى زیر را مى توان از «انتظار فرج» برداشت کرد:

1. تلاش و کوشش براى پیشرفت و ترقّى ؛

2. اصلاح طلبى و امید به زندگى بهتر (گشایش در امور) ؛

3. نفى وضع موجود (ظلم و بى عدالتى، فساد و تباهى) ؛

4. طرد و عدم پذیرش حکومت هاى سیاسى (نامشروع دانستن آنها) ؛

5. قیام و انقلاب و نهضت مداوم و فعّال ؛

6. ضرورت تشکیل حکومت هاى دینى و مشروع ؛

7. عدم انقیاد و سازش در برابر جبّاران و مفسدان و…[11]

انتظار پویا

پرسش 29 . چه تناسبى میان انتظار موعود و حیات پویا، کسب علم، ظلم ستیزى و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا خود انتظار و چشم به راه ماندن، به گوشه اى خزیدن و ساکن و ساکت ماندن نیست؟

اگر مفهوم انتظار به درستى فهمیده شود، معلوم مى گردد بین انتظار موعود و حیات پویا و ظلم ستیزى و ریشه کنى فساد از زمین، ملازمه هست و روایات فراوانى که فضیلت انتظار و مقام منتظران را بیان مى کند، این تصویر زیبا را ارائه کرده است. در پرتو انتظار موعود، حرکت هاى اصلاحى شکل مى گیرد و به برکت آن، حیات انسانى، مفهوم و جایگاه الهى خود را پیدا مى کند و بشر را به سوى اهداف والاى انسانى به پیش مى برد.

انتظار، امید مى آورد و امید به آینده روشن، سبب حرکت و نشاط و پویایى مى گردد. امید به تحقّق ارزش ها سبب تقویت روحیه صالحان مى گردد و بسیج عمومى به سوى رفع ظلم و فساد را اعلام مى دارد. امید به موعود جهانى و انقلاب ارزشى او، هر گونه سستى، افسردگى، سکوت و سکون را از افراد برمى دارد و اقدام و عمل و تحرّک را به جاى آن مى نشاند.

گفتنى است به رغم این انگاره روشن، دو نوع برداشت متفاوت و جدا از هم از «انتظار» صورت گرفته است:

1. انتظارى که سازنده، نگه دارنده، تعهّدآور، نیروآفرین و تحرّک بخش است ؛ به گونه اى که مى تواند نوعى عبادت و حق پرستى شمرده شود.

2. انتظارى که سستى، بى تفاوتى و تحمل اسارت و سلطه از نشانه هاى بى نشان آن است.

یک. انتظار منفى و ویرانگر

در این نگرش، انتظار، عامل رکود و عقب ماندگى است و منتظران از هر تلاش و کوشش اصلاحى دست مى شویند و در برابر زور و فشار و ظلم و فساد راه خاموشى و سکوت در پیش مى گیرند. حتّى به این باور مى رسند که مى بایست به گسترش جور و فساد کمک کنند و یا نسبت به آن بى تفاوت باشند تا گیتى پر از ستم و تباهى گردد و ظهور مهدى موعود نزدیک شود. چنین اندیشه اى باعث انزوا و دورى از عرصه سیاست مى شد و گاهى ابزار دست حکومت هاى جور براى انحراف اذهان و سوء استفاده از افکار مهدى باورى بوده است!

به نظر شهید مطهرى؛ انتظار ویرانگر، برداشت قشرى از مهدویت و قیام مهدى موعود است ؛ به طورى که برخى گمان مى کند قیام حضرت مهدى(عج)، صرفا ماهیّت انفجارى دارد و تنها به دنبال گسترش و رواج ظلم، تبعیض و تباهى ها شکل مى گیرد.[12] این دیدگاه جایگاه خاصى در شیعه نداشته و با پیروزى انقلاب اسلامى ایران و رهبرى و روشنگرى هاى امام خمینى، رو به افول و خاموشى نهاده است.

دو. انتظار مثبت و سازنده

بر این اساس، انتظار همه گاه جنبش آفرین، سرچشمه قیام و مقاومت و ایثار و حرکت مى باشد و حالت فرسایشى و سست کنندگى ندارد ؛ زیرا منتظر مى تواند با تلاش و زمینه سازى خود، فرج و گشایش را نزدیک کند و امکانات و بسترهاى فرهنگى، نظامى، سیاسى و اجتماعى آن را فراهم سازد.

نقطه شکوفایى و اوج این تفکّر (انتظار مثبت)، در عصر پیروزى انقلاب اسلامى ایران نمودار گشت ؛ و دوران تاریک و پر از ظلم و فساد رژیم پهلوى را از صفحه تاریخ محو کرد. آگاهى فزون تر علما و عموم شیعیان، زمینه را براى ظهور و بروز آثار و پیام هاى اصلى انتظار فراهم ساخت و آن عبارت بود از: عدم پذیرش نظام فاسد حکومتى، عدم تحمل ظلم و ستم فراوان و دین ستیزى آشکار و تشکیل حکومت دینى در راستاى تعمیق بخشى به اندیشه مهدویت. پس «انتظار ظهور مهدى موعود» منشأ خمودگى و رکود جوامع اسلامى نیست و عدم تحقّق آن تا امروز، موجب دلسردى و یأس نمى شود ؛ زیرا در روایات متعددى بیان شده است که دوران غیبت، دوره امتحان و آزمایش مردم است. باید تلاش کرد تا با تقویت باورها و اعتقادات در مقابل سختى هاى زمان غیبت، مقاومت کرد و در عین حال، خود را براى ظهور و شرکت در قیام امام مهدى(عج) آماده ساخت.

البته آثار انتظار منحصر در بُعد «سیاسى» نیست ؛ بلکه انتظار و مهدى باورى، زوایا و ابعاد مختلفى دارد. از جمله:

1. بُعد توحید ؛ انتظار در ماهیت خود، انسانِ منتظر را متوجّه خداى جهان مى کند. توجّه به خدا و طلب فرج از درگاه او، از مهم ترین اصول «مهدى باورى» است.

2. بُعد نبوت ؛ منتظران چشم به راه کسى هستند که در او، صفات و آثار پیامبر گرد آمده است. هر کس دوست دارد، آدم، نوح، ابراهیم، موسى، عیسى و محمد را ببیند، مى تواند چهره آنان را در مهدى(عج) ببیند. او مى آید تا آرمان پیامبران را تحقّق بخشد و دین خدایى را بگستراند و نداى توحید را به همه عالم برساند.

3. بُعد قرآنى ؛ مهدى(عج)، زنده کننده همه احکام قرآن است. انسان منتظر همواره این آرمان را در دل زنده مى دارد که روزى با ظهور آن حضرت، قرآن و آموزه هاى آن در سراسر جهان حاکمیت یابد و برنامه زندگى گردد.

4. بُعد امامت ؛ مهدى، وصى صدّیقین و خاتم ائمه طاهرین است. امامان پیشین یکایک او را یاد کرده اند. او فرزند و یادگار و ادامه دهنده راه آنان است. مهدى، مظهر قائم امامت است و انتظار ظهور او، بزرگ ترین تأکید بر اصل امامت و رهبرى است.

5. بُعد عدل ؛ انتظار مهدى، انتظار ظهور عدل است. او جهان آکنده از بیداد را، از داد پر مى سازد و عدل خدایى را در همه جا و همه سو سرایت مى دهد.

