با کمی تأمّل پیرامون آیات قرآن کریم ، دیده می شود که خداوند در آیه 48 سوره نساء ، پیامی را بیان می کند ، به این مضمون که ؛ ” خدا برخی از گناهان را بدون آنکه صاحبش توبه کند می آمرزد.” در این مقاله بر آنیم که این نکته شنیدنی آیه را بررسی کنیم .

توبه

در توبه پذیر بودن خدا شکی نیست ؛ اول دستور به توبه می دهد و می فرماید «تُوبُوا» 1 بعد هم خود را «تَوّاب»2 معرفی می کند ؛ یعنی مردم شما توبه کنید ، من هم توبه شما را پذیرفته و از گناهان شما می گذرم ؛ زیرا منم « غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْب »3

خداوند حکیم نه تنها توبه و قبول آن را محدود نکرد ، بلکه آنقدر آغوش مهرش را گستراند و گرم گرفت که ابوسعیدها جرأت کردند چنین بسرایند :

بـاز آ بــاز آ هــر آنچه هستی باز آ

گر کافر و گبر و بت‌پرستی باز آ

این درگه ما ، درگه نومیدی نیست

صد بـار اگر توبه شکستی باز آ

اصل اول در بخشش خدا

آیاتی که نقل کردیم یک اصل را ثابت می کند و آن اینکه خدا توبه پذیر است و « هر گناهی » را « با توبه » می بخشد . این اصل را می توان در آیه (53/زمر) به روشنی مشاهده کرد . آنجا که می فرماید : « قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ ؛ بگو : اى بندگان من که [با ارتکاب گناه ] بر خود تجاوز کار بوده اید! از رحمت خدا ناامید نشوید. یقیناً خدا «همه گناهان» را مى آمرزد زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .»

همانگونه که ملاحظه می شود خداوند بخشش را محدود به گناه خاصی نکرد ه ، بلکه به طور مطلق به « هر گناهی » وعده بخشش داده است .

آیا خداوند شرک را هم می آمرزد؟

اما آیه ای در قرآن کریم وجود دارد که به نظر می رسد «شرک» از قاعده بخشش مستثنی است ؛ به عبارتی با توجه به این آیه ، هر گناهی در نزد خداوند بخشیده می شود جز توبه . آیه این است که می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ ؛ خدا به هیچ وجه این گناه را که براى او شریک گرفته شود نمى بخشد ، ولى پایین تر از آن را براى هر که خواهد مى آمرزد.» 4

: اى بندگان من که [با ارتکاب گناه ] بر خود تجاوز کار بوده اید! از رحمت خدا ناامید نشوید. یقیناً خدا «همه گناهان» را مى آمرزد زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است

نابخشودگی شرک در تضاد با آیات

اما آن برداشت یعنی نابخشودگی ابدی شرک با بخشی از آیات قرآن کریم سر ناسازگاری دارد . آیاتی که در آن ها سخن از بخشش کفار و مشرکین است ؛ به مانند آیات : 61/هود علیه السلام و 82/طه که به مشرکین وعده می دهد اگر ایمان بیاورند بخشیده می شوند و نیز آیه 38/انفال که می فرماید: « قُل لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ إِن یَنتَهُواْ یُغْفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ ؛ [ای پیامبر] به کافران بگو چنانچه دست از کفر بشویند ، خدا از تمام گذشته بد آنها [چه عملی و چه اعتقادی] در می گذرد.» 5

از این آیات بدست می آید که شرک هم مانند هر گناه دیگری مورد بخشش خداوند بخشنده واقع می شود .

توبه

پس پیام آیه چیست؟

آن آیه معنای دقیقی دارد که از جمع بندی تمام این آیات بدست می آید و آن پیام این است :

خداوند « هر گناهی » حتی « شرک » را « با توبه » می آمرزد ، اما اگر « بی توبه » شد قطعاً از شرک نمی گذرد .