6. بُعد معاد ؛ در امر انتظار، اصل اعتقادى بسیار مهم «معاد» و بازگشت مسئولانه به نزد خداوند، همواره حضور دارد… مهدى به هنگام ظهور، ستمگران را کیفر مى دهد و ظالمان را به سزاى اعمال خود مى رساند و مؤمنان را عزیز مى دارد. به هنگام ظهور او، گروهى از پاکان و پلیدان به جهان بازمى گردند (و پلیدان کیفر و مجازات مى بینند). از علایم حتمى فرا رسیدن رستاخیز، ظهور مهدى است، تا او نیاید، عمر جهان به سر نمى رسد و قیامت برپا نمى گردد…[13]
7. بُعد دانش و خردورزى ؛ مهم تر از همه، توجه ویژه منتظران به علم و دانایى است ؛ به طورى که در پرتو ظهور حضرت، عقل و خرد جامعه بشریت کامل مى گردد و زمینه هاى رشد، توسعه و سعادت در تمام زمینه هاى علمى، معنوى، صنعتى و آبادانى فراهم مى شود.

وظیفه منتظران

پرسش 30 . وظیفه فردى، اخلاقى و اعتقادى شیعیان و منتظران واقعى حضرت مهدى(عج) چیست؟

کسى که منتظر و چشم به راه ظهور و قیام جهانى نجات دهنده بزرگ و موعود امت ها است، بایسته است از نظر عملى، فکرى و اعتقادى نیز انتظار و آمادگى خود را نشان دهد. تنها با لقلقه زبان و ادعاى چشم به راه بودن، نمى توان خود را منتظر واقعى دانست!! البته مرحله نخست «انتظار سازنده»، باور به وجود منجى و اعتقاد به ظهور او و برپاداشت انقلاب جهانى به دست او است. سپس نوبت به اصلاح و همسوسازى رفتارها، گفتارها و پندارها با این اعتقاد و باور است. وقتى انسان حقیقتا منتظر کسى باشد، تمام رفتارها و سکناتش نشان از منتظر بودن او دارد.

به عنوان مثال اگر منتظر میهمان باشد، حتما خانه را تمیز و مرتب مى کند، وسایل پذیرایى را آماده مى کند و با لباس مرتّب و چهره اى شاداب، در انتظار مى ماند. چنین کسى مى تواند ادعا کند که منتظر میهمان است. اما کسى که نه خانه را مرتّب کرده و نه وسایل پذیرایى را آماده نموده است و نه لباس مرتّب و تمیزى پوشیده و نه اصلاً به فکر میهمان بوده است ؛ اگر ادعا کند که در انتظار میهمان است. همه او را ریشخند کرده، بر گزافه گویى او خواهند خندید!!

**لاف عشق و گله از یار زهى لاف دروغ

عشق بازان چنین مستحق هجرانند**

بعضى از بایسته ها و وظایف منتظران امام مهدى(عج) را چنین مى توان شمارش کرد:

یک. وظایف فردى و اخلاقى

1-1. سنخیت با امام

منتظران واقعى، وضعیت فکرى، روحى و عملى خود را به گونه اى سامان مى بخشند که سنخیت کاملى با امام زمان(عج) داشته باشد. به طور کلى هر انسانى داراى سه مرتبه وجودى (افکار، صفات و اعمال) است و هیچ انسانى از این قاعده مستثنا نیست. اگر کسى بخواهد به انسان دیگرى نزدیک شود، چاره اى ندارد جز اینکه بکوشد نوع اعتقاد، باورها، صفات و رفتار خود را به ایشان نزدیک سازد تا از این طریق شیعه و پیرو واقعى او باشند.

امام باقر (علیه السلام)  در تفسیر آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»[14] فرمود: «اصبروا»، یعنى صبر کنید بر اداى واجبات و «صابروا»، یعنى شکیبا باشید بر اذیّت دشمنان و «رابطوا»، یعنى رابطه ناگسستنى با امام خود، مهدى منتظر(عج) داشته باشید»[15]
1-2. پرهیزکارى و تزکیه نفس

یکى از وظایف و بایسته هاى مهم منتظران، آراستن درون با فضایل انسانى و چنگ زدن به مکارم اخلاقى است ؛ یعنى، همان طور که قرآن مى فرماید: «اگر مى خواهید محبوب خدا باشید، تقوا پیشگى کنید» ؛ این قانون در مورد حضرت مهدى(عج) نیز هست.

بسى گفتند از عیسى و مهدى

مجرّد شو، تو هم عیساى عهدى

ز مهدى گر چه روزى چند پیشى

بکش دجّال خود، مهدىّ خویشى

چو تو در معرفت، چون طفل مهدى

چه دانى، قدر علم و فضل مهدى؟!

به نور علم مى کن دیده روشن

که تا بتوانیش هر لحظه دیدن[16]
از امام صادق (علیه السلام)  نقل شده است: «براى صاحب الامر، غیبتى طولانى است ؛ در این دوران هر کس باید تقوا پیشه سازد و به دین خود چنگ زند»[17]
1-3. یاد یار

منتظر حقیقى، کسى است که از یاد و نام محبوب خود غافل نمى شود و پیوسته در فکر و اندیشه او است. شخص مؤمن، در هیچ حالى از حالات و هیچ وقتى از اوقات و هیچ مکانى از مکان ها، از یاد امامش و انتظار قدوم مبارک او، خالى و فارغ نیست.

روایت شده است: وقتى امام موسى بن جعفر (علیه السلام)  از امام غایب و نعمت باطنى خدا یاد کرد، فردى پرسید: آیا از امامان کسى غایب مى شود؟ فرمود: «نعم یغیبُ عن اَبصارِ النّاس شخصُهُ و لا یَغیبُ عن قُلوبِ المؤمنین ذِکرُهُ و هو الثّانى عَشر منّا»[18] ؛ «بلى، شخص او از دیدگاه هاى مردم غایب مى شود ؛ ولى یاد او از دل هاى مؤمنان نهان نمى شود و او دوازدهمین نفر از ما است»

بزرگداشت یاد و نام امام مهدى(عج) مصادیق و شکل هاى مختلفى دارد که به بعضى از آنها اشاره مى شود:

1-3-1. برپاخاستن به هنگام شنیدن نام ایشان ؛ نقل شده است: «روزى در مجلس حضرت صادق (علیه السلام) ، نام مبارک حضرت مهدى(عج) برده شد ؛ امام ششم به منظور تعظیم و احترام نام آن حضرت از جاى خود برخاست و قیام فرمود»[19] «امام رضا (علیه السلام)  نیز با شنیدن نام آن حضرت برخاست و دست خود را به نشانه تواضع بر سر گذاشت»[20]
1-3-2. نکوداشت روزهاى منسوب به آن حضرت ؛ مانند نیمه شعبان و اعیاد چهارگانه اسلامى: فطر، قربان، غدیر و جمعه.

1-3-3. آغاز کردن هر روز با سلام به پیشگاه امام (علیه السلام)  ؛ منتظران امام مهدى(عج) در آغاز هر روز و در تعقیب نماز صبح، سلام به مولاى خود را فراموش نمى کنند و متناسب با فرصت وقت، یکى از زیارت ها و دعاها را مى خوانند و…[21]
1-4. اظهار محبّت و مودّت

یکى از اوصاف منتظران شیعیان خالص امام زمان(عج)، مهرورزى و محبّت سرشار به آن حضرت است. البته این محبت و مهرورزى دو طرفه است ؛ زیرا امام معصوم نیز شیعیان و یاران خود را دوست دارد و شفیق و دلسوز آنها است: «[الامام] الانیسُ الرفیق و الوالدِ الشفیقُ و الاخُ الشفیق…»[22] ؛ «امام همدم و رفیق، پدر مهربان و برادر دلسوز است»

پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  وسلم درباره لزوم دوستى حضرت مهدى(عج) مى فرماید:

«مَن اَحَبّ اَن یَلقى اللّه و قَد کَمل ایمانُهُ و حَسُنَ اِسلامُهُ فَلیَتَوَلَّ الحُجّة صاحب الزمان المنتظر»[23] ؛ «هر کس دوست دارد خدا را ملاقات کند ؛ در حالى که ایمانش کامل و اسلامش نیکو باشد، پس باید دوستدار حضرت حجّت، صاحب الزمان منتظر باشد»

خود امام مهدى(عج) نیز مردم را به کارهایى سفارش فرموده که موجب ازدیاد محبّت و مودّت مى شود: «هر یک از شما باید به امورى بپردازد که او را به محبّت ما نزدیک کند و از کارهایى که ناخوشایند ما است، دورى جوید ؛ زیرا ظهور ما به صورت ناگهانى فرا مى رسد»[24]
1-5. حزن و اندوه و ندبه

محزون بودن در فراق امام مهدى(عج)، ندبه و اظهار شوق به لقاى او از اوصاف منتظران عاشق پیشه است.

امام حسن عسکرى (علیه السلام)  فرمود: «لا تزالُ شیعتنا فى حُزنٍ حتّى یظهَر وَلَدى الّذى بشّر به النبى (صلی الله علیه وآله)  وسلم»[25] ؛ «شیعیان ما در یک اندوه دائم به سر مى برند تا فرزندم – که پیامبر (صلی الله علیه وآله)  وسلم نوید ظهورش را داده است – ظاهر شود»

1-6. اظهار اشتیاق و چشم به راه بودن

شور طلب و علاقه دیدار یار و اظهار شیدایى و اشتیاق به محبوب، از ویژگى هاى بارز منتظران است ؛ چنان که در دعاى ندبه آمده است: «لیتَ شِعرى اَینَ استَقرّت بِکَ النّوى بَل اَىُّ ارض تُقِلُّک اَو ثَرى ابرضوى ام غیرها ام ذى طوى…»[26] ؛ «اى کاش مى دانستم در چه جایى منزل گرفته اى و چه سرزمین و مکان تو را در بر گرفته است! آیا در کوه رضوى هستى و یا در جاى دیگر و یا در ذى طوى هستى…»

امام على (علیه السلام)  وقتى از امام مهدى(عج) و صفات آن حضرت مى گوید ؛ ناگاه از درون سینه آهى مى کشد و شوق دیدار آن بزرگوار را ابراز مى دارد.

1-7. صبر و بردبارى

در روایات زیادى توصیه به صبر و بردبارى در این دوران شده و براى منتظران صابر، پاداش ها و ثواب هاى چندى بیان گشته است.

امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «من دین الائمة الورع و العفّة و الصلاح و انتظارُ الفرج بالصّبر»[27]؛ «از آیین امامان است: تقوا، عفّت، صالح بودن و انتظار فرج با صبر و شکیبایى»

رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه وآله)  فرموده است: «خوشا به حال شکیبایان در غیبت و محبّت او، که آنان را خداى تبارک و تعالى، در کتابش چنین توصیف فرموده است: «هُدىً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤمِنُونَ بِالْغَیْبِ»[28] در روایات دیگر نیز «متقین» به شیعیان و «غیب» به حجّت غایب تفسیر شده است.[29]
همچنین روایت شده است: «کسى که منتظر امر ما باشد (ظهور مهدى) و بر آنچه در این راه از آزار و ترس و وحشت مى بیند، صبر کند، فردا (روز رستاخیز)، در جرگه ما خواهد بود»[30]
دو. وظایف دینى و اعتقادى

2-1. ثبات قدم در دین دارى

پیروى از پیشوایان معصوم، پاى فشردن بر شاخص هاى زندگى سالم، اجراى حدود الهى، حق مدار ماندن، تقویت ایمان و اعتقاد و داشتن ثبات قدم در دین دارى، گرفتار نیامدن در دام بدعت ها و انحرافات و… از بایسته هاى اساسى عصر غیبت است.

رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  فرمود: سوگند به آن که مرا به حقّ برانگیخت! فرزند به پا خاسته من غایب خواهد شد… پس هر که روزگار غیبت وى را درک کند ؛ بر ریسمان محکم دین خدا چنگ زند و بر ابلیس خبیث راهى نگشاید که با افسونِ شکّ و تردید، او را از آیین من، دور و از دین من بیرون سازد»[31]
باید به این هشدار رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  وسلم نیز توجّه کرد که: «او غیبتى طولانى نخواهد داشت و امت ها درباره او به سرگردانى و حیرت خواهند افتاد و از دین خود منحرف مى شوند ؛ در این هنگام او مثل ستاره اى درخشان به سوى مردم رو مى آورد»

امام حسن عسکرى (علیه السلام)  مى فرماید: «به خدا سوگند! او غیبتى خواهد داشت که در آن، تنها کسانى از هلاکت نجات مى یابند که خداوند آنان را بر قول امامتش ثابت قدم داشته و در دعا براى تعجیل فرجش، موفّق کرده است»[32]
2-2. دعا

مؤثّرترین وسیله براى ایجاد رابطه روحى با امام عصر(عج) و نیز عامل مؤثر در ظهور آن حضرت، دعاى مردم براى فرج آن حضرت است. در کتاب مکیال المکارم، براى دعا در فرج امام زمان(عج) صد فایده مهم نقل شده است ؛ از جمله:

1. دعا براى فرج، موجب فرج خواهد بود.

2. موجب زیاد شدن نعمت پروردگار مى شود.

3. سبب ناراحتى و اضطراب شدید شیطان مى گردد.

4. باعث کامل شدن ایمان است.

5. با ارزش ترین اعمال و اجر رسالت پیامبر است.

6. موجب دعا کردن متقابل امام زمان(عج) براى دعا کننده است.

7. موجب نجات از فتنه هاى آخرالزمان و سالم ماندن از هلاکت روحى است و…[33]
2-3. شناخت و معرفت امام

یکى از وظایف و بایسته هاى مهم منتظران، شناخت امام (علیه السلام)  و آشنایى و ارتباط هر چه بیشتر با آن حضرت است. شناخت امام (علیه السلام)  به حدى ضرورت دارد که در روایات معتبر شیعه و سنّى آمده است: «هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلى مرده است»[34] این معرفت هم شامل نام و نسب مى شود و هم شامل اوصاف و ویژگى ها و هم اهداف و برنامه ها مى باشد. به همین جهت در یکى از دعاهاى معتبر و معروف مى گوییم: «اللهم عرّفنى نفسَک فانّک ان لم تُعرّفنى نفسَّک لم اعرف نبیّک، اللّهم عرّفنى رسولَک فانّک ان لم تعرّفنى رسولک، لم اعرف حجّتک، اللّهم عرّفنى حجّتک فانّک اِن لم تُعرّفنى حُجّتک ضللتُ عن دینى»[35]
2-4. ارتباط و پیوند با ولایت

حفظ و تقویت پیوند قلبى با امام عصر(عج) و تجدید دایمى عهد و پیمان با آن حضرت، یکى دیگر از وظایف مهمى است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد.

2-5. توسّل و زیارت آن حضرت

بایسته است شیعیان منتظر در همه حالات – به ویژه هنگام شداید و سختى ها و تهاجم دشمن – به امام زمان(عج)، متوسّل شوند و رفع مشکل خود را از مولاى خود بخواهند ؛ چنان که توصیه شده هنگام سختى گفته شود:

«یا صاحب الزمان اغِثنى: یا صاحب الزمان ادرکنى»[36]
در این رابطه زیارت روز جمعه، زیارت یاسین، دعاى عهد و… را بخوانند[37] و با امام خود، ارتباط قلبى و انس درونى فراهم سازند.