بخش شنیدنی آیه

با توضیحی که گذشت، ادامه آیه شنیدنی است: « وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ » یعنی خدا برخی از گناهان را بدون آنکه صاحبش توبه کند می آمرزد.

چند نکته مهم:

1. خداوند فرمود : «ما دون ذلک» و «لمن یشاء» با استفاده از قواعد منطقی6 معنای آن دو قید این می شود : خداوند از «برخی گناهان» ، «بعضی گنهکاران» ، «بی توبه» می گذرد و آنها را می بخشد .

2. آن «برخی گناهان» چه گناهانی هستند؟ معلوم نکرد ! آن «برخی گنهکاران» چه کسانی هستند؟ این را هم مشخص نکرد! تا مؤمنین پیوسته در خوف و رجا بمانند و به آن «بخشش بی توبه» مغرور نشوند ؛ زیرا این احتمال همواره وجود دارد که شاید من یا این گناه من جزء آن برخی که آیه نوید « بخشش بی توبه » اش را داد ، نباشد.

3. علامه طباطبایی (ره) در توضیح این بخشش بی توبه می نویسد: خداوند گناهان به غیر از شرک را به وسیله شفاعت شفیعی از بندگانش و یا به وسیله عمل صالحی مى آمرزد و او در این آمرزش محکوم به این نیست که هر گناهى را از هر گناه کارى بیامرزد؛ بلکه هر جا حکمتش اقتضا کرد ، مى آمرزد و هر جا اقتضا نکرد، نمى آمرزد .7

4. منظور از قید «یشاء» که در آیه آمده آن معنای رایج بین ما نیست. معمولا اگر ما را بازخواست کنند و جواب منطقی نداشته باشیم به ناچار می گوییم : «چون دلم خواست» ، اما این «خواست» وقتی برای خدا به کار برده می شود به معنای تصمیمی صد در صد حکیمانه ، منطقی و بر اساس ملاک است که دو نمونه از آن را به نقل از علامه طباطبایی(ره) در بند قبلی ذکر کردیم.

علامه طباطبایی (ره) در توضیح این بخشش بی توبه می نویسد: خداوند گناهان به غیر از شرک را به وسیله شفاعت شفیعی از بندگانش و یا به وسیله عمل صالحی مى آمرزد و او در این آمرزش محکوم به این نیست که هر گناهى را از هر گناه کارى بیامرزد؛ بلکه هر جا حکمتش اقتضا کرد ، مى آمرزد و هر جا اقتضا نکرد، نمى آمرزد

نتیجه گیری :

خداوند متعال با توبه هر گناهی حتی شرک را می آمرزد .

خداوند بخشش بی توبه هم دارد که قطعاً شامل شرک نمی شود.

مصادیق این نوع بخشش هم از نظر نوع گناه و هم از جهت خصوصیت فردی گناه کار در هاله ای از ابهام است و به خوبی روشن نیست که خدا چه گناهی را از چه کسی بدون توبه ، می آمرزد؟

شفاعت شافعان ، عمل صالح ، دعای خیر مؤمنین خصوصاً پدر و مادر در حق او و مانند آن ، همگی از اموری هستند که باعث بخشش گناه بدون توبه می شوند .

برخی نیز گفته اند بخشش بدون توبه خاص گناهان صغیره است که با کارهای نیک و حسنه جبران می شود. قرآن کریم می فرماید: ان الحسنات یذهبن السیئات. نیکی ها بدیها را از بین می برد.

پی نوشت ها :

1تحریم / 8

2. حجرات / 12

3.غافر / 3

4. نساء / 48 و 116

5. آیات دیگری که بر بخشودگی شرک دلالت دارند : 86-89/آل عمران، 72-74/مائده ، 97-99/توبه ، 14/حجرات ، 4/ممتحنه ، 7/نوح(ع) و 5/منافقون

6. قضیه مهمله در حکم قضیه جزئیه است

7. المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 4 ، ص371