2-6. صدقه و زیارت از طرف امام (علیه السلام) 

صدقه دادن براى سلامتى آن حضرت از اوصاف منتظران و دوستداران حقیقى امام مهدى(عج) است. اعمالى چون قرائت قرآن، حج، طواف، زیارت مرقد ائمه (علیهم السلام)  و هر کار خیر دیگرى را مى توان به نیابت از آن حضرت به جاى آورد و ضمن اظهار ارادت و دوستى واقعى خود، یاد و نام او را همیشه در دل و جان خود زنده نگه داشت. سید ابن طاووس در کشف المحجة سفارش مى کند: «صدقه دادن از سوى آن جناب را، پیش از صدقه دادن از سوى خود و عزیزانت، قرار ده و دعا براى آن حضرت را، بر دعا کردن براى خودت مقدّم بدار و نیز در هر کار خیرى که مایه وفاى به حق آن حضرت است، آن بزرگوار را مقدّم بدار که سبب مى شود به سوى تو توجّه فرماید و به تو احسان کند»[38]
2-7. تسلیم بودن و عدم تعیین وقت

روزى مهزم به امام صادق (علیه السلام) ، عرض کرد: فدایت شوم! خبر ده مرا از این امرى که منتظرش هستیم کى خواهد بود؟ امام فرمود: «اى مهزَم! تعیین کنندگان وقت دروغ مى گویند و عجله کنندگان هلاک مى گردند و تسلیم شدگان نجات اند»[39]
همچنین در تفسیر آیه «أَتى أَمْرُ اللّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ»[40]، فرمود: «این امر ما است، خداى عزّوجل امر فرموده که در آن عجله نشود تا اینکه سه لشکر آن را تأیید کنند: فرشتگان، مؤمنان و رعب ؛ خروج قائم، همانند خروج رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  وسلم خواهد بود…»[41]

پرسش 31 . آیا شیعیان و منتظران ظهور، علاوه بر وظایف فردى و دینى، تکالیف سیاسى و اجتماعى نیز دارند؟ یعنى، باید در اجتماع و صحنه سیاست نیز اقداماتى انجام دهند که شایسته عنوان «منتظر واقعى» باشند؟

آرى، عرصه سیاست و اجتماع، مهم ترین میدان بروز و ظهور بایسته هاى انتظار و مؤثرترین زمینه در جهت تحقق اهداف امام زمان(عج) در عصر غیبت و قبل از قیام ایشان است. بعضى از وظایف و بایسته هاى سیاسى و اجتماعى منتظران امام زمان(عج) عبارت است از:

1. مبارزه و امر به معروف و نهى از منکر

علاقه مندان و یاوران حضرت مهدى(عج)، هیچ گاه نباید سیره و روش پیامبر (صلی الله علیه وآله)  وسلم و اهل بیت او را فراموش کنند ؛ بلکه باید همواره آن را در نظر داشته و آماده پیوستن به قیام جهانى حضرت مهدى(عج) باشند و در عین حال خود علیه ظلم و ستم و فساد، مبارزه کنند.

رسول گرامى اسلام فرمود: «لا یزالونَ قومٌ من امّتى یُقاتلون على الحقّ ظاهرین الى یوم القیامة»[42] ؛ «همواره گروهى از امت من تا روز رستاخیز، پیروزمندانه در راه حق نبرد مى کنند»

در روایات به نمونه اى از منتظران و شیعیان واقعى امام (علیه السلام)  در عصر غیبت اشاره شده که علیه ظلمت و فساد قیام مى کنند و راه امامان خود را تداوم مى بخشند و جانشین ولى عصر(عج) در روى زمین هستند.

امام صادق (علیه السلام)  مى فرماید: «فیَجعَلُ اللّه قم و اهلَها قائمین مقام الحجّة»[43] ؛ «خداى تبارک و تعالى، قم و اهل قم را قائم مقام حجّت قرار مى دهد» و نیز «قم به این جهت قم نامیده شده که اهل آن در محضر قائم آل محمّد(عج) گرد مى آیند و با او قیام مى کنند و از یارى او منحرف نمى شوند»[44]
2. حق خواهى و حق مدارى

تاریخ، صحنه حضور و نزاع دو گروه حقّ و باطل و دو اندیشه طغیان گرى و حق گرایى است ؛ راه حقّ و صلاح، راه پیامبران و صالحان و راه باطل و کفر، راه شیاطین و سردمداران زر و زور و تزویر است. این دو گروه و نبرد میان آنها، همیشه در جامعه بوده و همه منتظران واقعى امام زمان(عج)، باید پیرو و طرفدار حق و مخالف و دشمن باطل باشند. با ظهور حضرت مهدى(عج)، جهان شاهد مصاف نهایى حق و باطل و پیروزى و غلبه حق به رهبرى آن حضرت خواهد بود و منتظران ظهور نیز در هر حال باید براى چنین مصافى آماده باشند و خود نیز باید حق و حق خواهى را محور و مدار برنامه ها و فعالیت هایشان قرار دهند.

رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  وسلم در این زمینه مى فرماید: «لا تَزالُ طائفة مِن اُمّتى على الحَقّ ظاهرین حتّى یأتى امرُ اللّه»[45] ؛ «گروهى از امت من همواره حق را آشکار مى کنند تا فرمان خدا (امر ظهور) فرا رسد»

حضرت على (علیه السلام)  نیز مى فرماید: «واللّه ما یکونُ ما تأملون حتّى یهلِک المبطلون و یضمحلّ الجاهلون و یأمن المتّقون…»[46] ؛ «به خدا سوگند! آنچه آرزو مى کنید، تحقّق نمى یابد، مگر هنگامى که باطل از بین رود و نادان ها نابود شوند و پرهیزگاران، آرامش خود را باز یابند…»

3. استقامت و ایستادگى در سختى ها

«انتظار ظهور»، یکى از بزرگ ترین عوامل پایدارى، استقامت و مقاومت در برابر سختى ها و مشکلات عصر غیبت است. انتظار مسلمانان – به ویژه شیعیان – را در برابر ظلم ها، فسادها، زورگویى ها و انواع بلاها و سختى ها، ثابت و پا برجا نگه مى دارد و به آنان دل و جرأت مى دهد تا در برابر تهدیدها، تطمیع ها و سخت گیرى هاى دشمنان اسلام، خود را نبازند و از هیچ چیز و هیچ کس نهراسند.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  وسلم به مسلمانان صدر اسلام فرمود: «بعد از شما قومى خواهد آمد که پاداش هر یک از آنها برابر پاداش پنجاه نفر از شما است». گفتند: اى رسول خدا! مگر نه این است که ما در حضور شما، در بدر و احد و حنین شرکت کردیم و قرآن در میان ما نازل شد؟! فرمود: «اگر آنچه بر آنها روى خواهد داد، بر شما روى مى داد ؛ شما نمى توانستید چون آنها صبر و شکیبایى را پیشه خود سازید»[47]
و نیز فرمود: «… برادران من کسانى اند که در آخرالزمان مى آیند و ندیده، به من ایمان مى آورند… استقامت هر یک از آنها در دین خود، از کندن خارهاى گَوَن در شب تاریک و به دست گرفتن آتش گداخته، سخت تر است. آنها مشعل هاى هدایت اند که خداوند آنان را از فتنه هاى تیره و تار، نجات مى بخشد»[48]
امام حسین (علیه السلام)  نیز در این باره مى فرماید:

«… امّا الصابر فى غیبته على الاذى و التکذیب، بمنزلة المجاهد بالسیف بین یدى رسول اللّه»[49] ؛ «… کسانى که در زمان غیبت او در مقابل آزار و تکذیب، استقامت مى کنند، مانند کسانى اند که در حضور رسول خدا شمشیر زده اند»

4. کسب آمادگى براى ظهور

امام صادق (علیه السلام)  نیز فرموده است: «هر یک از شما باید براى خروج حضرت قائم [سلاحى] مهیّا کند – هر چند یک تیر باشد – خداى تعالى هرگاه بداند کسى چنین نیتى دارد، امید آن است که عمرش را طولانى کند تا آن حضرت را درک کند [و از یاران و همراهانش قرار گیرد[50]»

پس براى ظهور حضرت مهدى(عج) و یارى آن حضرت، باید در هر لحظه اى آماده بود و خود را مهیّا نگه داشت و این شامل آمادگى نظامى، جسمانى و… مى شود ؛ اما مهم تر از همه آمادگى فکرى، علمى و سیاسى در عصر غیبت است.

5. اتحاد و همدلى

مهم ترین چیزى که در عصر غیبت واجب است، یکپارچگى و اتحاد شیعیان و پاى بندى به عهدشان با امام زمان(عج) است. هرگونه اخلال در صفوف متحد منتظران، منافى با وظایف دینى آنان و کمک به دشمنان آن حضرت است.

امام(ره) در توقیع معروف خود به شیخ مفید(ره) مى نویسد: «ولو انّ اشیاعنا – وفقهم الله لطاعة – على اجتماع من القلوب فى الوفاء بالعهد علیهم لما تأخّر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا على حق المعرفة منهم بنا»[51] ؛ «اگر شیعیان ما – که خداوند به اطاعت خویش موفقشان بدارد – در وفا به پیمانى که با ما دارند، یکپارچه مى شدند و هرگز از میمنت ملاقات ما محروم نشده و ظهور ما به تأخیر نمى افتاد و البته سعادت حضور در محضر ما، با معرفتى حقیقى هر چه زودتر نصیبشان مى شد»

6. رعایت حقوق دیگران

از مهم ترین امور در زندگى محبّان و منتظران قائم(عج) رعایت حقوق برادران و مسلمانان و کمک به آنان است. انسان منتظر، نمى تواند به گونه اى زندگى کند که حقوق دیگران بر عهده اش باشد و در عین حال خود را دوستدار و منتظر مهدى موعود بداند؟!

امام باقر (علیه السلام)  به جابر جعفى فرمود: «اى جابر! آیا کسى که ادعاى تشیّع مى کند، براى او این قول که دوست اهل بیت هستم، کافى است؟! سوگند به خدا، شیعه ما نیست، مگر کسى که پرهیزگار بوده و اطاعت از خداوند کند. شیعیان ما را به این صفات بشناسید: تواضع، خشوع، امانت دارى، بسیار در یاد خدا بودن… اى جابر! به ولایت و دوستى ما، جز از راه عمل و پرهیزگارى نمى توانى برسى[52]»

به همین جهت امام صادق (علیه السلام)  وظایف شیعیان را در رابطه با برادران مسلمان خود، چنین معرّفى مى کند: آنچه را براى برادر مسلمانت دوست بدارى که براى خودت دوست مى دارى ؛ از خشمگین کردن برادر مسلمان دورى کنى و آنچه را که مورد رضایتش است، انجام دهى و اوامرش را اطاعت کنى ؛ چشم و راهنما و آیینه او باشى و… وقتى چنین کردى، دوستى خود را، به دوستى او و دوستى او را به دوستى خود پیوند داده اى[53]»

نتیجه اینکه علاقه مندان و یاران امام مهدى(عج)، باید کاملاً خود را وظیفه شناس و پایبند به اسلام و متعهّد و مسئول بدانند و همواره مراقب احوال و کارهاى خود باشند و از انحرافات دورى جسته و پناه به خدا ببرند و مو به مو احکام اسلام را عمل نمایند تا شایستگى سربازى آن حضرت را پیدا کنند.[54]
7. اطاعت از نایبان امام (علیه السلام) 

عصر غیبت، دوران پنهان زیستى امام و عدم دسترسى به او است ؛ در این صورت براى اخذ احکام و تعالیم دینى و عمل به وظایف و تکالیف سیاسى، اجتماعى و عقیدتى، باید به نایبان عام آن حضرت مراجعه کرد و به ولایت و رهبرى آنان گردن نهاد. فقها و علما، به عنوان جانشینان امام معصوم (علیه السلام) ، راهبران جامعه و هادیان امت و محل رجوع مردم هستند و احکام دینى را با اجتهاد و تفقه خود، به آنان ابلاغ مى کنند.

منتظران گناهکار

پرسش 32 . آیا شخصى که گناه کرده، مى تواند با امام زمان(عج) ارتباط داشته باشد؟ من خودم از امامم شاکى هستم ؛ چون وقتى ازش مى خواهم بیاید نجاتم دهد، نمى آید یا فکر مى کنم به خاطر گناهانى که مى کنم، محلّم نمى گذارد؟

ابتدا باید دانست که یکى از عوامل دورى انسان از امام زمان(عج) و قطع ارتباط روحى و معنوى و ناخشنودى آن حضرت، ارتکاب محرّمات الهى و گناهان است.

آن حضرت در توقیع شریف به شیخ مفید(ره) مى فرماید: «شما مکلّف هستید که اوامر و دستورات ما را به دوستانمان برسانید، با اینکه ما بر اساس فرمان خداوند بزرگ و صلاح واقعى خود و شیعیانمان – تا زمانى که حکومت بر دنیا در اختیار ستمگران است – در نقطه اى دور و پنهان از دیده ها به سر مى بریم ؛ ولى از تمام حوادث و ماجراهایى که بر شما مى گذرد، کاملاً مطّلع هستیم و هیچ چیز از اخبار شما بر ما پوشیده نیست. از خطاها و گناهانى که بندگان صالح خداوند، از آنها دورى مى کنند ؛ اما شما آنها را مرتکب مى شوید نیز با خبریم. از عهدشکنى ها و پشت سر گذاشتن عهد و پیمان ها با اطلاعیم… پس از خداوند بترسید و تقوا پیشه کنید و ما خاندان رسالت را مدد رسانید… سعى کنید اعمالتان به گونه اى باشد که شما را به ما نزدیک سازد و از گناهانى که موجبات نارضایتى ما را فراهم مى نماید، بترسید و دورى کنید…»[55]
بر اساس این توقیع شریف، همه شیعیان و دوستداران حضرت، توصیه به تقوا و ورع شده اند و این بهترین راه دوستى و خشنودى امام زمان(عج) است ؛ همان طورى که گناهان و معاصى، باعث نارضایتى آن حضرت و قطع پیوند و ارتباط با او است. حتّى در توقیع دیگر، علّت طولانى شدن غیبت و عدم مشاهده و دیدار آن حضرت، گناهان و انحرافات شیعیان و دوستان اهل بیت (علیهم السلام)  ذکر شده است: «… ما عهد مى کنیم با شما اى دوست مخلص (شیخ مفید) که در راه ما با ظالمان مجاهده مى کنى ؛ هر کس از برادران دینى شما – که تقوا را سرمایه خویش قرار دهد – از فتنه هاى گمراه کننده و ظلمت خیز، در امان خواهد بود… آنچه که موجب جدایى ما و دوستانمان گردیده و آنان را از دیدار ما محروم کرده است، گناهان و خطاهاى آنان و تخلّف از فرمان هاى خداوند است»[56]
جالب آنکه در آغاز قیام جهانى حضرت مهدى(عج) یاران و اصحاب نزدیک ایشان، پیمان و بیعت سختى با آن حضرت مى بندند و تعهّد مى کنند که از گناهان و انحرافات دورى جویند و از ظلم و فسادگرى بپرهیزند. امیرمؤمنان على (علیه السلام) ، در ضمن یک حدیث طولانى، در وصف بیعت یاران امام زمان(عج) چنین مى فرماید:

با او بیعت مى کنند که هرگز:

دزدى نکنند «یبایعون على اَن یَسرَقوا» ؛

زنا نکنند «ولا یَزنوا» ؛

مسلمانى را دشنام ندهند «و لا یَسُبّوا مسلما» ؛

خون کسى را به ناحقّ نریزند «و لا یقتلوا مُحرما» ؛

به آبروى کسى لطمه نزنند «و لا یهتک حریما مُحرّما» ؛

به خانه کسى هجوم نبرند «و لا یهجموا منزلاً» ؛

کسى را به ناحق نزنند «و لا یضربوا احدا الاّ بالحقّ» ؛

طلا، نقره، گندم و جو ذخیره نکنند «و لا یکنزوا ذهبا و لا فضّة و لا بُرّا و لا شعیرا» ؛

مال یتیم را نخورند «ولا یأکلوا مالَ الیتیم» ؛

در مورد چیزى که یقین ندارند، گواهى ندهند «و لا یشهدوا بما لا یَعلمون» ؛

مسجدى را خراب نکنند «ولا یُخرِبوا مسجدا» ؛

مشروب نخورند «و لا یَشربوا مسکرا» ؛

حریر و خز نپوشند «و لا یلبَسوا الخزّ و لا الحریر» ؛

در برابر سیم و زر سر فرود نیاورند «و لا یتمنطقوا بالذّهب» ؛

راه را بر کسى نبندند «و لا یقطعوا طریقا» ؛

راه را نا امن نکنند «و لا یخیفوا سبیلاً» ؛

گرد همجنس بازى نگرایند «و لا یَفسقوا بغُلام» ؛

خوراکى را از گندم و جو انبار نکنند «ولا یحبسوا طعاما مِن بُرّ و لا شعیر» ؛

به کم قناعت کنند «و یرضَونَ بالقلیلِ» ؛

طرفدار پاکى باشند «و یَشَتّمونَ على الطیّب» ؛

از پلیدى گریزان باشند «و یکرهون النجاسة» و…»[57]
پس گناهان و رذایل اخلاقى، عامل مهمى در محرومیت انسان از عنایات امام زمان(عج) است. با این حال باید دانست که امام هر زمان، مظهر رحمت و رأفت الهى و واسطه فیض بین خالق و مخلوق است. تمام نعمت ها به برکت وجود امام و حجّت هر زمان به مردم مى رسد و تمام بلاها نیز به برکت وجود او رفع مى شود و با اندکى اشتباه و خطایى، این الطاف و برکات از انسان دریغ نمى گردد. او مظهر رحمت الهى است و هیچ سود و منفعتى را از دیگران توقّع ندارد و جز در راه منافع آنان قدم بر نمى دارد. در عنایت و لطف او، هیچ بخل و کاستى راه ندارد.

آن حضرت در سخنان خیرخواهانه اى مى فرماید: «پس باید هر یک از شما [شیعیان]، کارهایى را که موجب جلبِ محبّت مى گردد، انجام دهید و باید از کارهاى ناپسندى که خشم و غضب ما را در پى دارد، اجتناب کنید. پس [آگاه باشید که] مرگ آدمى ناگهان مى رسد که در آن، دیگر توبه سودى نمى رساند و ندامت، نمى تواند او را از عذاب برهاند»[58]
یقین بدانیم اگر کوچک ترین انحرافى که در بین شیعه ایجاد شود، قلب امام زمان را ناراحت و رنجور خواهد کرد. به همین جهت آن حجّت خداوند، شکوه خویش را از دست شیعیان جاهل و منحرف به این صورت اظهار مى دارد: «به حقیقت، نادانان و کم خردان شیعه و کسانى که پر و بال پشه بر دین آنها برترى دارد، ما را آزار مى دهند[59]»

در پایان توصیه مى شود، ارتباط خود را با خواندن دعا و انجام اعمال نیک، با امام زمان(عج) پررنگ تر کنید و خود را همیشه مدیون و بدهکار او بدانید. اگر دعاها و خواسته ها، همراه با گریه، پشیمانى و اشک شوق باشد، احتمال استجابت آن بیشتر است ؛ پس سوز و ندبه خود را با خواندن دعاى عهد و ندبه، اعلام دارید و در عین حال استغفار و توبه را فراموش نکنید. بهترین شفیع در بارگاه الهى براى آمرزش گناهان، امام معصوم است و دعاى او در حق شیعیانش به یقین اجابت مى شود.[60]

دعاى سلامتى امام زمان(عج)

پرسش 33 . اینکه در مجالس مى گویند «براى سلامتى امام زمان(عج) صلوات» یا «براى تعجیل در فرج دعا کنید»، مگر ایشان هم مثل بقیه مردم دچار بیمارى مى شوند یا با دعاى ما فرج و ظهور ایشان نزدیک مى شود؟!

دعا براى سلامتى و فرج امام عصر(عج)، اطاعت از امر خداوند و پیروى از رسول اکرم و اهل بیت (علیهم السلام)  است. «دعا» براى آن حضرت داراى آثار و حکمت هایى است ؛ از جمله:

1. نشانه علاقه و محبّت قلبى به آن حضرت است و در نتیجه موجب تقویت ایمان و یقین است.

2. گشایش و فرج مؤمنان در آن است ؛ چنان که خود آن حضرت در نامه اى مرقوم داشتند: «براى تعجیل در ظهورم دعا کنید که ظهور من، به نفع شما و موجب فرج و گشایش امور شما خواهد بود»[61]
3. فزونى نعمت، یکى از آثار دعا براى آن حضرت است ؛ زیرا شکر نعمت هاى الهى – به خصوص نعمت امامت ولایت آن حضرت – موجب افزونى نعمت است. علاوه بر اینکه شکر واقعى، موجب فاصله گیرى از گناه و تقرّب به خداوند است و این در جلب نعمت هاى الهى مؤثّر است. مسلّم است که دعا براى امام زمان(عج) موجب احترام و بزرگداشت آن حضرت و توجّه بسیار و دائمى به او و اداى شکر نعمت وجود آن حضرت است.

4. دعا، اظهار تجدید عهد و پیمان با آن حضرت است و محتواى پیمان با او، دین دارى، شریعت محورى و تصمیم قلبى بر اطاعت امر امام (علیه السلام)  و یارى رساندن او با نثار جان و مال است.

5. سبب زنده نگه داشتن یاد امام غایب در دل منتظران است. زنده نگه داشتن مسئله امامت، از امور بسیار ضرورى و مورد تصدیق عقل و شرع است و دعا براى امام زمان(عج)، در راستاى همین مهم قابل ارزیابى است.

6. اداى حقوق بسیارى که آن حضرت بر ما دارد، دعاهاى ما داراى این فایده است که بعضى از حقوق او را ادا کنیم.[62]
7. دعا براى آن حضرت، این فایده را هم دارد که خود آن حضرت نیز براى یارى دهنده و دعا کننده اش دعا مى کند[63] ؛ زیرا این دستور دینى ما است که قطعا مورد عمل او قرار دارد.

8. از دیگر فواید دعا، تقرّب دعا کننده به خداوند متعال است ؛ زیرا ائمه اطهار (علیهم السلام)  وسیله هاى تقرّب و وصول الى اللّه  هستند.

9. از دیگر آثار دعا براى ولى عصر(عج) نورانیت قلب دعا کننده و کسب نور از آن خورشید فروزان الهى است. اشراق نور امام (علیه السلام)  بر قلب مؤمن، درخشنده تر از خورشید نور افشان است.[64]
10. طول عمر، از دیگر منافع و آثار دعا براى امام زمان(عج) است و روایات متعددى بر این امر دلالت دارد و…[65]
مضمون کلّى دعاى «اللهم کن لولیک…» درخواست یارى الهى و حفظ و سلامتى آقا امام زمان(عج) است که از جمله وظایف مهم شیعیان در عصر غیبت است. در این دعا از خداوند مى خواهیم که ولىّ و سرپرست آن حضرت باشد ؛ یعنى، او را تحت ولایت خاصه خودش – که مخصوص مقرّبان درگاهش است – قرار بدهد و حافظ و نگه دار او از جمیع بدى ها، بلاها و سختى ها باشد. همچنین قائد و رهبر و پیشوا براى آن حضرت باشد ؛ یعنى، او را تحت زعامت و قیادت مخصوص خود قرار دهد… در ادامه از خداوند مى خواهیم که «عین»، یعنى، نگهبان آن حضرت باشد و او را تحت حراست و حمایت خاصه خودش، از هر گزندى حفظ کند و آن حضرت را به گونه اى در زمین مستقرّ سازد که مردم با میل و رغبت، ولایت او را بپذیرند و سالیان سال، حضرت بدین گونه بر مردم حکومت کند.

اوقات دعا:

از ادله نقلى استفاده مى شود که اگر دعا براى امام زمان(عج) در موقعیت ممتاز و حالت مناسب روحى و جسمى و در مکان و زمان خاصى مطرح شود، اجابتش سریع تر و تحقّق آثارش زودتر و بیشتر خواهد بود. بعضى از زمان ها و موقعیت هاى ویژه و ممتاز در مورد دعا براى آن حضرت عبارت است از:

1. بعد از نمازهاى واجب (به خصوص نماز ظهر، نماز عصر و نماز صبح) ؛

2. بعد از هر دو رکعت نماز شب ؛

3. در قنوت نماز و سجده شکر نماز ؛

4. هر صبح و شام، به خصوص روزهاى پنج شنبه و جمعه ؛

5. روزهاى نوروز، عرفه، عید فطر و عید قربان ؛

6. ماه مبارک رمضان، روز دحوالارض، روز عاشورا و شب و روز نیمه شعبان ؛

7. بعد از ذکر مصیبت امام حسین (علیه السلام)  و بعد از زیارت امام زمان(عج) ؛

8. به هنگام گریه از ترس خداوند ؛

9. به هنگام نجات از غصه ها، در سختى ها و مشکلات، در نزد هر نعمت و زوال آن ؛

10. بعد از نماز جعفر طیّار ؛

11. در مسجدالحرام، وادى عرفات، سرداب مقدّس سامرا، حرم امام حسین (علیه السلام) ، حرم امام رضا (علیه السلام)  و حرم تمام ائمه (علیهم السلام)  ؛

12. در تمام مکان هاى منسوب به امام زمان (مانند مسجد کوفه، مسجد سهله و مسجد جمکران) ؛

13. مداومت چهل روزه بر دعا و…[66]

دعاها و زیارت نامه ها

پرسش 34 . دعاهایى که به طور خاص در زمان غیبت توصیه به خواندن آن شده است را نام ببرید؟

در رابطه با امام زمان(عج)، دعاها و زیارت هاى فراوانى نقل شده که در کتب ادعیه موجود است و در کتابى به نام صحیفه مهدیه نیز گردآمده است. به بعضى از این دعاها و زیارت ها اشاره مى شود.

1. دعاى ندبه ؛ مهم ترین دعاها در عصر غیبت، دعاى ندبه است که سفارش فراوانى به خواندن آن شده است.

صدرالاسلام همدانى در کتاب تکالیف الأنام مى گوید: از خواص دعاى ندبه این است که اگر در جایى با حضور قلب و اخلاص تمام و توجه به مضامین عالى آن خوانده شود، عنایت و توجه امام زمان(عج) را به آن مکان جلب مى کند، بلکه آن حضرت در آنجا حضور مى یابد، چنان که در بعضى جاها اتفاق افتاده است.[67]
علامه مجلسى نیز در کتاب زاد المعاد با سند معتبر از امام صادق (علیه السلام)  نقل مى کند: «قرائت دعاى ندبه در اعیاد چهارگانه: روز جمعه، عید فطر، عید قربان و عید غدیر» مستحب است»[68]
2. دعا براى ظهور امام زمان(عج) در روز جمعه ؛ شیخ طوسى آن را در مصباح المتهجد نقل کرده است: «اللهم اجعل صلاتک و صلواتِ ملائکتکَ و رُسُلِکَ على محمد و آل محمد وعجِّل فَرَجهم» یا بگوید: «اللهم صل على محمد و آل محمد و عجّل فرجهم»[69]
3. صلوات ضرّاب اصفهانى ؛ «اللهم صل على محمد سید المرسلین و خاتم النبیین… اللهم و صل على ولیّکَ المُحیى سنّتک القائم بامرک…». این دعا در چند کتاب از کتاب هاى معتبر و با سندهاى معتبر روایت شده است و همیشه مى توان آن را خواند.[70]
4. صلوات بر امام زمان(عج) ؛ «اللهم صل على ولیک و ابن اولیائک الّذین فرضت طاعتهم… الهم انتصر به لدینک وانصر به اولیائک و اولیاءه…»[71]
5. دعاى فرج «الهى عظم البلاء» ؛ مرحوم کفعمى در کتاب البلد الامین دعایى را بر حضرت امام زمان(عج) نقل مى کند که آن حضرت این دعا را به مردى زندانى یاد داد و بعد از خواندن، او از زندان آزاد شد: «الهى عظم البلاءُ و بَرِحَ الخفاءُ وَانکَشَفَ الغطاءُ وانقطع الرّجاء…»[72]
6. دعاى افتتاح ؛ «اللهم انّى افتتح الثّناء بحمدک و انت مسددٌ للصواب بمنّک…» علامه مجلسى مى گوید: با سند معتبر روایت شده که امام عصر(عج) خطاب به شیعیان فرمود: این دعا را در تمام شب هاى ماه مبارک رمضان بخوانید ؛ زیرا فرشتگان به آن گوش فرا مى دهند و براى خواننده این دعا، طلب بخشش مى کنند»[73]
7. حضرت صادق (علیه السلام)  در روایتى به یکى از اصحابش فرمود: در زمان غیبت، دعاى غریق بخوانید. راوى پرسید: دعاى غریق چگونه است؟ حضرت فرمود: این چنین است: «یا الله یا رحمن یا رحیم یا مقلب القلوب ثبت قلبى على دینک»[74]
8. زراره از امام صادق (علیه السلام)  پرسید: اگر من زمان غیبت امام زمان(عج) را درک کردم و در آن زمان واقع شدم، چه کارى انجام دهم؟ حضرت فرمود: اى زراره! اگر این زمان را درک کردى، پیوسته این دعا را بخوان:

«اللهم عرفنى نفسک فاِنّک أن لم تعرفنى نفسک لم أعرف نبیک، اللهم عرفّنى رسولک فاِنّک اِن لم تعرفّنى رسولک لم أعرف حجّتک ؛ اللّهم عرفنى حجتک فانّک ان لم تعرفّنى حجتک ضللت عن دینى»[75] ؛ «خدایا! خودت را به من بشناسان، چون اگر خویش را به من نشناسانى پیامبرت را نمى شناسم. خدایا! فرستاده ات را به من بشناسان، چون اگر او را به من نشناسانى، حجتت را نمى شناسم، خدایا! حجت خود را به من بشناسان وگرنه گمراه خواهم شد و از دینم منحرف مى گردم»

9. دعاى عهد ؛ «اللهم ربّ النور العظیم وَ ربَّ الکرسى الرفیع…» ؛ امام صادق (علیه السلام)  در مورد این دعا مى فرماید: «هر کس چهل صبح این دعا را بخواند از یاوران حضرت قائم(عج) خواهد بود و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خداوند او را از قبر بیرون مى آورد تا در خدمت آن حضرت باشد و حق تعالى به هر کلمه از این دعا هزار حسنه به او عطا مى کند و هزار گناه او را مى بخشد»[76]
10. زیارت آل یاسین که داراى مضمون عالى و محتواى ارزنده اى است. این زیارت مورد تأکید امام زمان(عج) است و خود مى فرماید: «هرگاه خواستید توجه کنید به وسیله ما به سوى خداوند و به سوى ما – چنان که خداى تعالى فرموده است – چنین بگویید: «سلام على آل یاسین، السلام علیک یا داعى الله و ربّانى آیاته…»[77]
11. دعاى فرج: «اللهم کن لولیک…» ؛ شیخ عباس قمى در مفاتیح الجنان این دعا را در اعمال شب 23 ماه مبارک رمضان ذکر کرده است.

12. دعاى «اللهم ارزقنى توفیق الطاعه و بعد المعصیه…» ؛ این دعا در مفاتیح الجنان شیخ عباس قمى آمده است.[78]

پی نوشت ها:

[1]. بحارالانوار، ج 52، ص 128.

[2]. معجم احادیث الامام المهدى، ج 1، ص 268.

[3]. بحارالانوار، ج 53، ص 123.

[4]. بحارالانوار، ج 52، ص 110.

[5]. کمال الدین، ج 2، ص 380، ح 2.

[6]. همان، ص 337، ح 10.

[7]. کافى، ج 1، ص 371.

[8]. بحارالانوار، ج 52، ص 122، ح 4.

[9]. الغیبة طوسى، ص 459.

[10]. بحارالانوار، ج 52، ص 146.

[11]. براى مطالعه بیشتر ر.ک: نگارنده، مقاله انقلاب و انتظار، فصلنامه انتظار، ش 2، ص 130.

[12]. ر.ک: قیام و انقلاب مهدى، ص 62.

[13]. محمد رضا حکیمى، خورشید مغرب، ص 265 و 266.

[14]. آل عمران 3، آیه 200.

[15]. منتخب الاثر، ص 515، ج 8 ؛ الغیبة النعمانى، ص 199 ؛ تفسیر برهان، ج 1، ص 234.

[16]. ر.ک: کنزالحقایق، شیخ محمود شبسترى.

[17]. الغیبة النعمانى، ص 250، باب 14، ح 5.

[18]. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 51، ص 150.

[19]. نجم الثاقب، ص 523.

[20]. بحارالانوار، ج 49، ص 137.

[21]. ر.ک: نشریه موعود، مقاله شیعه، انتظار و وظایف منتظران، مهر و آبان 80.

[22]. کافى، ج 1، ص 191، ح 1.

[23]. بحارالانوار، ج 36، ص 296، ح 125.

[24]. همان، ج 53، ص 176.

[25]. یوم الخلاص، ج 1، ص 392، ح 445.

[26]. اقبال الاعمال، ص 298.

[27]. منتخب الاثر، ص 498.

[28]. یوم الخلاص، ج 1، ص 356، ح 361.

[29]. الزام الناصب، ص 137.

[30]. بحارالانوار، ج 52، ص 256.

[31]. اثبات الهداة، ج 3، ص 459.

[32]. بحارالانوار، ج 51، 72 ؛ کتاب الغیبة طوسى، ص 176.

[33]. ر.ک: مکیال المکارم، ج 1، ص 626 – 649.

[34]. کمال الدین، ج 1، ص 371 ؛ بحارالانوار، ج 51، ص 160 ؛ ینابیع المودّة، ج 2، ص 372.

[35]. کافى، ج 1، ص 337، ح 5 ؛ کمال الدین، ج 2، ص 512.

[36]. مختصر نجم الثاقب، ص 133.

[37]. ر.ک: سیماى آفتاب، ص 292 و 293.

[38]. کشف المحجة، ص 152.

[39]. کافى، ج 1، ص 368.

[40]. نحل 16، آیه 1.

[41]. الغیبة النعمانى، ص 104.

[42]. نهج الفصاحه، ج 2، ص 516 ؛ منتخب الاثر، ص 514.

[43]. منتخب الاثر، ص 443.

[44]. همان، ص 485.

[45]. نهج الفصاحه، ج 2، ص 516 ؛ منتخب الاثر، ص 514 ؛ بحارالانوار، ج 51، ص 52.

[46]. نهج البلاغه، ج 1، ص 198 ؛ الغیبة طوسى، ص 279.

[47]. منتخب الاثر، ص 515 ؛ الغیبة طوسى، ص 275.

[48]. بحارالانوار، ج 52، ص 124.

[49]. همان، ج 51، ص 133.

[50]. الغیبة النعمانى، ص 321، ح 10.

[51]. بحارالانوار، ج 53، ص 177، ح 8.

[52]. کافى، ج 3، ص 74.

[53]. کافى، ج 2، ص 169.

[54]. ر.ک: محمد مهدى اشتهاردى، حضرت مهدىعج فروغ تابان ولایت، ص 259 و 260.

[55]. بحارالانوار، ح 53، ص 175.

[56]. نجم الثاقب، ص 567.

[57]. منتخب الاثر، ص 581، ح 4 ؛ الملاحم و الفتن، ص 53.

[58]. بحارالانوار، ج 53، ص 174، ح 7.

[59]. احتجاج طبرسى، ج 2، ص 474.

[60]. براى مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: ناصر مکارم شیرازى، مهدى انقلابى بزرگ ؛ محمد محمدى رى شهرى، کیمیاى محبّت ؛ علیرضا رجالى، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمانعج و… .

[61]. کمال الدین، ج 3، ص 685.

[62]. ر.ک: کافى، ج 2، ص 172 ؛ بحارالانوار، ج 72، ص 226.

[63]. ر.ک: مهج الدعوات، ص 302.

[64]. کافى، ج 1، ص 194.

[65]. ر.ک: سید مهدى شمس الدین، در ساحل انتظار، ص 38 – 41.

[66]. ر.ک: در ساحل انتظار، ص 43 – 45 ؛ بحارالانوار، ج 86، ص 61 ؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص 348 ؛ فلاح السائل، ص 199 ؛ مهج الدعوات، ص 49 ؛ کمال الدین، ج 2، ص 428 ؛ اقبال الاعمال، ص 133، 164 و 312 ؛ زادالعماد، ص 384 و 277 ؛ کامل الزیارات، ص 238 و…

[67]. تکالیف الأنام فى غیبة الامام، ص 197.

[68]. زاد المعاد، ص 491.

[69]. مصباح المتهجد، ص 284.

[70]. همان، ص 406 ؛ البلد الامین، ص 120 ؛ دلائل الامامة، ص 549.

[71]. مصباح المتهجد، ص 405.

[72]. البلد الامین، ص 607 ؛ مزار شهید، ص 231.

[73]. زاد المعاد، ص 110 ؛ مصباح المتهجد، ص 577.

[74]. براى مطالعه بیشتر ر.ک: اثبات الهداة، ج 3، ص 475، ح 6 ؛ مهج الدعوات، ص 396.

[75]. بحارالانوار، ج 52، ص 146، ح 70 ؛ جمال الاسبوع، ص 314.

[76]. مفاتیح الجنان، ص 1061 ؛ زادالمعاد، ص 488 ؛ البلد الامین، ص 124.

[77]. مفاتیح الجنان.

[78]. ر.ک: مکیال المکارم در فوائد دعا براى حضرت قائمعج، سید محمد تقى موسوى اصفهانى، ج 2.